оршаан ортаны орау

Жоспар
І. Кіріспе
оршаан ортаны орау
ІІ. Негізгі блім:
2.1. Республикамызды орман оры
2.2. Орманны азып-тозуы
2.3. оршаан ортаны экологиялы тазалыы
ІІІ. орытынды
Таза табиат – халы байлыы

Жер планетасыны асырлар бойы барлы жануарлар дниесі мен адамзат баласы шін тіршілік негізі – таза ауа. Ол тек сімдіктер дниесінен блініп шыатын оттегі. Бізді оршаан тропосфералы ауа абатыны 20,9% осы оттегіден трады, ол траты е ажетті газды бірі. Су оттегін бліп шыаратын негізгі жасыл фабрика – кпжылды ааштар.
азастан аумаыны 3,8 %-ын орманды жер алып жатыр. «азастан - 2030» стратегиясында бл крсеткішті 5,1 %-а дейін ктеру жоспарланан.
Кейінгі жылдары республикамызды орман оры аумаында 2257 орман рті орын алды. Бл рттерді 70 %-ы отты дрыс пайдаланбауды салдарынан болан.
рт 4 млн. текше метрге жуы аашты жойды. Ірі орман рттері Шыыс азастан, Павлодар, Амола, араанды, Алматы облыстарында болды.
50 мы гектар орман алабында зиянкестер мен ааш аурулары аныталды. Е ірі орманды ауматар – Шыыс азастан, останай, Батыс азастан, Амола, Павлодар облыстарында. 1997 жылы орман заын бзушылара арсы 500 іс тіркелді.
азастан солтстігінде зенді жаалай скен ормандары мен отстігіндегі тоайлары жеке-жеке алаптар болып есептеледі.
Барлы таулы жерлердегі ормандарды топыра пен су орауа тигізетін сері кп. Оларды арасында тау бктерлеріні шымы алпында саталып, су аысы біркелкі млшерде реттеліп отырады.
азастандаы орманны жалпы клемі «азорман» шаруашылыыны мліметі бойынша 1998 жылы 24568,4 мы гектар болды.
Соы жылдары орман шаруашылыын аржыландыруды ысаруынан, орманды ктіп стауды жадайы крт тмендеп кетті. 1997 жылды 10-шы айында ірі рттен 170 мы гектардан астам орман ртенді. Мысалы, Баянауыл лтты баыны ерекше оралатын аумаыны 12,1 гектары ртеніп кеткен.
Баылау ызметіні ысаруынан жне азіргі техниканы кптеген орман орау ксіпорындарында іс жзінде жотыынан зиянкестер ошаы мен орман аурулары кбейіп барады.
Орманны азып-тозуы антропогендік жне табии факторлардан туындайды. Мысалы, ызылм шлейт даласын суаруа Сырдариядан су алуа байланысты жер асты суларыны дегейі тмендеп, бталы ааш сімдіктеріні жадайы нашарлап, бл жер сексеуіл сіруге жарамсыз болып алды. Малды жнсіз баудан шлейттегі орман едуір зардап шекті. Далалы орман, е алдымен аса баалы араайлы орман ретсіз кесуден таусылан. зендерді реттеліп тежелуінен жне рттен тоай атты азып-тозып кетті. Оны ішінде сирек кездесетін биогеоценоз – тораы да таусылып бітті. Сондытан Шардара ауданында соы онжылдыта осы тымны 30 %-ын маызы шамалы шегел тобы ауыстыран. Жоары табии таулы жердегі ерекшелігіне арай тау орманы рттен кп зардап шекті.
Республика ормандарында алыптасан экологиялы нашар ахуал жне тозу процестері орман ресурстарын сатап, тымды пайдалану жнінде шыл жне кесімді шараларды аблдауды талап етеді.
1993 жылы абылданан жаа Орман кодексі азастан Республикасыны ыты жне экологиялы жаынан орманды орауа, шаруашылыты тымды жргізуге ынталандыруды белгілі шамада арттырды.
Халы шаруашылы маызы бойынша азастан ормандарын ш топа блуге болады.
Бірінші топа жататын ормандар 18,7 миллион гектарды алып жатыр. Блара егістік орауа орналан, топыра орау, су орауа арналан орман алаптары, алалар мен ндіріс орындарыны айналасындаы, курортты ормандар, зендер, тас жол, темір жол жиегіндегі жне мемлекеттік орытарды ормандары жатады. Бл ормандарды кесуге тыйым салынан. Тек ктіпбаптау, тазалы жне орманды алпына келтіру кезіндегі кесулер ана жргізіледі. Бірінші топа жататын ормандарды орауда оларды тиімді пайдалану мен сіруді маызы зор.
азастан ормандарыны басым кпшілігі – Тянь-Шаньні таулы ормандары, Ертіс маындаы таспалы тоай, азастан атпарлы лкесіні араайлы-айыды ормандары, Солтстік азастанны айыды ормандары, тоайлар мен сексеуіл ормандары.
Екінші топа су орауына алынан ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлерді орындары жатады. Біра аашты кесу млшері жылды сімге сйкес аныталады. азастанда бл топа 591 мы гектар жерді алып жатан Шыыс азастан облысыны жерлері жатады.
шінші топа орманды жерлерде орналасан барлы ормандар кіреді. Бл жерлерде ндірістік орман дайындау жмыстары жргізіледі. Республикамызда олара Кенді Алтайды таулы ормандары, Шыыс азастан облысында – 1,5 миллион гектар жерді алып жатан ормандар кіреді. Сексеуілді лесіне барлы ормандарды аумаыны 50 % сйкес келгенмен, олардаы ааш оры бар боланы 2,1 % ана. Баалы ыланжапыраты ормандар Алтай мен Тянь-Шаньде, Ертіс маындаы таспалы тоай мен азастанны атпарлы лкесінде седі.
Ааш оры мен клемі бойынша Шыыс азастанны ыланжапыраты ормандары бірінші орында. Олар самырсын, шырша, кедр ааштарынан трады. Екінші орында шо араайлы ормандар, шінші орында – Тянь-Шань шыршасынан тратын таулы ормандар тр.
Орман шаруашылыыны ылыми-зерттеу институтыны есептеулері бойынша азастанны облыстарында болаша оранышты ормандар отырызу ажет.
Солтстік азастан облысында ормандарды егістік жерлерді клемінен 1,6 %-а жеткізу, Павлодарда – 4,0 %, Амолада – 3,8 %, Атбеде – 3,9 % жеткізу жобаланан.
Егістікті орайтын ормандарды клемін солтстік жне батыс облыстарда 3,3 %-а дейін ктеру керек.
Отстікті суармалы егістік жерлері мен отстік шыыста орман белдеуіне 3,5 %-ды жер берілуі ажет. азастанны егістік орауа арналан орман белдеуін 3 %-а дейін жеткізу кзделіп отыр. азіргі кездегі табии жне жасанды ормандар 3,6 % райды. Республиканы жалпы орманын шамамен 6-7 %-а дейін жеткізу жоспарланып отыр. Бл экологиялы трыдан негізделген. Республиканы орман сіру жмысын тек белгілі бір экологиялы шектеулі млшерде жне брын орман скен жерлерде жргізу ажет.
Барлы нрсені з орны болады: су кп жерлерде – орман мен шалынды, ра жерлерде – даланы шптес сімдіктері басым. Далалы жерлерде орман отырызу тжірибесі оны тиімсіз екенін крсетті. Бл ааштар он бес – жиырма жаса жеткенде здігінен кеуіп кетеді. Олай болса, адам экология задарын танып білуі, дрыс пайдалануы ажет. йткені ешкім бл зады згерте алмайды. лі де болса, азастанны ормандарыны экологиясы толы зерттелмеген. Болашатаы орман сіру мен алпына келтіруді экологиялы трыдан арау керек.
Кейінгі кездерде араанды аласыны кейбір кшелеріндегі жиырма – отыз жалдан бері жайалып сіп тран ааштарымызды ортан белінен аралап кесіп, жапырасыз алдырып жатырмыз. Ол - зімізге зімізді жасаан иянатты бірі. Отыз-ыры жыл бойы скен бір тп ааш он адама бір жыл бойы дем алатын оттегін бліп шыаратыны белгілі. Бір автоклік бір мы шаырым жріп ткенде бір адамны бір жыл бойы дем алатын оттегін жаатындыы аныталды. Сонда аламызды эстетикалы кркемдік жаын семдеумен оса, жылдан-жыла кбейіп келе жатан автокліктерден блініп шыан кмірышыл газын жтып, оны оттегіне, яни таза ауаа айналдырып отыран жайалан желектерді клденеінен кесіліп алан ыса мыры адамзат баласыны айсысын болсын толандырады.
Облыс бойынша орман-тоай, ккмайса шабындытарды алпына келтіру жадайы лі де болса баяу жріп жатыр. Табиатты орау басшылытары оршаан ортаны ластануына мн бермейді. аланы орталы базарларындаы барлы оыстарды, ааз алдытарын ртеу адам тынысын тарылтып, еркін дем алуына кедергі келтіріп отыр. Ондай кк ттін адамны тыныс органдарыны ісік ауруына келіп сотыруы да ммкін.
ала ішіні таза ауасы мол болуы шін ала кліктері электр уатымен жретін трамвай мен троллейбустара кшірілсе, те жасы болар еді.
Облыс орталыы р аудан орталытарымен жаласатын кре жолдарды екі жа беткейі жаз бойы ртеніп жосылан кк ттін мен ара кйеге малынып жатады. Оан тыйым салып, алай ртеніп жатанына кіл блетін ешбір жан жо. Сонда облысымыздаы табиат ораумен айналысатын адамдар айда арап отыр деген сра туады.
Ауылды жерлерде, ауыл маында, шабынды лкелерде жас аашты ормандарда басталан рт екі-ш тулік бойы жанып жатады. Оан ауыл адамдарыны шамасы келмейтін уаыттары да бар. Сондытан олар аудан орталыынан, облыстан кмек срайды. Ол кмек жеткенше талай жерді шбі, орманы «ызыл тажалды» рбаны болып кетеді. Одан блінген аншама улы кмірышыл газы тгелдей атмосферадаы озон абатыны жаруына сер етеді. Озон абатыны жаруы салдарынан лемдегі атмосераны жылынып кету аупі бгінгі тадаы е елеулі мселелерді бірі болып отыр.
Сз соында айтарымыз, табиат ресурстарын тиімді пайдалануды йымдастыру шін экономикалы критерийге негізделген кешенді тсіл ажет. Жерді слулыы мен байлыын орауды жан-тнімен жатайтын адамдар мен табиатты кешенді пайдалану идеясын мірге енгізу мен айналысатын мамандарды арасында жер мен кктей айырмашылы бар. Бл айырмашылы кдімгі «істегім келеді» мен «олдан келеді» деген сздерді айырмашылыындай. Бкіл адамзат баласы болып оршаан ортаны экологиялы тазалыына бір мезгіл кіл блсе, зімізді Жер – Анамызды алдындаы лкен парызды орындаланы болар еді.

Пайдаланылан дебиеттер:
1. лімбеков. Табиатты пайдалану жне оны орау негіздері
2. «Табиаттаы тепе-тедік ажайыптары» деген кітап
3. «Орталы азастан» газеті. 22 араша, 2003 ж.
. Бекішевті «Жасыл желекті тиімді пайдаланайы» атты мааласы
Н.Нрмаов атындаы №2 дарынды балалар мектеп-интернаты