А) АфинаВ) Рим С) Иерусалим Д) Канстантинополь Е) Болонья 2 страница

лемдік діндер – р трлі елдер мен континенттер халытарыны арасында таралып кеткен ш дінді атайды: буддизм, христиан жне ислам. Адамдар арасындаы діни наным-сенім байланыстары этникалы жне саяси байланыстармен сйкесетін лтты жне лтты-мемлекеттік діндерге (индуизм, конфуцианды, синтоизм, иудаизм) араанда лемдік діндер жалпыа орта сенімі бар адамдарды оларды этникалы, тіл жне саяси байланыстарына туелсіз еркін біріктіреді.

лемдік Жиындар – христиан шіркеулері жоары дін ызметкерлеріні жиналысы, оны барысында культ жне діни ілім жйесі жетілдіріліп, бекітілетін, канонды нормалар мен дайа сыйыну ережелері растырылатын.

улие– діл мір мен сенімге берік лшылыы, ізгілігі, дай мен адамдар арасындаы байланыстырушы іс-рекеті шін р трлі діндерде аса рметке ие болан тла.

урет(араб тіл – «лсіз оралмаан жер», «жыныс мшелері») – шариат бойынша арауы харам, жабылуы парыз болан адам денесіні ятты жерлері. уретті млшері, йел кісілерде, олды білезігі мен аяты тобыына дейін. Ер кісілерде, кіндік пен тізені арасы.

 

Баптизм(грек тіл. – «шоындыру») – XVII . басында Англияда алыптасан протестантты аымыны бір баыты. Басында ауымдасты мшелері «аайындылар» деп аталып, кейін «баптистер» немесе «шоындыратындар» деген атауа ие болды. Оны себебі олар шоынуды адамдарды зерделі жаса жеткен кезінде саналы трде жасауы керек деген тжырымды станатынында.

Бахаизм–Баха-уллахты (толы аты - Мырза Хусейн Али Нури, лаап аты – Баха-улла – «Аллах жарылы» (1817-1892 жж.) синкреттік (р трлі діндерді кейбір элементтерінен ралан) діни ілім болып табылады. Бахаи іліміні басты таырыптары – дайды бірлігі, діндер бірлігі мен адамзат бірлігі болып табылады.

Бидат (араб тіл. «бид'а» – «жаалы енгізу», «жаалы») – исламда дінге енгізілген жаалы деген маына береді. Исламны алашы дуірінде болмаан, Мхаммед пайамбар мен сахабаларды дуірінен кейін ислам дініне енгізілген жаалытар. Бидат екі трге блінеді – бидатус-саийя, бидатул-хасана, азашасы жаман бидат пен жасы бидат.

Бодхисаттва(санскрит тіл. – «санасы оянан тіршілік иесі») – зін-зі трбиелеу, жетілдіру арылы будда дрежесіне жетуді кздеген адам. Ежелден бері бл жолды масат еткен кптеген бодхисаттар, бгінгі тада буддизмні рметке бленген улие адамдары болып саналады.

Брахмандар (санскрит тіл.) – индуизмдегі жоары варнаны кілдері, дінбасылар, абыздар.

Веда(санскрит тіл. – «білім», «ілім») – брахманизм мен индуизмде киелілігі мойындалан кне мтіндер.

Викарий(латын тіл. «орынбасар») – Католик Шіркеуіндегі епископты немесе приходты священникті кмекшісі. Православиеде епископ мртебесінде ана орынбасар болатын дін ызметкерін викарий деп атайды.

Галаха(иврит тіл. – «жру», «мінез-лы») – яхудей мірін бкіл саласында реттейтін, яхудейлерді асиетті кітаптарында берілген задар жинаы. «Галаха бойынша мір сру» иудаизм канондарына сйкес, дрыс мір сру дегенді білдіреді.

Гаудия-вайшнавизм–индуизм ішіндегі вайшнавизмні бір тармаы немесе баыты болып табылатындіни дстр. Гаудия-вайшнавизмні философиясы е алдымен «Бхагавад-гита» жне «Бхагавата-пурана», сондай-а Упанишад секілді ведалы жазбалара негізделген. Діни тжірибесі Кришна мен Радхаа, дайды еркектік жне йелдік бастамалары ретінде лшылы етуге негізделеді.

Гуру(санскрит тіл. – «лайыты», «стаз») – шыыс діндерінде оытушы, жоары рухани мнге ие болмыс.

ибадат(араб тіл. «абд» – «л», «дайа лшылы»)–ран мен Пайамбар Сннетінде бйырыландай Алла Таалаа лшылы ету. Ислам дінінде намаз сияты Аллаа арналан белгілі лшылытармен бірге шариата айшы келмейтін рбір іс-имылды барлы трі лшылы атарына жатады.

Дао(ыт. тіл. «жол»)–даосизм мен конфуциандыта жол, діс, трмыс алпы, жалпыа орта за, абсолют.

Даосизм (ыт. тіл.) – ытайда б.э.д. І мыжылдыты екінші жартысында діни жне философиялы негіздерге рылан, дао немесе «заттар жолы» туралы ілім. Оны зіндік теологиялы негіздері, дін ызметшілері, рсімдері, асиетті мтіндері мен йымды рылымы бар. Даосизм арыш Кштерімен байланыс орнату арылы мір кшіні жанаруына кп мн береді.

Дстрлі дін – сан асырлар бойына алыптасып келген бір халыты тарихымен, мдениетімен, рухани мірімен тыыз байланысты дін.

Дстрлі емес діндер – лемдік жне лтты діндерді шектерінен шыан, біра оларды идеяларын, рміздері мен рсімдерін олданатын діни озалыстар жне олар алыптастыран йымдар. Оларды дстрлі емес екені наты оамны мдени жне рухани мірімен байланыссыздыынан крінеді.

Диакон(грек тіл. «ызмет етуші») –Шіркеуде пресвитер мен епископтан брын келетін діни ызметті алашы дрежесі. Диакон – дін ызметкерлері баспалдаындаы алашы сатысы. Диакон священник пен архиерей ткізетін пияшылдыа тікелей атысып, кмек бере алады, біра оны з бетінше ткізе алмайды (Шоындырудан басасын, оны дін ызметшілер еместер де ткізе алады). ибадат ету барысында диакон асиетті ыдыстарды дайындайды, ектенияларды айтады жне т.б.

Догмат(грек тіл. «пікір», «шешім», «кім») – сынауа келмейтін аиат шынды жайында млімет беруші діни ілім ережесі.

Діни бірлестік–азаматтарды за шеберіндедіни сенім мен рсімдерді бірлігі негізінде рухани ажеттіліктерін анааттандыру масатында ерікті алыптасан бірлестік.

Діни ызмет – діндарларды діни ажеттіліктерін анааттандыруа баытталан ызмет.

Дін ызметкерлері(духовенство)–діни рсімдер мен жоралыларды атаратын дін ызметкерлері. Осындай дін ызметкерлеріні ш дрежесі бар: диакон, иерей жне архиерей. Православ Шіркеуінде архиерейлікке тек монахты мірді тадаандар ана жетеді. Сондай-а шыыс Шіркеулерде дін ызметкерлеріні а жне ара трін ажыратады. А дін ызметкерлеріне приходты храмдарда ызмет крсететін священниктер (православиеде – протопресвитер, протоиерей, иерей мен диакон) жатады. ара (яни, монахты мірді тадаан) дін ызметкерлеріне патриарх, митрополит, архиепископ, епископ, архимандрит, игумен, иеромонах, иеродиакон жатады. Католиктерде дін ызметкерлері целибат абылдайды.

 

Діни рсім – белгілі бір леуметтік арым-атынастарды рмізі, оларды бейнелік крінісіні жне бекуіні формасы болып табылатын дстрлі, шартты іс-рекеттерді жиынтыы. Діни рсімдер діндарларды санасындаы діни кзарастарды орныуына, діни зіндік сананы алыптасуына жне тылсым кштерге сенімін ныайтуа ыпалын тигізеді.

Діни сенім – андай да бір діндерге, шіркеулерге, конфессиялара тиесілі болу.

Діни сенім бостандыы – ркімні діни жне культтік іс-рекеттерге атысуына еркіндік берілу ыын білдіретін ыты станым.

Діни синкретизм – (грек тіл. «синкретизм») – «біріктіру», «штастыру») – тарихи бастауы бірдей діндерді бір біріне зара ыпал етуі дерісіндегі діни жне діни білімдік ережелерді бірігуі.

 

Дінтану – дінні пайда болу тарихы, дамуы, ызмет етуіні негізгі задылытарын йрететін, оны оам міріні баса салаларымен, халы тарихымен байланысы жніндегі ылым.

Евангелие – (грек тіл. «жасы хабар») – Иисус Христосты мірі мен ілімі жайында тсінік беретін «Жаа сиетті» алашы трт кітабыны атауы.

Елеосвящение(зйтн майымен жау)/ соборование–ауру адама Евангелиені, Апостолды жне дайды рахымын шаыруа арналан да оу арылы зйтн майын жауы. Православие мен католицизмде пияшылды деп танылады. Праволсавиеде адамны мадайы, мрны, беті, аузы, кеудесі, олды алааны мен сырты жаы крест бейнесімен жаылады.

Епархия(грек тіл. «облыс») – территориясындаы благочиниелерге біріккен приходтардан жне монастырлардан тратын, архиерей басаратын шіркеулік-кімшілік округі. Орыс православ шіркеуінде епархияларды шекаралары детте облыстар айматарды шекараларымен сйкес келеді.

Епископ(грек тіл. «тртіп сатаушы», «араушы») –шіркеудегі дін ызметкерлері басшылыыны жоары дрежесі, священниктік ызмет етуді диакон пен пресвитерден кейінгі шінші дрежесі. Шіркеуді барлы жеті пияшылдытарын атара алатын асиетті билігі бар апостолды мрагері, олберуде (рукоположение) архипасторлы асиетін олданады, кімшіліктік-территориялы ауымдасты йымыны траасы.

Жамаат(араб тіл. «жртшылы», «жым», «аумдасты») – бір-бірімен зара тікелей арым-атынас жасамаса да белгілі бір орта мдде жолында діни рсімдерді істеу шін, зара олдау крсету шін, бір-бірімен атынасу шін біріккен, алайда ресми трде йымдаспаан мсылмандар бірлестігі, кпшілік ауым.

Жаа діни озалыс–жаадан алыптасан немесе оамда деноминация, шіркеу немесе дін ретінде лі абылданбаан діни топ.

Жаа сиет – тарушыны лемге келуі, алашыхристианды шіркеуіні даму тарихы, алашы шіркеулерге апостолды жолдаулары жне лемні аыры тадырлары жайындаы кітап – Апокалипсис туралы гімелейтін Інжілді екінші блімі. Христиандар оны асиетті жазба ретінде адір ттады.

 

Жахилия(араб тіл. «жаилия», «наданды») – исламда арабтара ислам діні келмей транда пта табынушылы, адасушылы, лтты, нсілдік, тектік стемдік басым болан дуір. Ке маынасында – «табии кйді» тедесі: засызды пен атыгездік.

Жиад(араб тіл. «кш жігер»)–араб тілінде белгілі бір нтижеге, масата жету шін, яки бір істі істеу шін бар ажыр-айрат пен ынта-жігерді жмсау, тырысу, кресу деген маыналарды білдіреді. Жиадты ару алып соысу деп біржаты тсінуге болмайды. ранда «жиад» сзі 35 жерде аталанымен, трт жерде ана тікелей «соыс» маынасында келген. ранда «соыс» ымы «харб», «мухараб», «марака», «итал» терминдерімен білдірілген. Барлы дипломатиялы байланыстар нтижесіз аяталып, келіссздерден толытай міт зілген шата отанды орау шін ола ару алып, жиад жасауа болады. Жиад – «адама Алла тааланы тану шін жол ашу» дегенді де білдіреді. Жаратушыны тануа сауатсызды, кедейшілік пен еркін ойа, санаа жасалан шектеулер кедергі келтірсе, солармен кресу шін атарылатын барлы іс-шара жиад болып есептеледі.

Жоары архиепископ(лат. тіл.)–жоары архиепископты мртебесі бар шыыс католиктік шіркеуді басаратын митрополит. Жоары архиепископ Шыыс-католиктік шіркеуіні патриархынан дрежесі тмен боланымен ытары жаынан олар андай жадайда болса да те. з Шіркеуімен сайланан жоары архиепископты Рим Папасы бекітеді. Жоары архиепископтар шыыс шіркеулері істері бойынша Конгрегация мшелері болып табылады.

Змзм (араб тіл. «мол су») – абаа жаын исламны бас мешіті л-Масджид л-Харам аумаында орналасан асиетті бла. Змзм блаыны суы шипалы деп есептеледі.

 

Зекет (араб тіл. «су», «тазару») – исламдаы бес парызды бірі. Мсылмандар арасындаы ауатты адамдарды дние-млкі зекет млшеріне жетіп, зіні ажеттілігінен артылан жадайда жадайы тмендерге кмек ретінде беруге тиісті жыл сайыны міндетті садаа.

Зікір(араб тіл. «зикр» - «еске алу», «еске тсіру», «жадына сатау»). Сопылы ілімде – Алла тааланы еске алу, оны мытпай, немі ойлау. Алланы рдайым еске ала отырып, оны мірлерін тере тсіну жне жданны ткпірінен келген алтысыз сезіммен оны лай сю. Тілмен айтылатын зікір, яни «зикр лисан-и» – л иллаа иллалла, субханалла, лхамдулилла, аллау кбар сияты т.б. сздерді айталап айтудан трады.

И Цзин(ытай тіл.)–згерістер Кітабы (натыра айтанда Каноны). Б.э.д. ІІ . Конфуциялы дстрмен конфуциялы Бескітабы каноныны бірі ретінде абылданды.

Ибраимдік діндер – Ибраим пайамбар идеяларына негізделген діндер (иудаизм, христиан, ислам).

Игумен(грек тіл. «жетекші») – алашыда – монастыр бастыы. азіргі тада игумендік монахты мірге бет бран дін ызметкеріне (ал монахты еместе – протоиерейге) берілетін марапат. Монастырді бастыы болып табылатын игумен, асатаяты тасу ыына ие.

Иджма –Мужтаид алымдарды белгілі бір мселеге бір ауыздан келісуі. Шарии длелдерді тртіншісіне жатады.

Иерей / священник (грек тіл. «священник»). Діни ызметті екінші дрежесіндегі дін ызметкері. Оан берілген рсат бойынша «хиротония» жне лем мен «антиминстерді» дріптеуден баса барлы лшылы ету мен пияшылдытарын атара алады.

Иеродиакон (грек тіл. «асиетті», «ызметші»).Диакон лауазымындаы монах (тауа).

Иеромонах – шіркеулік діни ызметкерлікке жататын, священник лауазымы бар дін ызметкері,монах (тауа).

Ижтиад(араб тіл. «ынта», «жігер», «тырысу») – андай да бір мселені шешімі раннан, хадистерден, сахабаларды сздерінен кездеспеген жадайда ран мен сннетке айшы келмейтін арнайы аидалара сйене отырып, ізденіс арылы аыла сйенген длелдермен кім шыару.

Икона(грек тіл. «бейне») –дайды, улие немесе асиетті оиалар тарихыны кескіндеме бейнесі.

Имам (араб тіл. «мма» етістігінен шыан – «алдында тру», «жетекшілік ету») – лшылы еткенде алда тратын рухани басшы, стаз жне мсылман ауымыны жетекшісі. Исламда мешітті басаратын жне діни рсімдерді атаратын діни тла. Сондай-а «имам» сзі «лгі ттарлы» деген маынаны береді.

Имамдытар (имамиттер) – (араб тіл. «ал-имамийя») – исламдаы шииттік аымны бір тармаы, ли тегіндегі он екі имамды мойындайтын «алыпты» шииттер.

Иман (исламда) (араб тіл. «сену», «илану», «абылдау») – ислам догматтарыны дрыстыында сенімді болу. Алла таалаа жне оны елшісі Мхаммед пайамбара сенгендігін тілмен айтып, жрекпен растау, бір дайа сену.

Инквизиция(лат. тіл. «іздеу», «тергеу», «зерттеу») –орта асыр мен айта рлеу дуіріні басындаы католик шіркеуіні дінсіздік пен дінсіздерді айындауа арналан сот институты.

Инь жне Ян(даосизм мен баса да шыыс діндеріндегі) кн мен тнні, ыс пен жазды, ай мен кнні арама-айшылыымен байланысатын лемдегі энергияны трлері.

Ифтар(араб тіл. «ауыз ашар») – исламда кндізгі оразаны бітіп, ораза стаушыны кн батаннан кейін аузды ашып, тааммен тбетін ашуы. Ауыз ашар алдында арнайы далар айтылады.

Ихрам(араб тіл. «арнау») – ислам дінінде ажылы жне мра амалдарына байланысты рсімдерді орындау шін арнайы ниетпен киілетін киім.

Каббала(иврит тіл. «алу», «абылдау», «аыз») – иудаизмні эзотерикалы (мистикалы) блігі. Каббала Жаратушыны, Жаратылыс пен оларды арасындаы зара байланыстарын, адам мен табиатты рлі мне масаттарын, тіршілік етуді мнін ынумен байланысты.

Канонды ы–шіркеулік билік жариялаан жне шіркеулік канондарда бар аидаларды жиынтыы, шіркеулік мекемелерді рылымына, шіркеу мен мемлекетті зара арым-атынасына, сондай-а шіркеу мшелеріні міріне атысты ережелер. Канонды ы дай заына негізделеді, біра берілген уаыт пен орнына олданбалы рухани жне табии задарды талаптарын да есепке алады.

Кардинал–Католик шіркеуіндегі асиеттілікті барлы ш дрежесін иемденген жоары дін ызметкері. Кардиналдар – шіркеуді басарудаы папаны е жаын кеесшілері мен кмекшілері. Кардиналды сырты крінісін ызыл алпа жне мантия ерекшелейді.

Карма(санскр.тіл. «себеп-салдары», «сауап») – нді діндерінде кез келген тірі жанны айта туылуындаы болашаын айындайтын ниет пен іс-рекеттер жиынтыы.

Катехизис(лат. грек тіл. «йрету», «сиет айту») – алашыда сенімдегі ауызша сиет айту, бгінгі тада катехизис деп дінге жаадан кірушілерге уаыз жасау шін олданылатын діни оуларды барлы ресми баяндалуын айтуа болады.

Католицизм–христиан дініні Батыс Рим империясыны аумаында б.э.. пайда болан. Православие мен протестантизммен атар христиан дініні негізгі баытыны бірі.Католик Шіркеуіні басшысы асиетті Престолды жне Римдегі Ватикан ала-мемлекетін басарушы Рим Папасы болып табылады.

Кашрут(кошер, кашер)– Галаха бойынша белгілі бір нрсені рсаттылыы, жарамдылыы. Натыра айтанда, «кашер (кошер) тамаы» – ол яхудейлерді задарына сйкес келетін жне яхудейлерді азы ретінде олдануа жарамды тама болып есептеледі.

Кпір(араб тіл. «кафир») – Алла Таалаа (жалыз дайа) жне Мхаммед Пайамбарды елшілік міндетіне сенбейтін адамдара олданылатын ым.

Конфессия (лат. тіл. «дін жолы») – немесе діни сенім. Белгілі бір діни ілім трысындаы діни сенім ерекшелігі, сондай-а бір діни сенімді станатын діндарлар бірлестігі.

 

Конфуцианды–Конфуций (551-479 б.э.д.) есімімен аталан саяси-этикалы ілім. ытайда «алымдарды мектебі» деп аталады. Конфуцианды XX асыра дейін мртебесін сатап келген мемлекеттік идеология болып табылады. Конфуцианды – дниетаным, мір сру амалы, оамды этика, саяси идеология, ылыми дстр болып табылады, кей кезде оны философия деп арастырса, кейде дін деп арастырады.

Кз жасы абырасы немесе Батыс абырасы–Иерусалимдегі б.э.д. 70-жылдары римдіктерді Екінші Храмды иратаннан кейін бтін алан Храм тауыны айналасындаы тіреуші абыраны бір блігі. Бл яхудейлер шін е асиетті жер болып саналады, себебі ол зімен Жалыз дай Храмымен байланысты бгінге дейін саталан бір ана рылыс нышаны.

Кне сиет – христиан дінінде асиетті жазба ретінде арастырылатын Інжілді бір блігі.

Кн–діни сиеттерді (дайды, дайларды алияттарын, бйрытары мен дстрлерін) тікелей немесе жанама бзу; оамда алыптасан басты адамгершілікті-этикалы ережелер мен нормаларды бзу. Жалпы маынада кн жеке адамны ерік актісіні нтижесі.

Кпірлік(араб тіл. «куфр»)–исламда тла мен оамны зіндік лдырауына апаратын сенбеушілік, негелілік дігегі жо рухани вакуумды білдіреді. Ол аиатты біле тра дейі мойындамай жоа шыарып, Алла тааланы бар екендігіне сенбеу. Ислам бойынша, кпірлік – барлы кнні тбірі – адамды кпір ылатын нрсе.

аба (араб тіл. «куб») – Меккедегі масжид ул-арамда (асиетті мешіт) мсылмандар лшылы ететін астерлі орындаы тыш имарат. «асиетті й», «кне й» деп аталады. абаны бір брышына ара тас салынан. ажылы кезінде абаны айнала тауаф рсімі орындалады. аба сондай-а бкіл лемдегі мсылмандар шін намаз кезіндегі была – баыт ызметін де атарады. Меккедегі масжид ул-арамда (асиетті мешіт) орналасандытан "л-Бй-тл-арам" (асиетті й) деп те аталады.

адір тні (араб тіл. «лйлт-ул адыр»– «асиетті тн») – адір тні Рамазан айыны 27-ші тні болады. Бл тнде Жбірейіл періште Алла мірімен жер бетіне тсіп, адамдара ызмет ететіндігі жне таа дейін тынышты болатындыы айтылады. адір тні періштелер мсылмандара да оып, тілеулес болады. Жасалан ибадатты мы айа, яни сексен ш жыла те болатындыына байланысты мсылмандар адір тнін лшылыпен ткізуге тырысады.

ажылы(араб тіл. «талпыныс, ниет», «оралу, жаару») – Исламдаы бес парызды бірі. Меккеге белгілі бір уаытта ажылы рсімдерін орындау шін арнайы ниетпен бару ауатты мсылмандара парыз.

асиетті жазба – христиандыта Библияны, иудаизмде Туратты/Танахты, исламда – ранды осылай атайды.

асиетті штік–христиан дініндегі дай тласыны штігі туралы кзарас. дайдыш бейнеде – дай-ке, дай-лы, асиетті рух болатынына сену.

иямет кні – аырзаман алдындаы барлы адамдара соы рет жасаан іс-рекеттеріне арай рмет крсету. Тауалар мгілік шаттыа бленеді, ал кнарлар азаппен тозаа жіберіледі.