Л-Фарабиді ле теориясы туралы ебектері.

Трагедиялы деген не? Ол да кне грек тілінен алынан сз. Трагед – теке, дия – н, яни тура маынасында текені ні деген ымды береді. Оны шыу тркіні ежелгі гректерді халыты салт-дстріне, алашы театр нерімен байланысып жатандытан оан тередеп бармай-а, трагедияны эстетиканы бір категориясы ретіндегі маызы мен сыр-сипатына тоталанымыз орынды болар.

Трагедиялы дегенді бгінде кез-келген кзі араты адам айы, асірет, сор, адамдарды басынан ткен аралы оиа, лім, аза, т.б. баытсыздыа тн былыс ретінде тсінетіні рас. Біра шын мнінде кез-келген лім, кез келген баытсызды трагедиялы бола бермейді екен. Мысалы, Кукрыниксовты Гитлерді соы кндерін бейнелейтін «рдым» (Конец) деген суреті бар. Онда адамзата лкен асірет келген анышер фашисті зіні де соы сааттарыны соанын аны тсінген шарасыз, айылы бет-лпеті, айналасында оан кптеген жылдар бойы сеніп келген, тыыр таянанда ештееге дрменсіз бейшара кйге тскен генералдарыны бейнесі суреттелген. Осы аталан суреттегі Гитлерді бкіл болмысынан танылатын айы-асіретті біз іштей тсінгенімізбен де, оан деген титтей де болса аяушылы сезіміміз оянбайды. айта оны сол сорлаан бейшара тріне жирене арап ана оймай, іштей табалап, оны айысынан кегі айтандай рахат табатын секілдісі. Мны сыры не?

Мнан шыатын орытынды, трагедиялы дегенні зі семдікті зіне арама-арсы кштерге ттеп бере алмай жеілуі, злымдыа арсы кресте кйреуі екен. Геометрияда ана екі нктені арасын осса тзу сызы пайда болады. Ал мірде олай болмайтыны жртты бріне де белгілі. мір зі о баста жоспарлаандай тзу сызыты бойымен браласыз те шыады дегенге ешкімді де сендіре алмайсы. Олай болуы ммкін де емес. Адам мірі рдайым оыс оиалара толы, кнделікті жадайда ктпеген шытырман жадайлара кездесіп жататынымызды да жоа шыара алмаймыз. Аиатына жгінсек, даму дегенні зі Гегель айтандай арама-арсы кштерді кресінен, айшылытарды айасынан туындайтынын тсінгендей боламыз. манда дамуды кздейтін жаа мен оан кедергі болатын ескіні арасындаы крес айшылыты басты себебі болып саналады. Ескіні олдайтын кш мірді дамуын ала жылжытуа штар жаадан басымыра боланда, жаа кш ескіден обай жеіліс тапанда ана трагедия пайда болады. мірде трагедиялы халді орын алуын р трлі жадайда кездестіруге болады. мірді не екенін лі тсініп болмаан аршадай баланы лімінен бастап, лі де болса халы игілігі шін берері кп, шыармашылы кш-уаты айтпаан артты мірден туі немесе халы бостандыын асаан, сол азаттыты жзеге асыруды масат ттан лт-азатты ктерілісті кйреп, жеіліс табуы лкен айы-асірет, яки трагедия. Трагедия жеке бір адамны немесе улетті, ттас бір лтты, кейде тіпті кллі адамзатты басынан туі ммкін. Трагедия тек ана адамдар арасындаы айастан, оларды арасындаы айшылытардан ана туындамайды, кейде табиатты стихиялы кштерінен де адам баласы зардап шегіп, лкен айы-асіретке шырауы ытимал. Мысалы, 2011 жылы Гайтидегі 300 мынан астам адамны мірін жалмап кеткен, Жапониядаы 20 мынан астам адамны мірін иан жер сілкіністері, 2010 жылы ыры бестен аса адамды бан еткен еліміздегі ызылааш су тасаны оан толы длел бола алады. Ал сол жер сілкінісі мен сунамиден зардап шеккен Жапониядаы атом электр станциясыны істен шыып, радиациясыны жер жзіне тарай бастауы, оан тосауыл оюа адам баласыны лі де дрменсіздік танытуы жалпы адамзатты трагедия.

Эстетиканы баса категориялары сияты кезінде трагедияа да р трлі анытамалар берілген. Аристотельді зі оны адамны баыттылытан баытсыздыа туі деп атаан. Чернышевский трагедияны «адам міріндегі е смды асірет» деп тжырым жасаан. Бл екі анытама да нердегі емес мірдегі трагедияа актысты айтылан. Соны зінде бл пікірлер лі де болса толытыруды, жетілдіруді ажет етеді.

«Музыкатанушы И.И. Соллертинскийді пікірінше, П.И. Чайковскийді Тртінші симфониясыны эстетикалы рылымын мына формуламен білдіруге болады: «Трагедия – аза болу – мереке». Бл трагедиялы шыармаларды ру шін ажет типологиялы мнге ие формула.

Д. Юм «О трагедии» атты трактатында трагедиялы эмоцияда айы мен уаныш, орыныш пен лззат, рахат болатынына кіл аударан еді. Аталан былысты тсіндіру шін трагедиялыты нердегі орныны тарихына кз жгіртейік.

Экономикасы егін шаруашылыына сйенген ертедегі халытар лмелі (ліп бара жатан) жне айта тірілуші дайлар туралы аыздар тудыран: Дионис (Грекия), Осирис (Мысыр елі), Адонис (Финикия), Аттис (Кіші Азия), Мардук (Вавилон) туралы аыздар. Діни мейрамдарда осы дайларды ліміне байланысты айы оларды айта тірілуіне байланысты уаныш пен клкіге ауысан. Мндай аыздарды негізінде дн жерге тасталанда ліп бара жатанын жне оны масата жаадан айта тірілуін сезіну, соан еліктеу жатыр. Бл мифтерді табии негізі оамды айшылытарды даму дегейіне арай леуметтенді: дайларды лімі мен айтадан тірілуін (жандануын) жер азаптарынан тарумен, мгілік мірге деген мітпен (Христос туралы аыз) байланыстырыла бастады.

Трагедиялыты концепциялы-оиалы ортадаы задылыы – аза болуды айта тірілуіне, яни жандануа алмасуы болса, сершіл ортада – айыны уаныша алмасуы. Трагедиялы эмоция – тере айы мен жоары масаттануды йлесімі – р трлі халытарды нерінде крініс тапан: эскимостарды трагедиялы рекеттерінде (И.Ф. Крузенштернні суреттегенінде) жне ежелгі «Сим Чен» атты корей ертегісінде, банту «О семи героях и семи птицах» («Жеті батыр жне жеті с туралы» банту). Ежелгі нді эстетикасы бл задылыты дниені шыр айналуын жне лімді, ліп алан адамны мір срген кездеріні сипатына байланысты баса тірі нрсеге трленуді (жаа трге ие болуды) білдіретін «самсара» ымымен тсіндірген. Метемпсихоз концепциясы (метемпсихоз – лгеннен кейінгі рухты жаа трге ауысуы, трленуі) ежелгі нділерде толы эстетикалы жетілу идеясымен, кереметке мтылумен байланысты болды. нді дебиетіні е кне ескерткіші «Ведада» аырет леміні слулыы жне одан кету уанышы жазылан. Ертедегі мексикалытарда да лгендерді баса мірі жайлы аыз-гімелер болан, біра мнда «Тадыр соы адамдарды мінез-лытарыны, жріс-трысыны адамгершілік асиеттерімен емес, олар осы мірмен оштасандаы лімні сипатымен аныталады».

Эстетика ылымында негізінен мірдегі трагедия емес оны деліп, нерге айналан бейнесі, яни нердегі трагедия арастырылады. Сондытан да эстетиканы трагедиялы категориясы нерде пайда бола салысымен-а эстет алымдарды назарын зіне аудара бастайды. Оны тек ана трагедиялы жанрды табиатынан іздесек ателесеміз, оны жалпы нер табиатымен бірге, ттас арастыран жн.

нердегі трагедиялы мірдегі трагедиялы жадайлармен негіздес бола тра зіндік ерекшеліктері, зіне ана тн задылытары бар екендігін естен шыармаан абзал. Былайша айтанда нердегі трагедиялы дегенні зі де іштей зара айшылытара толы. Мселен, комедиялы оны бір айшылыы ретінде рдайым арама-арсы кй, айшылыты рекет ретінде арастырылады. Сол сияты нердегі сырттайы баытсызды та (ішкі мні ашылмаан) трагедиялы ретінде абылданбайды. Шыармадаы ая астынан, ойламаан жерден пайда болан, кездейсо айы-асіретті де трагедия дей алмаймыз. Неміс философы Шеллинг «трагедияда кездейсотыа орын жо» деген болатын. Тек ана тартысты барынша иыншылыпен шешімін табуы, мінезді барынша тере, р ырынан наты танылуы ана трагедиялы халді толы сипатын ашып бере алады.

Трагедияны пайда болуы шешілуі иын тарихи-объективті жадайларды адамны іштейгі алауы, тілек-талабы аншалыты кшті болса да іске аспауына тікелей байланысты. Алдына ойан масатыны орындалмауы зіне байланысты болмаса да, оны жзеге аспауына арама-арсы кштер кесірін тигізіп, кедергі келтіргенімен, оны жеуге кш-уаты мен аыл-айласыны жетпейтінін біле трып, барлы кінні з мойнына алуы трагедиялы кйді басты ерекшелігі болып саналады. Трагедиялы жадайа байланысты туындаан, трагедиялы аарман сезінген бл кйді (халді) эстетикада «трагедиялы кін» деп атайды. Бл лем дебиетіндегі кптеген лы трагедиялы шыармаларда крініс беретін трагедиялы аармандара тн бірегей сипат.

Трагедиялы тартыс пен «трагедиялы кінні» мазмны мен пішіні адамзат оамыны дамуына орай, соан сйкес нер тарихыны дамуымен бірге біртіндеп згерістерге шырап келеді. Ертедегі гректер трагедиялы халді з заманында Шекспир алай тсінсе дл солай тсініп еді деп айта алмаймыз. Олай болса оларды трагедия туралы ым-тсініктерін бізді азіргі замандаы пайымдауларымызбен салыстыра арастыруды зі орынсыз талап болып шыатыны белгілі. Кне гректерді амфитеатрларда ойан трагедиялары негізінен жазмыш, тадыр трагедиясын крсетумен ана шектелген. Оны антикалы дуірдегі трагедияны атасы болып саналатын Софоклды «Эдип патша» трагедиясынан байауымыза болады. Бл шыармадаы трагедия сюжетіне таяу шыыс пен гректерде ежелден айтылып келе жатан Эдип патша туралы миф арау болан. Онда болаша патша Эдип тумай трып-а оны пешенесіне зіні кесін лтіріп, анасын йелдікке алатыны жазылып ойылады. Оны алдын-ала суегейден естіген болаша патшаны кесі мен шешесі бала туа салысымен оны ормана жыртыш адара жем болсын деп апартып тастайды. Біра оны апаран лдары баланы ормана тастап кетуге имай, крші патшалыты адамдарыны олына тсуіне жадай жасайды. Сйтіп Эдип крші елді патша сарайында баса ханзадалардан кем болмай ата-ана махаббатына бленіп, жасы трбие алады. зіні асыранды екенін де білмей седі.

Бірде ер жетіп, етек жиан Эдип ханзада нкерлерін ертіп, ел мен жер кру шін алыс сапара шыады. Жолда бтен елді патшасыны керуеніне кездесіп алады. Екеуіні арасында кикілжі туып аыры соысып, ол ханзаданы крші елді патшасын лтіруімен аяталады. (Ол трагедияны соында Эдипті кесі болып шыады). Одан рі саяхаттай жріп бір елге орлы крсетіп отыран айдаармен соысады. Оны жеіп бір алаа келсе ала трындары мен патшайымы оан риза болып жауыз айдаардан тараны шін оан не аласа да орындалатынын жеткізеді. Егер аласа жаында ана ері аза тауып, жесір алан патшайымны зі де оан кйеуге шыуа дайын екендігін білдіреді. Слу патшайымды крген Эдип оан йленбеймін деп айта алмайды. Сйтіп адамдар анша жерден жазмыштан ашып тыламын десе де ол ойлары жзеге аспайды, ертеректе айтан суегейді барлы айтандары орындалады. Бл азаты «жазмыштан озмыш жо» деген кнеден келе жатан маалымен толы сйкес келеді. анша жерден ашып тыламын десе де адам мадайына жазылан тадыр талайынан асып кете алмайды деген ой тйіндейді.

Адамзат дамуыны алашы кезеіндегі шыармаларда пешенеге жазылан тадыр адамдарды жасылыа деген мтылыстарынан лдеайда басым тсіп жатады. ділеттілік, жасылы шін креске шыан, сол жола басын бйгеге тіккен адам брібір тбінде жеіліске шырайды. Аталан трагедиядаы брібір болмай оймайтын, йтеуір тбінде болуы тиіс алы шарт «жазмыш» трагедиясыны классикалы дстрлі лгісі болды. Мнан біз тек сол кездегі авторды жеке кзарасын ана емес, сонымен бірге ерте дуірдегі гректерді мір туралы дниетанымдарын да наты тануымыза болады. Жалпы трагедиялы деген ымны астарында белгілі бір халыа, белгілі бір дуірге тн адамдарды дниеге деген философиясы, кзарастар жиынтыы жататынын жоа шыара алмаймыз.

Кллі тркі халытарына орта орыт ата туралы аыз да туанда пешенее не жазылды одан ашып тыла алмайсы, басаша болуы ммкін емес, тадыр жеке адамны тілек-талабына, алауына кне бермейді деген ойды одан рі дамыта тседі. Соан араанда, жазмыш, тадыр туралы тсінік ертедегі халытарды барлыыны да дниетанымдарында болан деген болжам жасауа болатын секілді.

Ал айта рлеу дуірінде мір срген У. Шекспир трагедияларындаы тартысты сипаты млдем баса. Онда да айшылы бар, біра ол ертедегі грек трагедияларындаыдай адам мен тадыр арасындаы айшылы емес, адамны іштейгі болмысындаы айшылы, сезім, аыл, ой тартысы. Біз Гамлет пен Король Лирді кріп отырып адамдар арасындаы мінез айшылытарын, кзарастар тартысын адаймыз. Жеке адамны мінезі оны болашаын, тадырын айындайды.

Кріп отыранымыздай, уаыт туіне арай трагедия туралы брыны ескі тсінік тбірімен згеріске шыраан. Біздіше оан та алуды керегі жо, себебі трагедиялы ым да баса эстетиканы категориялары іспетті мірмен, тарихи шындыпен тыыз байланыста дамып, ркендейді. Трагедиядан трагедиялы аарман ымын бліп арастыра алмаймыз. Бл екеуі бірінсіз-бірі мір сре алмайтын былыстар.

Трагедиялы аарман болу шін баытсыздыа шырау, азап кру, керек десеіз рбан болуды зі жеткіліксіз. Ол баса кейіпкерлерден ерекше, асатыпен астасып жатуыны сыры да осында.

Мынау мірде кейбір бірін бірі жасы крген жастарды ата-аналарыны арсы боландарына наразылы крсетіп биік йді шатырынан секіріп опат боландарын баралы апарат ралдарынан оып та, кріп те жрміз. Біра оларды трагедиялы аармандар атарына жатыза алмаймыз. Ал озы Крпеш-Баян Слуды адал махаббат шін мірден туі наыз трагедия, екеуін де трагедиялы аарман ретінде танимыз. Неге? Себебі озы мен Баянны бір-біріне деген сйіспеншіліктері, ойлары, армандары, жалпы адамды асиеттері орасан зор арапайым адамдара тн сезімдерден лдеайда биік.

Егер театр сахналарында классикалы трагедия аармандарын кріп жрген болсаыздар, олар еш уаытта да кйкі тіршілік рекетпен, трмысты сипатта крермен алдына шыпайды. Оларды мінездеріні лшемі трмысты арабайыр рекеттері емес, керісінше аса биік асаты асиеттер болма. Біздер лкен сахналардан тамашалайтын Гамлет немесе Король Лир, Федралар трагедияны жазылмаан задарына байланысты еш уаытта да тшкірмейді, жтелмейді, арзан клмейді, ашаратанып тама жемейді. Ондай са ылытар комедия шін орынды боланымен, трагедия шін орынсыз болып саналады.

нердегі трагедиялы туралы айтанда, трагедияны мазмны мен пішіні арасындаы маызды байланыс туралы айтуды естен шыармаан жн. йткені трагедияны мазмны мен оны аарманы ана биікке ктеріліп оймай, оны тілі де аса болуы тиіс. Дние жзі дебиетіндегі лы трагедиялы шыармаларды оып байасаыз оларды кпшілігіні лемен жазыланын креміз. Неге десеіз поэзия тілі прозалы тілге араанда лдеайда слу, аса ымдарды жеткізуге ыайлы келеді екен. Оны мысалы, Мхтар уезовті лем дебиетінен аударан трагедиялары мен зіні а ле лгісімен жазылан трагедияларын оыса та айын байаймыз. «Елік – Кебек», «Айман – Шолпан», «арагз» брінде де а ле лгісі олданылан.

Трагедиядаы ле жай ана шыарманы сырты слулыы шін жазыла салатын мазмны тайыз дние емес, ол шыарманы кллі ішкі болмысымен астасып жататын, рбір ыраы мен дауыс екпіні белгілі бір былыс пен рекетті толы айындайтын, наты сюжетті сипаттайтын мні тере поэзиялы шыарма болуы тиіс. Поэзияны мндай тере асиетін актер ана сезініп оймай, оны жалпы крермен ауым жоары дегейде абылдауы керек.

алы оырман ауым арасында трагедиялы категорияны пессимистік трыдан тсіндіруге тырысатындар да кездеседі. Наыз трагедиялы шыарма еш уаытта да мітсіздікке бой алдырып, пессимизмге жол бермек емес. Блайша тсіну лкен ателік болып саналады. Ол кбінесе трагедиялы шыарманы соы шешіміні айы-асіретпен аяталуынан жататынын да жасыра алмаймыз. Біздіше олай тжырым жасауды басты себебі трагедияны мнін тере жне дрыс пайымдай алмаудан деп ойлаймыз.

мірдегі трагедиялы пен нердегі трагедиялыты соы нтижесі барлы уаытта бірдей бола бермейді. Оларды салыстыра арастыруды зі білімсіздік болып саналады. Мселен, . Мсіреповты «озы Крпеш – Баян Слу» трагедиясындаы бір-біріне ашы болан екі жасты бірі шін екіншісіні жанын июы крермен шін амалсыз жасалан бос рекет емес, шынайы махаббат жолында рбан болан а лім ретінде бааланады. Баянны зін-зі лімге июы пк сезіміні, з сйгеніне деген адал махаббатыны длелі ретінде абылданады. Оларды бір молада жерленуі екі ашыты мына жалан мірден тіп, мгілік мірге ая басанын аартады. Сондытан да халы оларды бл рекеттерін олдады, жыра осты, згелерге лгі етті.

Бл сюжетті азаты біртуар аыны, нші сет Найманбаев зіні махаббат туралы ажайып ніне арау етті:

озы менен Баяндай,

Бір молада лсем-ай, –

деген асыл арманнан туан н сзі бл ойымызды толы растайды.Баян лімі нердегі трагедия, асатыты здік лгісі, йткені оны кллі халы солай абылдады жне дл солай тсініп келеді.

1863 жылы орыс аыны Некрасов «ызыл шна сары аяз» («Мороз, Красный нос») поэмасын жазып аятады. Онда кйеуі жаында ана айтыс болан шаруа йелі Дарья ормана отына барады. Аталан шыарма аын зі шін матаныш еткен, оырман да сйсініп жанына жаын ттан бас кейіпкерді азасымен аяталады. Некрасов шыармашылыын зерттеушілерді айтуынша, бастапы жазбаларында аын Дарьяны лімге имай, аман алып алысы келгенге сайды. Отына баран йел тоанымен, тірі алан нсасы саталан. Біра соы нсасында автор ол ойынан айнып, поэманы Дарьяны сіп луімен аятаан. Себебі, Некрасов нерді жазылмаан задылыын оып біліп ана оймай, наты сезінген, егер бас аарман ажалмен бетпе-бет айаста лімге душар болса, оырман ккейінде оны бейнесі брыныдан да сем, тірі алан кйінен де серлі із алдыратынын тере тсінген. Дарьяны лімі жай кпті біріні лімі емес, ол ерлік лім, аса лім. Лессинг кезінде «трагедия матаныш сезімін тудырмау керек, керісінше адам бойындаы аяушылы, мсіркеу сезімін оятуы керек» деген болатын. Оны масаты адамды адамгершілік трыдан тазарту, лкен рекеттер жасауа мтылдыру, трагедиялы аармандарды олдауа трбиелеу, семдік шін кресуді насихаттау.

нердегі трагедияны маызы адамдар мірін иан, сол жолда талай иыншылытар крген идеала жету сенімін ниайтумен ана шектелмейді, сол идеалдарды іске асыруды жолдарын крсетеді, лкен істер шін иылан жаны боса кетпейді, болашата йтеуір бір з жемесін береді дегенге сендіреді. Трагедиялы аарман лсе де оны жарын болаша шін жасаан ісі лмейді деген философиялы ой тюге жетелейді.

нердегі трагедиялы тура маынасында писсимизмнен де оптимизмнен де ада. Ол жоарыда аталан тсініктерге атыссыз мір сретін секілді. Оны негізгі масатыны зі мірдегі ерлікті, батырлыты нердегі аарманды арылы таныту деп ойлаймыз. Ол адам бойындаы барлы ммкіндіктерін аша отырып, оны е биік адамгершілік асиеттерін, ар-намасын лгі етіп сынады. Сол арылы саналы адам баласыны рухани сранысын анааттандырады.