Эстетиканы тарихи даму негіздері

Эстетика гректі «айстетикос» (сезілетін) деген сзінен шыан. Ол сзді маынасы біз азір олданып жрген эстетика ымымен онша сйкесе оймайды. Эстетика тек ана аыл-ойды немесе олардан тыс адам сезімдерін ана арастырады десек ателескен болар едік. Бл сзді астарында оны екеуі де бар жне интуиция мен елестету (иялдау), армандауа атысты асиеттер де осы ымны шеберінде арастырылады. Біз эстетикалы деген ыма тек сезім арылы таныандарымызды (абылдаандарымызды) жатыза салмаймыз. Эстетика жне эстетикалы дегенде біз мір мен нердегі семдікті абылдаудан бліп алып арай алмаймыз, заттар мен былыстарды згеше кркемдік трыдан абылдаудан ажыратып та жатпаймыз. Мнан эстетикаа деген адамзат ауымыны ызыушылыы ол сзді, яки эстетика деген атауды пайда болуынан кейін ана басталан екен деген ой тумауы керек. Эстетикалы мселелер ол атау мірге келмей трып-а пайда боланы баршаа аян. Адамзат тарихында эстетикалы таным тегіні тарихы те кне дуірлерден тамыр тартатынын бгінгі ылым длелдеп отыр. Біра олар оны эстетика деп атын атап, тсін тстей оймаан болатын. Оны ылым ретінде орныуын алым А. лсариева зіні «Эстетика» деген оу ралында былайша тсіндіреді: «Эстетика ымын ылыми олданыса ХІІІ асырды орта шенінде неміс философы Александр Баумгартен енгізді. Ол эстетиканы грек тіліндегі «айстетикос» сзінен растырып шыты. Этимологиялы трыдан алан «айстетикос» – сезім, сезіммен абылданатын деген маынаа ие. Этимологиялы тбірі лі кнге дейін «анестезия» сзінде кездеседі», – дейді. А. Баумгартен (1714-1762) адам аыл-ойы арылы жйелі наты тсіндіруге кне бермейтін былысты бар екенін мойындап, оан танымны ерекше саласы ретінде эстетикалы деген атау берген. Эстетика ылымы – адамны аиат шындыты кркем игеру задылытарын, оны кркем абылдау задылытарын зерттейді.

«Эстетика» деген сзді біз кнделікті мірде жиі пайдаланып жатамыз. Адамдар тіршілігіні барлы саласында дерлік олданып жргендіктен брімізге де тсінікті, жалпыа орта ым сияты сер алдырады. Киім эстетикасы, кино эстетикасы, спектакль эстетикасы, й жабдытары (шкаф, санды, орынды, стол т.б.) эстетикасы деп айта береміз. рине мны брі ате екен деп айтуа болмайды. Біра эстетика негізінен нер туралы философиялы ылым.

ылым саласынан тыс «эстетика» сзіні ке клемде олданылуы оны тарихи даму жолыны затыынан, р алуан ылым салаларымен тыыз байланыста болуынан, мазмнны тередігінен болса керек.

Трмысты жне ксіби дегейде р алуан трде олданылуына арамастан (эстетика деп аталатын бл ым) нер мен мірдегі, табиат феномендеріні сезімдік бейнелеу асиеттерін жинатаушы бір ана принципке баынады. Оны з кезінде А. Баумгартен де атап крсеткен.

Біра эстетика тарихы лемдік ылым ретінде з бастауын теренен, ежелгі мифологиялы мтіндерден алады.

Табиат пен адам олынан туан заттар мен былыстара адам сезімін білдіру принциптері туралы сз боланда оларды адамды р алуан кіл-кйге тсіреді, жасы мен жаманды айыра бастауы кейін эстетикалы талдау дстріні негізі ретінде аланды.

Расын айтанда эстетика ылымыны зі семдік категориясыны негізінде пайда болды деуге болады. алан категорияларды барлыы да сол семдіктен туындайтын мселелерге ызмет ететін, бойларына этикалы жне діни мазмнды оса сіірген аралас (дбра) категориялар болып саналады. Мысалы, трагикалы немесе сентиментальды категорияларда эмоциональды рек басым, сондытан да оны таза эстетикалы деуден грі, эстетикалы-психологиялы деген дрысыра сияты.

«ткенні брі де жасы» деген анатты сз бар. зімізден брын ткен нрсені біз кріп тани бермейміз, біз оны біреулерді айтуымен ана танып, оны эстетикалы сипаты туралы топшылау жасаймыз. Мселен, миф, аыз, ертегілердегі слу ыздарды немесе табиат слулыын біз крмейміз, біз оны екінші бір адамны айтуымен, белгілі жеке тланы санасында жаыртуымен ана танимыз. Сондытан да М. Бахтин «мірді эстетикаландыратын бізді санамыз» (жадымыз) деген болатын. Бір кездегі алабртан кіл-кй, эмоционалды толу адам санасында орытылып, уаыт те келе траты сипата ие болады. Бл рине бастапы кіл-кй, алашы эмоция емес, кптеген осымша элементтермен араласан сол сезім туралы жинаталан гіме болып шыады. Композициялы бтіндігі мен наты сипатына арап оны эстетикалы рылым ретінде де арастырамыз.

Эстетикалы ілімні о баста философиямен тікелей байланыста дамыанын білеміз. Кейін з дамуы барысында р алуан ылымдармен кейде жаындасып, кейде млде баса салалара баыт тзеп, ауытуымен боланын ааруа болады. Мысалы, антикалы эстетикалы ой философиямен бір арнада дамыса, орта асырларда теологияа жаын болды, ал айта рлеу дуірі тсында лы суретшілер мен композиторларды наты серімен кркем тжірибеге кбірек мн беріліп, эстетика з дамуында негізінен соны басшылыа алды. Ал XVII-XVIII асырларда кркем сын мен публицистика эстетиканы одан рі дамуына негіз болды.

Бан араанда эстетиканы ылым ретіндегі з орнын наты танып, крсету ммкін емес, оны андай да бір пнге жатызуды зі иын, йткені зерттеушілерді субъективті кзарастарына орай оны зерттеу пні де згермелі болып келеді. Олай болса, бір жаынан, жалпы философиялы талдау компоненттеріні бірі ретінде, екінші жаынан, нертануды оып-йрету, зерттеу сипатына арап, оны наты з орнын, айын шекарасын белгілей оймаанын аарамыз.

Расында да эстетика ылым ретінде пнаралы сипата ие. Эстетиканы мегеруді иындыыны зі оны бойында «от пен суды» атар жруінен болса керек.

Бл ылымдаы е маыздысы елестету теориясы «бізді сезгендеріміз, бізді санамыз сырты лемні (дниені) образы ана, мнан келіп шыатын орытынды елес елестетілетін былыссыз мір сре алмайды, ал керісінше елестетілетін былыс оны елестететінсіз де мір сре береді».

Мысалы неміс философы Гегель эстетиканы предметі адамны кркемдік саладаы рекеті, яни адам олынан туан нер, нердегі семдік деп тсіндірді. Егер оны айтанымен келісер болса эстетика ылымы танымын тарылтып алан болар едік. Онда табиат тудыран сем былыстара адамны сйсіне арап, лззат алуын жоа шыаруа тура келеді. Крнекті алаш дебиеттанушысы А. Байтрсынов та зіні «дебиеттанытыш» деген ебегінде нерге ылыми талдау жасай келіп, «табиат ісінен шыан жаратынды нрселерді брі табиат дниесі болады, адам ісінен шыан жасалынды нрселерді брі нер дниесі болады; йткені жасалынды нрселерді істеліп шыуына адам аылы, діс-амалы, шеберлігі, нер кші кіріскен», – деген тжырым жасаан. рине бл пікірді айтыланына да бір асыра жуы уаыт тті. А.Байтрсыновты з кезінде нер туралы Гегель пайымдауларымен ндес пікір айтып отырандыы да сондытан. Ол Гегельді оыды ма, оымады ма бізге беймлім, біра оны эстетикалы ой-тжырымдарымен орыс алымдары арылы таныс боланына шб келтіре алмаймыз.

Эстетика философияны бір тармаы. Сондытан да з тарихын адамзат баласы саналы мір сре бастаан тстан алады. Ежелгі шыыс халытарынан шыан философтар сол ерте дуірлерді зінде сз неріні, музыканы адама, жалпы оама сері туралы р алуан пікірлерін жазып алдыран. Мысыр, Вавилон, нді, ытай, Шумер жазбаларыны кейбір бізге жеткен зінділерінен біз мны аны аарамыз. Біра оларды ішіндегі бізге е наты малмат беретіні ежелгі Грекия. Ежелгі Грекияны К. Маркс «адамзат оамыны балалы кезеі» деп атаан. Грекия еуропалы лемні, еуропалы ылым мен ркениетті бастауында тран ел. Біз сол грек алымдарыны ой-пікірлерінен барынша тжырымды, наты эстетика іліміне атысты идеялы жаалытарды кездестіре аламыз.

Грекияда да эстетика баса ылымдар секілді философиялы ілімні бір саласы ретінде ана дамып, ркендеді. Сондытан да Грекияда алашы эстетиканы зерттеген алымдарды философтар боланына таалуды керегі жо. Бл дстр ылымда кні кешеге дейін жаласып келді. Мысалы, эстетиканы барынша тере зерттеген ХІІІ асырда мір срген неміс алымдары Ф. Гегель мен И. Канттар да кемегер философтар болатын. Бан арап эстетиканы ала жылжытан тек ана философтар екен, басалар оан араласпаан екен деген ой тумауы керек. Мысалы, аттары лемге йгілі, ататы аын-жазушылар, суретшілер, мсіншілер, музыканттар да з кезінде эстетиканы ала дамуына з лестерін осты.

«лемдік эстетика нер трлеріні тууын оамды дамумен сабатас арайды. Бл трыдан архитектура (сулет нері) техникамен, оамны экономикалы арым-атынастарымен те тыыз байланысып жатыр» – деген дебиеттанушы алым Р. Нралиевті пікірін есте стаан абзал.

Ежелгі Грекиядаы кркемдік ойды пайда болу, даму сипатын толы тсіну шін сол дуірдегі ойшылдарды нер туралы пікірлерімен толы танысып шыу жеткіліксіз, олардан баса сол ойшылдар дниеге келген уаыт пен кеістікті шынайы мдени леуметтік негізін, олар туып-скен, кзарастары мен кркемдік танымдары алыптасан ортаны жай-жапсарын тере зерттеп тсінуге тиіспіз.

Классикалы антика дуірінде нерді эстетикалы ерекшеліктері алай зерттелгенін талыа салмас брын сол антикалы кезедегі театр, музыка, сулет нері, мсін жне сурет нері алай жасалды, оларды андай эстетикалы талама негіздеп жасады, ол туындылар андай кркемдік ажеттіліктерге жауап бере алды деген мселелер тірегінде ойланып аланымыз жн.

Біз классикалы антика кезеі деп бізді жыл санауымыза дейінгі І асырдан І асыра дейінгі аралыты, яни грек асйектер полисіні глденуі мен лдырап ирауына дейінгі екі жз жылдан аса уаытты амтитын кезеді атаймыз. лемдік классикалы дебиетті басында тран Эсхил, Софокл, Еврепид, Аристофан секілді драматургтер дл осы уаытта сз нері аспанында жарырай крініп, ертедегі гректерді трагедия жне комедия жанрларын брын адамзат баласы ол жеткізе алмаан шырау биіктерге ктерді. Бейнелеу нері де ерекше арынмен дамыды. Сурет нері туындылары бізді заманымыза дейін саталып жетпесе де сол кезден алан жазба деректер Аполлодор, Полигнот, Зевксис сияты йгілі шебер суретшілерді боланы туралы маызды мліметтер алдыран. Сол кне дуірді зінде гректерде суреттерді сатап, крме ткізетін «Пинакотек» деп аталатын арнайы имараттар болан деседі. Жылына бірнеше рет сурет неріні крмелері йымдастырылып, бейнелеу неріні майталман білгір сыншылары салынан суреттерді артышылытары мен кемшіліктері туралы з ой-пікірлерін ортаа салатын болан. Ол наыз нер мерекесі ретінде тойланып, шебер суретшілер жлде алып, ататары шартарапа жайылып жатады екен.

Ал «тастан ашалан адамдар мен жан-жануарларды мсіндері кшеде жрген тірі адамдардан да кп еді» деген Плутархты сзі сол замандаы грек халыны нерге деген керемет ынта-ыыласын, кзарасын айын танытса керек. Сол кезден алан дене бітімі сымбатты ер жігіт пен слу йел мсіндері туралы жазылан мына сипаттаманы осы арада толы келтіргенді жн санап отырмыз

«Монументтік мсінге ерекше тн ер жрек атлет-сарбаз типі б.э. брыны VI асырды бедерлі бейнелерінде жиі кездеседі. Б.э. брыны 510 жыл шамасында афинылы шебер Аристокл Аристионны бейнесі салынан мрмр лпытас жасады. Оны кеудесіндегі алы былары сауытыны астынан хитоны крінеді, басында дулыа, аяында ола саптама сауыт. Сарбаз найзаа сйеніп тр, ол бар тласымен зынша тата таса келісті ойылан. Шебер Аристионны бет лпетін, олыны саусатары мен аяыны башпайларын, блшы еттерін айындап тран хитоныны нзік клтелерін таажайып нерпаздыпен сомдаан. Шынайы мірше кріністерді берудегі айрыша бір сйіспеншілік бейнеге ттасты дарытып тр. Бедер сырланан. Сарбазды снді шашында, саалы мен ару-жараында ызылт сырды ізі саталан.

Писистрат пен оны балаларыны тираниясы заманында афинылы л иеленушілерді нзік эстетикалы талаптарына гректер кора деп атаан ыздарды тамаша мрмр мсіндері жауап берді. Афины абызтайларын бейнелейтін олар Акропольдегі тірия храмында трды. Мндай мсіндерді бірнеше ондааны табылды. Оларды кбісі б.э. брыны VI асырды екінші жартысына, Аттикада иониялы шеберлер жмыс істеген кезге жатады. Бізге аты беймлім талантты аттикалы бдізшіні олынан шыан ораны мсіні мбеге аян. Ол б.э. брыны 530 жыл шамасында парос мрмрінен ашалан. Шебер жн матадан пеплос (лыпа) киіп, белін ынай буан ызды имылсыз алпындаы кескінін бейнелеген. Оны иыында алыдау материалдан тігілген желбегей, лыпасыны астынан нзік сызытармен тартылан кенеп хитоны байалады. Хитонны тмен арай тгілген етегі ызды са пішінін айындай тседі. ыз басына сн берген ола шір саталмаан, лаында сырасы болан, сол олына шір немесе бта стап тран. Мсінші мрмрда ызды албыраан жзін, иышалау, баданадай кз жанарын, иаш асы мен сл езу тарта жымиан ойлы клкісін таажайып нзіктікпен жеткізген. Баырая араан ашы жанары мен бетіні алмасындаы иірім шыры іне аал пктік, рухани айынды береді. Кора бейнесі шынайы шаттыымен, баурап алатын жасты ша слулыымен кз тартады. Мрмрді алтындай жайлы тсі иыына тгілген шашыны ызыл кре реіне тамаша жарасады. Мсінге жаылан сыр талампаз нерді танытады. ас-кірпігі ара, кзі мен ерні оыр, желбегейіні жиегі жасыл сырмен боялан. Осыны брі мсінге мерекедегідей шат-шадыман беріп, жайнатып тр».

Біра ежелгі Грекияда кезінде шарытап дамыан нерді бірі – музыка нері туралы бізге жеткен деректер мардымсыз.

Антикалы кркем мдениет, соны ішінде эстетика неге классикалы деп аталды? Классика дегенні зі не нрсе? Гегель аталан термин жайлы тере толана келіп: «жымды масаттар мен ндылытар жеке тланы масаттары мен ндылытарымен те дрежеде болатын оамды жадай мдениет тарихында классикалы деп аталады», – деген орытынды жасаан екен. Біздіше бл сол дуірдегі нер дамуны ерекшелігін тере талдап тсінген со, аталан кезе мдениетіні табиатын дрыс таныаннан кейін барып айтылан е дрыс пікір деп ойлаймыз.

Расында да ежелгі Грекияны классикалы дуірінде антикалы полистер глденіп, ркендеді. Онда мір срген жеке адамны масат-мддесі кллі оамны масат-мдделерімен йлесімділікте болды. Антикалы полис азаматы з полисінде зін ауіпсіз, еркін сезінді. йткені оны жеке басын, ыын, масат-мддесін полис орады, оамды атынастарда ділдік стемдік рды, мемлекет пен жеке адам мдделері бір бірімен тыыз байланыста, те дрежеде мір срді. Осыдан келіп объективті жне субъективті жадайлар бір-біріне кірігіп кетті, іштей йлесім тапан згеше лгі, лшем пайда болды.

Мысалы, біз ХV асырдаы Италия неріне немесе ХVІІІ асырдаы Франциядаы кркем шыармашылы жайлы «классикалы» деген анытаманы олдананда жоарыдаыдай жеке адам мен оамды масат- мдделерді гармониялы бірлігін еске тсіреміз. Ол классикалы деген ым шін лшем, лгі, неге іспетті.

Неліктен антикалы нер кллі нер атаулыны бастауында трса да зінен кейінгі кркемдік дамуды барлыына бірдей лгі болып алды? Себебі антикалы кркемдік сана синкретті сипатта болды, зіні табии бітімі мен болмысы трысынан ттастыымен, бтіндігімен ерекшеленді. Кні бгінге дейін жеткен нерді мірдегі негізгі талам-таразысы мен ерекшеліктерін айындайтын барлы категориялар з негізін антикалы кезенен алады. Ол дуірде эстетикалы лззат алу деген нрсені зі лі жеке мселе ретінде арастырыла оймаан еді. «Эстетикалы» деген тсінікті зі синкретті сипатта болды. Оларды тсінігінде кркем шыармашылы пен кнделікті мірде адамгершілікке сай іс істеу, адамдар арасындаы дрыс, маызды атынастар эстетикалы асиеттер ретінде абылданды. Сондытан да нер мірдегі мнді рухани ажеттіліктер шін ызмет етті. Ол ажеттіліктер ыты санадаы азаматтарды трбиелеу, отанын орайтын жауынгер азаматтарды трбиелеуге негізделген болатын. Сол себепті антикалы дуір эстетикасында нерді леуметтік сер ету теориясы, кейде кркемдік трбие идеясы ерекше дріптеліп, халыты олдауа ие болды. Сол антикалы трбие мектебінен Сократ, Платон, Аристотель сияты данышпандар трбие алды. Антикалы нер теориясын солар жасады. Сократты семдік туралы «демі нрсе ажетке жарамды нрсе» деп азіргі адамдар шін арапайым болып саналатын байлам жасауыны да сыры осында деп ойлаймыз. Антикалы дуір адамдары е жетілген былысты эстетикалы сипаттамасы ретінде «калокагатия» деген з категорияларын ойлап тапты. Ол адамгершілік пен семдікті бірлігін танытатын ым болатын. Орта асырда мір срген Отырарлы данышпан алым бу Насыр л-Фарабиді адамгершілікті, трбиені біліммен штастыран пікіріні астарында сол ежелгі грек ойшылдарыны ертеде алыптасан пікірлерімен астасан ойды жатанын да аарандай боламыз. оамды ортада адамгершілік принциптерді ата саталуы, адамдар арасындаы сыйласты, бірлік, ізеттілік сияты жаымды моральды атынастарды болуы нерде ана емес, ылым мен саясатта да лкен жетістікке жетуді кепілі саналан. Сондытан да ежелгі батыс, шыыс дебиетімен тере таныс болан Абай «Біріді аза бірі дос, крмесе істі брі бос» деген сиет алдыран.

Платон зіні «Ион» деген ебегінде кркем шыармашылы табиатына тсініктеме берген. «Аын ле шыару стінде (шыармашылы акт) буырану, арасы озу кейпінде болады. Ол ле шыаранда зіні брынан жаттап аландарын ана айтып оймайды, оны оны бойындаы алыптасан шеберлік те згеше кйге тсіре алмайды, оны тек дайды тылсым кші ана з дегеніне баындырып, шабытты кйге ендіреді. Ол сйлегенде буыранып, екпіндеп шабытпен сйлейді, біра онда зіндік аыл, ес болмайды. Ол бір шешендіктен, білгірліктен сйлемейді, оны сйлететін жаратушыны демеуі, олдайтын кші», – деген орытынды жасаан.

Мнан ааратынымыз, Платонны зі аындар туралы екідай кзараста болан сияты. Біріншіден, аындар ерекше жаратылан адамдар, олар здеріні арнайы сезімтал мшелері арылы алаан уаыттарында даймен байланыса тсе алады, екіншіден, оларды не айтып не оятынын алдын ала болжап, біліп, баылап отыру ммкін емес дейді. Платон шыармашылы шабытты зін жаымсыз былыс деп тсінген.

Сз нері халы ымында асиетті нер. Ол атадан балаа немесе сол нерді адыр ттан ерекше асиеті бар адамдара ана онады деген тсінік алыптасан. Оны адірлеп стамаса басылы сияты оны да киесі руы ммкін деген идеалистік пікір кні бгінге дейін халы жадында жарысып мір сріп келеді. Сондытан да ежелгі тркілер, соны ішінде аза халы аындыты, шешендікті ерекше діретті кш ретінде танып, егер баласыны бойында ондай асиет байала бастаса ататы би-шешендерден, абыз аындардан бата алуды дстрге айналдыран. Ондай мысалдарды аза дебиетіні тарихынан жздеп келтіруге болады. Сйінбайды Жамбыла батасын беріп, домбырасын сыйлауы мны айын длелі.

Кшпелі ркениетті дамып-алыптасуына з лестерін осан ата-бабаларымыз сз нерін, жалпы аынды нерді ерекше дріптеп, шабыт, талант деген ымдарды баса онатын ба, ккірекке ялайтын ерекше с ретінде бейнелегенін пайымдауа болады. Оны ататы айтыскер аын Кемпірбайды тсек тартып жатанда кілін срап баран сет Найманбайлына айтан мына ле шуматарынан толы аарамыз.

Кілді сет келді ктергелі,

Болмайды кеуде шіркін жтелгелі.

Артыма бір-екі ауыз сз тастайын,

Басымды жастыпенен ктер бері!

лсем де «Кк кептерге» бір соайын,

у татай екі ішекті пер бері.

Аузыма айрыларда сз салмаса,

онаны ле шіркін бекер ме еді?!

 

сетжан, осы аурудан лем білем,

Алланы аманатын берем білем.

Кеудемнен ккала йрек «хош» деп шты

Сол шіркін, крі жолдас ле білем.

 

Кемпірбай расында да кеудесінен «хош» деп шан кк ала йректі крді ме, крмеді ме ол баса нрсе, ал сол тстаы аза оамында лені, баты р алуан кейіпте талантты адамдара серік болып жретіні туралы аыздар аза ауыз дебиетінде жиі кездеседі. Абылай ханны а бурасы, Жамбылды ызыл жолбарысы т.б. жоарыдаы ойымыза толы мысал бола алады.

рине кшпелі мір салтын станан ата-бабаларымызды ежелден келе жатан тарихи ой-пікірлері, дниетанымдары жайлы біз тек ауыз дебиетінен жеткен материалдар негізінде ана пікір айтып жрміз. Ал оны мдениеті ертерек ааза тскен халытара мойындатуды зіндік иындытары бар екенін де естен шыармаанымыз дрыс. Бл туралы кезінде белгілі алым Р. Нралиев з пікірін былайша жеткізген екен:

«Кей халытарды шыармашылы уатына кмн келтіру салдарынан за уаыт бойы нер тарихын зерттеуде евроцентризм теориясы орын алып келді. Бл баытты шын ылым манс етеді. сіресе соы ізденістер, жаа ебектер лемдік нер тарихында Африка халытары лесін, Азия халытары еншісін, Американы ежелгі трындарыны ен, табасын айындап беріп отыр. Театрды тркінін, сыр-сипатын, болмыс-бітімін тану шін Шыысты кне, ежелгі мдениетіне зер салып, пейіл ойып, тередеп бару шарт. Ал европа театрларыны туып, алыптасып, ркендеуіне йыты болан – грек нері екендігінде ешандай дау болмаса керек».

Номадизмді ылыми трыдан атау, оны ажайып жетістіктерін крсету бгінгі кн шін, соны ішінде сол кшпелі мдениетті жасаушыларды тікелей рпаы болып саналатын біздер азатар шін аса ажет, біра кшпелілерді мдени шыармашылы ммкіндіктерін шамадан тыс асыра дріптеуге жол беруге болмайды. «Кшпелілер ркениеті» деген термин мдениеттанушылар кзарастары трысынан лі алыптаспаан, толы пісіп жетілмеген термин болып саналады. Кшпелілер ркениеттен грі табиата жаын, оларды діни дниетанымдары мен мір салттарыны зінде натурализм элементтері кптеп саталан. Аиатына жгінер болса, бл мселеге басашалау араан дрыс. Мселен, тарихта кшпелі халытарды здеріні атаратын ісі, здеріне ана тн бет-бейнесі болды. ркениет жаынан егіншілікпен айналысан халытара туелді бола трса да (классикалы крсеткіштер бойынша), денсаулытарыны тзімділігі, епті де шира болып келулері, скери йымшылдыы, кркем ауыз дебиетіні молдыы жне музыкаа уестігі жаынан олардан лдеайда жоары трды. Кшпелі жауынгерді бойына туа бітті дарыан ерлікке деген штарлы, тайсалмас жректілік, акіл де адал, мрт мінезді алыптасуы ол мір срген орта мен этнопсихологиялы жйеге де тікелей байланысты болатын. Тарихта кшпелі халытар пассионарлы лгідегі адамдарды генераторы сияты мір срді. лі де болса анытай тсуді ажет етсе де: «Олар здеріні намыстары мен адамгершіліктерін жеке бастарыны ауіпсіздіктері мен материалды ндылытардан жоары оятын», – деген Хара Даванны пікірінде шынды бар деп ойлаймыз.

Длірек айтса, кшпелі зіні сарылмас уаты мен маргиналды дрежесімен (табиат пен ркениет аралыында) айшылыта мір срді. Оны бір басында идеализм мен материализм атар тоысып жатты. Кшпелілерді жоары лгісі (Бумын аан дуірі, Шыыс хан, соны ішінде мсылмандыты абылдаан хандар мен жырау-абыздар) – блар алтын мен млікке ызыпайтын, лімнен орыпайтын, арапайым пендеден биік тран пассионар-идеалисті ерекше трі болатын.

 

2. Кркем бейнені идеялы-эстетикалы мазмны.

 

Эстетиканы негізгі басты масат-мраты ол сзсіз эстетиканы негізгі категориялары болып табылады. Эстетиканы категориялары дегеніміз – эстетиканы негізгі мазмны, мірмен байланысы, арастырылатын тсініктері. Эстетикалы категориялар кп, біра е бастылары тртеу, олар: семдік, асаты, трагикалы жне комикалы.

Эстетиканы категориялары атып алан белгілі бір задылытара ана баынады жне згермейтін траты ымдар емес. Эстетика категориялары да пайда болып, сіп, кейде тіпті айтадан керексіз болып жойылып та жатады екен. Мысалы, жиырмасыншы асыр басында эстетика категорияларын санап беруді зі ммкін болмай алан болатын. Италия эстеті Б. Кроче деген оларды былайша тізбектеп крсеткен еді: семдік, трагикалы, комикалы, асаты, патетикалы, уайымшылды, клкішілдік, милонхолитті, трагикомикалы, кілділік, зорлышылды, атыгездік, смдыты, жаымсызды, жексрынды, тменшіктік, бейшаралы, юморлы, эллегиялы, идиллиялы, орыныштылы т.б. трлі категориялара бліп крсеткенімен олар зіні міршедігін таныта алмады. Сондытан да эстетикалы категорияларды зі заман, оам згерістеріне сай адамзат баласыны санасындаы згерістерді серінен пайда болып, згеріп, кейде тіпті жаа тсініктермен толыып та жатуы бден ммкін.

Грек философы Платонны «Федр» деген ебегі бар. Ол кезінде Сократ зі оып, мінжат ету шін пайдаланан мынадай сздермен аяталады: «Аса рметті Пан жне осы жердегі баса да дайлар! Мені ішкі лемімні слу болуына кмектесе крідер, сыртымда не бар, соны брі мені ішімдегілермен йлесімді ынтымата болсын», – деген екен. Егер осы сзді маынасына тере бойласа бл зінше ажап сырлы сздерден ралан сйлем. Аталан мінжат сзді негізгі таырыбы мен мазмны слулы, семдік жайлы тере толаныстан туанын аарамыз. семдік адам бойындаы е жоары ндылы болып саналады. Ол тек Сократ пен Платонны ана арманы емес, кллі адам баласыны арманы.

Мселен, Платонны ойынша, адамдар арасындаы махаббат атынастары слулыты, семдікті сезінуге деген лкен мтылыстан туындайтын крінеді. Ол кш зіні шегіне жетуге асыады, ал адамдаы ондай кшті – ер адам мен йел адам арасындаы махаббат – Эрота кші деп атаан. алымны пікірінше, махаббата мтылу – адамны мгілікке, шексіздікке мтылысы ретінде тсіндіріледі. Дниедегі барлы затты бір-бірімен жаындасуын, йлесім табуын ол адамдар арасындаы махаббата телиді.

семдік – ол лкен уаныш. семдікті асау, слулыа мтылу тек ана адам баласыны арманы, адамзата ана тн ерекше сезім. Адам баласыны семдікке, слулыа деген сезімі оны о бастаы жаратылысымен бірге берілген, біте айнаан асиет. Сол слулыты, семдікті тану шін арнайы ылым саласы – эстетика пайда болан.

семдік мселесі эстетикадаы е басты нрсе ана емес, ол е негізгі жне айындаушы нрсе. семдік деген не, оны діретті кші мен тылсым табиатын алай тсінуге болады деген сауалдардан эстетика ылымы пайда болан. Кез келген эстетика теориясы туралы толам мен пайымдау болан жерде міндетті трде семдік мселесі сз болады. семдіксіз, слулысыз эстетика деген ым да жо. Сонымен атар ол ешашан да бір орында трып, дамылдап алан емес. рдайым даму, згеру стінде. Ерте заманда да солай болан, азір де солай.

 

3. Туелсіздік жылдарындаы аза поэзиясы.

 

азастан туелсіздік аланнан кейінгі жылдарда аза поэзиясында лтты туелсіздік жаа кркемдік мазмнмен жырланды. Туелсіздік аланнан кейін тарихи сананы ояту, лтты рухты ктеру басталды деп ны сеніммен айта аламыз. Дстрлі даму арнасынан ауытымаса да мазмн мен идеяда жаашылдытар, кркемдік жаа айшытаулармен ерекшеленді. Поэзияда лтты рух, лтты мрат, туелсіздікті лебі есіп тратын ке тынысты жарлар жазыла бастады. аза поэзиясы жаа есімдермен толыты. Аын М. Шаханов р адамда анасынан баса трт ана болуы керек, ол –туан жер, туан тіл, туан дстр, туан тарих – туелсіз лтты трт тірегін атады. Барлап араса, туелсіздік жылдарындаы поэзиядаы ана тілі, е л тадыры, жер тадыры е кп жырланан таырыптар деп айтуа болады. аза тіліні тадыры жырлаанда, тілді азіргі олданысына кіл толмау сарыны ерекше байалады. Ана тілін менсінбеу,зге тілде сйлеуді матаныш ттан жандар аз емес. Аын С.Адай «Менсінбеймін» дегенше деген леінде ткір жырлайды.

 

атты айттым!

 

Сынып кеткен шыдам-бл.

 

лт ішінде: Айыр тілді жылан жр.

 

з Тіліді «Менсінбеймін» – дегенше,

 

з халынан туаныды кмн ыл!

 

Жас аын Алмас Темірбайды ана тілі туралы толанысы бгінгі кнні шындыымен рілген. Алмас аын ана тіліні азіргі кйіне кілі толмай, ертеіне аладаулы. Ана тілі туралы «Блду-блду...», «аза тілі туралы элегия» атты жырларында ана тіліні бгінгі халі шындыпен жырланан. Аын сби нінен, бала баша мен мектептен, биік мінбелер мен кеселердегі аза тіліні тадырына ынжылады.

 

Президент азаша сйлеп тр... таы да

 

Парламент орысша ойлап тр ішінен..

 

Кшедегі крініс те мз емес, азатар орысша сйлейді шлдіреп, жылаым келеді, клгім де келеді деп жырлаан аын аза тіліні болашаына аладай отырып, армандайды. лт шін е зекті мселені бірі - дін. Алмас Исаділ «Шоынан бала» атты жырында азіргі оамдаы зекті мселені бірі - зге дінге ту мселесі жайында толанады. ке трбиесі мен ана тлімін алан жасты зге дінні жетегінде кетіп, шоынуы лтты йысуына тнген атер.

 

Тс елемей аят, ран, азалды,

 

Кпірлермен оса айтысып жаа нді,

 

Мхаммедті кім екенін мытып,

 

«Иегова кугері » саналды.

 

з тіліне,

 

з дініне ас ла,

 

лгеннен со тынышты жо аында.

 

аза болып туаннан со, кні ерте

 

Ай трмай ма, абіріні басында.

Ислам діні жне дінні таылымы, асиеті жайында иман ымындаы жырлар кптеп жазылуда. Аын Бауыржан араызлыны «Ислам» атты жырында:

 

Алаанымда да болып кктедім...

 

Жан Алланы махаббатын сезгелі,

 

Жан-жаыма жпар шашып сздері,

 

Мадайыммен сйдім, нрлы сждені!

 

Туб. Туб. Туб...

 

Жер сату туралы немесе азаты жері мені жерім деп кз алартандара арсы рухты жырлар жазылды. Аын Бауыржан Бабажанлыны жырында елге арналан жанайайы атар естіледі. Жанайайы елді, жерді болашаы, ол даы кп рана самайды.

 

Есіді жи, азаым, сатылмаан алды не?

 

Сату оай , «айнаа бір арап ал, алдымен».

 

Енді «Жерді » саудалап, кімді зі кесесі,

 

Баладайын базара алып шыан шешесін.

 

Анады да сатасын, саан пікір згерер,

 

Жетім елді кзге сте, ілуші ме еді згелер

 

аза з жеріне иелік етуі керек. Алаандай жер шін асы аны аланша крескен бабалар аманатына адал болайы. Туелсіздік аланнан кейін де аза еліне, жеріне кз сзетіндерді арасы тиылар емес. Жарас Срсек те осы мселені «Кз сзген » атты леінде жан ашырлыпен толайды :

 

Мені туан жерімде тбе – ддер кп еді,

 

ияы ылыш секілді, раы ырыс секілді.

 

Бетегесі жусандай, орасан ол да шп еді,- деп аза халыны табии слулыын мадатай отырып:

 

Тіреуі сынды аспанны шілмей тмен араан,

 

Жебесі олдан тскен со жау жылап кеткен жер еді,

 

Содан со бейбіт мірге маужырап кеткен жер еді.

 

Есігін тнде ілмеген еркіндеу жатан елі бар

 

зеуреп келген есерге бейіттер жатан белі бар.

 

Автор ырмызы тектес ыздарын да кз сзгендерге бауырынан зіп бермеген, жау боп келгенні жерін – тоза, жайымен келген жана – жма екенін дріптейді. аза елі ашан да меймандостыымен ерекшеленеді. Осы леде: Кілін берген адама кктемгі ар боп ерігем,

 

Кілім алан адама ара тас боп крінем.

 

Шіренгенімді крсе сен – зегі бауым зілген,

 

уананымды крсе сен – оралы ойым кеміген

 

Байаанымыздай олы ашы елді болмысын табии трде матана айтады. Сз соында:

 

Кілшектігім артайан

 

Жасарып азір келемін

 

дайсынбаан, кз сзген, бола да оймас дегені

 

деп батыл н атады. Туелсіздік жылдарындаы жазылан жырлар лтты сарын, лтты идеядан туындайды. Сонымен атар Атамекенге оралан андастарымызды поэзиядаы рнектері аза лирикасын дамытуа да зіндік лесін осты. Жркен Бдеш, Кп марлы, Зейнел Срмелі, Имашхан Байбатырлы, Мрат Бштайлы, Баытхан азанаплы жырлары атамекен асаан бауырларымызды м-шері іспетті. Аын Бауыржан Бабажанлыны «Бесаладан аылып кш келеді» атты жырында жан сауалап Арал, му жаасына кеткен андастарымызды атамекенге оралан кшіні крінісі жырланады. Атамекенге оралан азатарды саынышы мен арман-масатымен бірге туан жерде арсы алар кім бар деген аладаушы-лыын да жасыра алмайды.

 

Брын Отан орта деп ксіліпті,

 

Туан жерді адірін кеш ыпты.

 

ара алпа кигені умаса да,

 

Ала шапан кигенні сесі мыты

 

 

Аылып келген кш туан жерді тасын да дос креді деп жырлаан аын, жырын «Уа, арсы алатын кім бар?» деген срапен аятайды. Аын - зі мір сріп отыран оамны айнасы яки барометрі. Елдегі келесіздікті, оамдаы кемшіліктерді е алдымен аын креді, жырлай отырып, оам дертіне ем іздейді. Бауыржан Бабажанлыны «азастан» атты жырында елдегі аазбастылы сыналады. азастан деген елдегі «азаты алдау» деген ойынды ойнайтын да тылатын азатар деп шошынады. Ол ойынны ерекшелігін аын:

 

Сзден баса не келер жрта ба,

 

Мынау-мінбер, сйлегін.

 

з мддесін ткізерде тыпалап,

 

аза шін дейді Ерім

 

 

Ел шін айтылар сзді з пайдасынан туындап, биік мінбердегі сздерді жаландыпен айтылар ойына айналанын, бл ойыннан тек ана аза ана азап шегетінін ойлаан аын оамнан осы ойынды тотатар кшті шошына іздейді. «асыр басындаы кіл-кй» леіндегі оамдаы келесіздіктерді сынай отырып, мітсіздікке бой алдырмайды. Трін згелерге беріп, згеге есесі кетіп жрген азаты болашаын алаан жайып тірден срайды.

 

Жапыратар шар кезде ажалын,

 

абаына м ілінер кзді де.

 

ш жз болып тайталасан азаым,

 

Енді таы блінер ме жз дінге?

 

«аза айтады»деген леінде де лтты крделі мселелерін аын лтты монологы ретінде толайды.

 

Мен, мен едім, мен едім,

 

Тауа айналдым тбе едім.

 

Егеменді ел болдым,

 

Енді мгі жайалады желегім

 

... деп едім.

 

Біра, біра азат, дархан еліме

 

Тілім керек болмады,

 

Ділім керек болмады.

 

Дл осылай кете берсе,тбінде,

 

Мені-даы болар ма екен керегім?!

 

Аын оамдаы крделі жайттарды жырлайды да, шешімін сауал кйінде сынады. Бл да аынны оырманды ойландыруа мтылысынан туындаса керек. аза айтады деген леінде аза зіні шерін зі айтады, кнбістігі де ыла береді, келер кнні айырлы болатынан кдер збей отырып, біра ашан боларына да кзі жетпейді.

 

Тбі айыр болса,йтеуір ел шін,

 

Неге болса кнемін.

 

Босаада отыранмен дл бгін,

 

Трге бір кн шыарыма сенемін.

 

Біра, ашан?!

 

Аын жырларыны басым кпшілігі оиаа рылады. Сол оианы айта отырып, зіні тжырымын сынады. «айра», «аза» деген ле-дерінде намыс, лтты намыс туралы жырланады.

 

Аын Шмшия Жбатова «Босаа» атты жырында з елінде згелерді трге оздырып, босаада алып ойан халыты мын жырлаан еді. Аынны арманы трге озандарды шыарып салар кнді асайды.

 

Киелі деп босаа ораладым,

 

Мені нзік жаныма сол ана м.

 

с кпшікті жастанып, кй шертуге

 

з тріме шыа алмай ор боламын.

 

уанамын асауа балы сап,

 

Асаулыа толы еді блалы ша.

 

Трсам,шіркін, зімні босаамда

 

онатарды рметпен шыарып сап

 

леді оыында, елімізді бар байлыыны талан-таража тсуі, жерімізді байлыынан шалып байыан шетелдіктерді аза жерінде тайрадау, «біз ке пейіл халыпыз» деп матанатын халыты босаада алан тадыры кз алдыма келеді. Аын жырындаы з трін зі иеленген кезді сізде асайсыз. Аын Дурен Берікажылыны 2008 жылы «Гл мен ылыш жырлары» атты жыр жинаында оамны бейнесі шынайы крініс береді. «Намыс» атты жырда оамдаы мгрттік, л мінезден арыла алмай аша мен атаа санасы уланан кезені кемшіліктерін сынайды. Кемшіліктерді сынай отырып, бабаларды рухынан кешірім срайды.

 

Аынны ылыш жырларында алдаспандай ткір ойларды айтуды масат еткен. Аын оамны дертін бкпелемей жайып салады. «рдым» атты леде оамны рдыма бет алан крінісіндегі кемшіліктерін санамалап,анжардай кескілеп жайып салады. оамдаы ашкздік дерті, тоышарлы анжар жырды ырына іліккен. Туелсіздік жылдарындаы поэзияда е алдымен туелсіздікті астерлеу басым мнге ие. Дінді жырлай отырып, Алланы, пайамбарларды жырлай отырып, имандылы арналарын дамытуда поэзияныны таылымды мні артты. Ата-баба дстрін сатауа, тілді, салт-дстрді сатап, лтты рухты асатату лтты мдде трысынан жырлануда. аза поэзиясы 1991-2012 жылдар аралыында жаа есімдермен, жаа мазмндармен толыты. Поэзия лтты сипат алды, рпаты трбиелеуде кркем жырлар жазылды. Мектеп бадарламаларына енгізіліп, азіргі аза жырыны кркемдік танымы мен лтты сипаты трысынан оытылса, туелсіз елді рпаыны рухани дамуына з лесін осары аны.

Билет

1)Реализм аымы.Реализм латыншаrealis– заттанан деген сзден пайда болан шыармашылы принцип. Оны негіз етіп алан кркем шыармадаы жадай тарихи-леуметтік сипатта болады, ал оны зады себептері сапалы жне зін-зі баалау, яки аиат шындыты фактілерін типтендіру жолымен ашылады. Ф. Энгельсті сзімен айтанда, «детальдарды аиаттылыынан басаларды шынайы суреттеу». Реалистік шыармаларда адам мірдегі объективті жадайлармен зара тыыз байланыста рекетететін оамды тіршілік иесі ретінде крінеді. Оны леуметтік детерминизм немесе мінездер мен жадайларды типтік байланысы дейміз.

Реализм романтизмнен кейін пайда болан, романтизмді теріске шыарушы аым. Е алашы реалист-суреткерлер А.Пушкин, Стендаль, О. де Бальзак, Ч. Диккенс жне басалар болды. Біра олар здерін реалиспіз деп санаан емес, олар ондай баытты бар екенін де білген емес. Ресейде«реализм» деген терминді алаш пайдаланан дебиет сыншысы П.В. Анненков еді. Ал ататы орыс сыншылары Белинский, Добролюбов, Писаревтер реализм деген терминді пайдаланбаан, ондай ымды тек зге балама сздермен тсіндіруге тырысан. Реализмді кркемдік діс ретінде пайымдау кеес кіметі орнаан со 20-30 жылдары ана айтыла бастады. Батыс Еуропа мен Американы дебиеттанушы, нертанушы алымдары реализмді шындыты сол алпында бейнелеу деп пайымдайды, кпшілігі натурализм деп тсінеді.

Жалпы кеес дуіріндегі зерттеушілер реализмні тарихын ерте кезден бастайды. Оан мысал ретінде Н.Буалоны «аиаттан ауытымау, табиата еліктеу» деген сздерін немесе классицизмге барынша арсы тран, романтик В.Гюгоны«табиат пен шынды крінетін тек ана табиатпен, аиатпен жне з шабытыызбен кеесііз» деген сздерін келтіреді. Кейбір алымдарды тіпті алашы ауымды рылыс кезінен алан тастаы жазулардан, антикалы дуір мсіндерінен де реалистік сипаттарды іздейтінін жоа шыара алмаймыз жне оны теріске шыаруа да негіз жо. йткені реализмді р елде р трлі тсіндіреді, р алым зінше пайымдайды. Кптеген нертанушылар реализмді кркемдік жйе ретінде Еуропа дебиетіндегі айта рлеу дуірімен байланыстырады. Шіркеу уаыздарындаы лды санадан тыс адам мірін жааша пайымдау, адамды табиатты е жоары жаратылысы ретінде тану, оны тла бойындаы слулы пен аыл парасатты, рухани байлыты суреттеу Ф.Петрарка, Ф.Рабле, М.Сервантес, У.Шекспир шыармаларындажоары дегейге ктерілгенін кллі адамзат баласы мойындайды.

мір былыстарын тадап алу, оларды баалау, оларды маызды етіп типтік сипаттакрсете алу – мны брі де суреткерді мірге деген кзарасына, з кезегінде дуірді тыныс-тіршілігін сезіне алатын дниетанымына байланысты болып келеді. Объективтілікке мтылу суреткерге кейде оны саяси сеніміне арамастан оамдаы кштерді шынайы алпын суреттеуге негіз болады.

Кеес дуіріндереализмді «социалистік реализм», «сыншыл реализм» кейде тіпті«ткерісшіл реализм» деп те бліп жататын. Ал отстік америкалытар «магиялы реализм» деген трін мірге келеді. Ол аиат шындыты мифологиялылгіде абылдауа байланыстытуан болатын.

Реализмні жетістігінізі арапайым адамды наты мірден алып, сол мірмен тікелей байланыста, оамды ортаменбірлікте крсетуінде еді. Сол арылы ол оамды адамды, яки шынайы адам болмысын ашып крсете алды.

Тек жаа баыт ана емес, кез келген талантты суреткер де нерге брынбеймлім болып келгенжаалытарды, адам туралы, оны мінезімен болмысы туралы жаа идеялар мен ты деректердіенгізіп жатады. Мселен, ХХ асыр басында аза дебиетінде Мхтар уезов з оырмандарын несімен ызытырып, андай асиетімен баурап алды? Себебі ол алаш рет азаа з дуірін, з замандасыны арман-мддесін, масат-мратын халыты з тілімен шынайы гімелеп берді. Брын романтикалы сарындаы халыты жырлар мен шыысты исса-дастандара йренген адамдар шін оларды здері кнделікті мірде кріп, естіп жрген адамдар арасындаы шынды оиаларды ауызекі тілге жаын проза жанрында баяндалуы олар шін ызы былыс еді. ара сзбен рнектелген кестелі шешен тіл, сюжеттегі шымыр рекет озалыстыбарынша жйелі рбуі, композициядаы ттасты пен натылы аталан жанрды «сз патшасы» ленен ешандай да кем тспейтінін ана длелдеп ойан жо, здеріні таным-тсініктеріндегі аиат шындыты барынша жарырай крінуі де оырманды зіне баурап, тарта білді. Бл аза сз неріндегі реализмні артышылыы еді.

Жалпы реализм, мейлі оны социалистік реализм деп-а атайы аза дебиетіні даму дегейін шырау биікке ктерген «діс» болды. Оны тырнашаа алып крсетуімізді сыры да сол – оны бізді дебиетімізде кркемдік діс ретінде ызмет етуінде. Бан араанда бізді тсінігіміздегі кркемдік діс пен батыс еуропалытар мен америкалытарды танып білуіндегі реализмні жер мен кктей айырмашылыы бар сияты. Брыны кллі лемді капиталистік жне социалистік деп екіге блген лагерьлерді мір сріп тран шаында рине реализмді «социалистік» деп меншіктеу арсы тарапты санасында рей туызып, одан ауылдарын аула салуа мжбрледі. йтпесе жмыр жердегі адамдар екі дай блініп алып екі трлі ойлауа, екі баса иялдауа, жасы мен жаманды райсысы зінше пайымдауа дадыланды дегенге кім сенеді.