Кркем шыармадаы психологизм мселесі

Жалпы дние жзінде психологизм ымына баса назар аударан алымдар те кп болды. Оны ішінде, кеес дуірінде А.Н.Леонтьев – іс-рекет, сана, тла, психологиядаы іс-рекет мселесіне тоталса, С.Л.Рубинштейн – рекет, рекет пен озалыс, рекет жне дады мселесіне тоталды. Л.С.Выготский психологиядаы сана рекетін назара алды.

Психологияны зерттеп жрген бл психологтар ебегі кркем шыармадаы психологизмні ашылуына кптеп ммкіндік беретіні сзсіз а. Біз аза дебиетінде кездесетін психологиялы аспектілерді осы психологтарды ебегіне сйеніп зерттейтініміз даусыз. Кркем шыармада кездесетін іс-рекет, эмоциялар, мотивация, ситуация, тс кру, уестік, саыну, асау т.б психологиялы іс-рекеттер жйелі трде зерттелген десек ателеспеген болар едік. Осы ебектер дебиеттегі психологиялы аспектілерді ашуа жол ашады десе де болады.

М.Горький, Ш.Айтматов, М.уезов, Э.Хемингуей, Т.Драйзер т.б жазушылар шыарманы сз рнегімен рнектеп, психологиялы аспектілерді тымды олдану нтижесінде шыа шыара білді.

Орыс дебиетінде психологиялы аспектілерді зерттеу ісі ткен асырды жетпісінші жылдарынан бастау алады десек ателеспеген болар едік. Бл кезде 1970 жылы Ленинград аласынан жары крген «Проблема психологизма в советской литературе», 1983 жылы Мскеу аласынан шыан «Проблема психологического анализа в литературе», Гинзбург «О психологической прозе», «О литературном герое», А.Есина «Психологизм русской классической литературы». Бл ебектер кркем шыармадаы психологиялы аспектілерді негізгі жйелері мен дісін, компоненттерін крсете білді. Ал аза дебиетіндегі психологиялы аспектілерді зерттеп кеткен: З.Ахметов, З.абдолов, Е.Ысмайылов, Б.Майтанов, Г.Пірлиева, Г.Ержанова т.б алымдарымыз болды. Бл алымдарды ебектерінен аза дебиетінде кездесетін трлі психологиялы аспектілерді байауымыза болады. Мселен, Баытжан Майтанлыны «аза романы жне психологиялы талдау» деп аталатын ебегінде аза жазушыларыны шыармалары тымды трде талданып кеткен. алым бл ебегінде рекет кеістігі, дстр жне шеберлік, жан сырын талдау, жаашыл арна, тарихи сана иірімдері, мсіндеу нері, наты лем жне оны абылдау, диалогтаы сезім шынайылыы, ішкі монолог мселелерін талдап, анытап крсетіп кетті. Бл алымны психологизм дісін зерттеп жрген алымдарымызды бірі боландытан, «Психологизм художественной литературе» ебегінде де психологиялы параллелизм, пейзаж, монолог, т.б мселелер озаланы даусыз. Бертін келе Ержанова Глдарияны азіргі аза повестеріндегі психологизм ебегі 1994 жылы жары крді. Бл ебекте негізінен психологизм трлері, пайда болу кезедері жасы крсетілген. Сонымен атар, Пірлиева Глзияны «азіргі аза прозасындаы психологизм», «Ішкі монологты кейіпкер психологиясын ашудаы кркемдік ызметі» деп аталатын ебектері жары кргені брімізге белгілі. Бл ебектерде психологиялы аспектілер шыарма барысында талданып, жйеленіп крсетілген. .шірбекованы «аза романындаы адам мен табиат байланысыны крінісі» деген ебегі жарыа шыты. Бл ебекте романдарда кездесетін психологиялы параллелизм дісі жасы зерттелген десе де болады. рине табиат пен адамды бліп арауа болмайды. Адам табиатты бір блігі ана. Осыны алым осы ебегінде наты ашып крсете білген.

аза дебиетіні бастауы болып саналатын Орхон Енисей жазба ескерткіштерінде психологиялы аспектілер крінеді. Біра бл ескерткіштердегі психологиялы кйлер халы ауыз дебиетінде кездесетін ертегідегі психологиялы кйлер сияты, теренен ашылан жо. Тек, адам уанса уанды, жыласа жылады деп ана ойды. Одан тереін ашып крсете білген жо. Психологизм ымы дебиетті дамуынан пайда болан ымдарды бірі десек ателеспеген болар едік. Біз дебиеттегі психологиялы аспектілерді алай жне ай дуірде пайда боландыын айындаймыз. Психологияны пайда болуын арастырмаймыз, бл психология ылымыны еншісінде болып табылады. Яни, мнда да аспектіні екі трін байай аламыз айыру мен уану аспектілері..

Бізді зерттеп отыран жмысымыз – кркем шыармадаы психологизм ымы боландытан, кптеген дастандарды емес, бір ана Бозжігіт дастанынан психологиялы аспектілерді тауып крейік.

«Бір тнде йытап бір тс креді,

Алдында слу, жасы ыз креді.

О даы бір патшаны жалызы екен,

Бір жалыза бір жалыз дос болады»

Байап отырса, бл жерден тс кру былысын аарып отырмыз. Егер де бл дастанды толы оитын болса, тс кру мен атар жалызды ымы да атар жретінін аарамыз. Сонымен атар, бл дастанда асау, саыну, алау, тілеу сияты психологиялы аспектілерді де байауымыза болады екен. Ал Лйлі-Мжнн датаны да осындай лиризмге толы. Лйліні табиатпен сырласуы, асауы, саынуы психологиялы аспектілер атарына жататын ымдар болып табылады екен. Бл ымды психологиялы параллелизм деп айтса, ателеспеген болар едік.

Жыраулар поэзиясыны шыармаларынан да жан туралы мселе бойынша сз озаандыын аара аламыз. Асан айы, Шалкиіз, Атамберді, Бхар т.б жыраулар шыармашылыынан да жан мселесіне сз озаанын аара аламыз.

Бл ым кптеген зерттеушілерді пікірінше бірден алыптаса ойан жо. аза дебиетіне бл ым даусыз а, ХХ асырды басында кзге айын кріне бастады. Жоарыда атап ткеніміздей, бл ыма аза дебиетінде назар аударандар: Ж.Аймауытов, А.Байтрсынов, М.уезов, М.Жмабаев т.б.

орыта айтанда, аза дебиетіндегі психологизм ымыны ай кезде пайда боландыын, ай кезде наты ылым саласы болып алыптасанын айтып кеттік.