А) АфинаВ) Рим С) Иерусалим Д) Канстантинополь Е) Болонья 3 страница

пияшылды(таинство)–христианды Шіркеу рсімдеріндегі кзге крінбейтін дайды раымын немесе дай діретін діндарлара жеткізуге ммкіндік беретін асиетті іс-рекеттер.

ран (араб тіл. «оу», «наыл сз») – исламны асиетті кітабы. Жаратушы тарапынан Мхаммед Пайамбара жіберілген асиетті кітап. Алашында ауызша трдегі мтіндер жинаталса, Мхаммед пайамбар дниеден ткен со алашы жазба трдегі ран халифа бу Бкірді кезінде пайда болан. 114 тараудан (среден) трады. Исламдаы ибадаттар ран аяттарын оу арылы орындалады.

тба – Белгілі уаыттарда немесе жма намазыны жне айт намазыны алдында мешітте имамны мінберге шыып айтан уаызы. тба Алланы мадатап, оны пайамбарына салауат айтудан басталады.

 

Ламаизм (ваджраяна) – Моолия, Тибет жне баса да елдерге таралан буддизм аымыны бірі.

Литургия – негізгі христианды мінжат ету рсімі.

Магия – адамдар мен оршаан лемге ыпал ету ммкіндігі бар сеніммен байланысты тсініктер мен рсімдер жиынтыы.

Мазхаб(араб тіл. «жол», «мектеп», «баыт») – сунниттік баыттаы исламда діни ыты мектеп (олар зі тртеу – ханафиттік, маликиттік, шафииттік, ханбалиттік).

Махаяна (санскр. тіл. «екі аяты лкен арба») – бізді эрамыздаы алашы асырларды бірінде алыптасан буддизмні ірі баыты. Махаяна – барлы тіршілік иелеріні ізгілігі шін оянуа талпынатын буддистер жолыны лкен арбасы.

Махди(Мді) (араб тіл. «жетектеген») – исламдаы мессия, иямет кніні кіші белгілеріні бірі, аырзаманны жаындаанын жеткізуші, Мхаммед Пайамбарды мирасоры. ранда мессия жайында айтылмайды, йтсе де, мессия идеясы хадистерде, сіресе, шиизімде ерекше орын алады.

Машиах(иврит тіл. «патша»)–иудаизмдегі идеалды патша, Давид патшасыны рпаы, дай оны Израиль халын рухани жне физикалы арылтуын жне адамзатты таруды жзеге асыру шін жібереді.

Медитация(лат. тіл. «ойлау», «жаттыу») – зейінді ммкіндігінше жинатауа, ойлар мен сезімдерді ата тртіпке салуа, ішкі дниетанымды пайымдауа баытталан культтік іс-рекетті трі.

Медресе (араб тіл. «дріс оитын орын») – орта мектепті жне мсылман рухани семинариясыны рлін атаратын мсылманды оу орны.

Месса – католиктік литургия (дайа лшылы ету), евхаристиямен бірге атарылатын барлы да мен рсімдерді толы реттілігі.

Мессия (грек тіл. «Христос» – «мадайы майланан (патша)»)– христиандыта – дай жер бетіне жіберген адамзатты кн, арыс пен лімнен тарушы, иямет кніні хабаршысы, дай бейнесі.

Мешіт (араб тіл. «масжид» – «сжде» (жерге мадайын тигізу) ететін орын»). Мешітте жамаат жиналып бірге бес уаыт намазды, жма, айт намаздары оылады. Мешітте жеке адамдар кез келген нпіл намаздарды, ранды оып, Аллаа лшылы етеді.

Миропомазание / конфирмация–діндара денесіні мшелерін мирамен сылату барысында асиетті рух сыйлары берілу пияшылдыы (таинство). детте бл рсім шоындыру рсімнен кейін орындалады жне екеуі бір лшылы ету дрежесн райды. Екі рсім де адамны мірінде тек бір рет ана жасалады. пияшылды (рсім) ретінде православие мен католицизмде мойындалады.

Миссионерлік (лат. тіл. «жіберу», «тапсырма») – баса діни сенім кілдері немесе тіпті сенім білдірмеушілер арасында здеріні діни ілімін діни бірлестіктер атынан уаыздайтын тлаларды ызметі.

Мистицизм, мистикалы(грек тіл. «пиялы»)–философиялы жне діни ілім, сондай-а лемді тсіну мен абылдауды сезім, интуиция мен ымны иррационализміне негізделген ерекше амалы. з кшіне басымдылы танытып, даймен тікелей атынаса жетуге баытталан, дін аспектісіне жататын ым.

Митрополит– православие мен католицизмдегі шіркеулік айматарды басшысы, патриархтік бар жерлерд дін ызметкерлеріні жоары лауазымы – патриархтан кейінгі екінші тла саналады. Православ шіркеуінде автокефальді Шіркеуді басшысы. Католик Шіркеуінде епархия мен архиепископтарды райтын шіркеулік айматы басшысы. Митрополит міндетті трде архиепископ болуы ажет.

Миф (грек тіл. «аыз», «риуаят») – алашы оамда пайда болан дайлар, рухтар, дай тектес кейіпкерлер мен тпкі тектер туралы аыз. Мифтерде дін, философия, ылым мен нерді ертеректегі элементтері араласып жатыр. р трлі халытарды мифтеріне сас айталанатын таырыптар мен мотивтер тн. Кбінесе лемні, Дниені (космогониялы мифтер) жне адамны (антропогониялы мифтер) пайда болуы туралы; кнні, айды, жлдыздарды жаратылуы туралы, сондай-а жануарлар туралы, кн тізбесі туралы мифтер кездеседі.

Мифология – мифтер жиынтыы, лем жайындаы иял-ажайып тсініктер жйесі.

Михраб (араб тіл. «л-Михраб», «Махариб» – «крес алаы») – терминдік маынасы – «мешіт абырасындаы Меккеге баытталан уыс орын». Мінжат етушілерге арналан бл белгі быланы, намаздаы имамны орнын крсетеді.

Мокша (санскр. тіл. «босатылу») – индуизмде – азат ету, адамзат тіршілігіндегі масатты соы жетістігі.

Монастырь(грек тіл. «ошауланан трылыты жер»).Жалпыа бірдей жарыны орындайтын тауаларды тратын жері. Сондай-а тауаларды ауымдастыын да айтуа болады. ауымдасты ретінде оны зіндік ішкі рылымы болады. Монастырьді негізгі ызметкерлері атарында: настоятель, казначей, духовник, благочинный, ризничий, эконом жне т.б. бар.

Монахты(от греч. «ошау мір сру») – мірді бар ызыынан, отбасын рудан жне дниелік заттардан бас тартан, ошауланан андай да бір дін сеніміне ие тауалы жолын стану.

Монотеизм (грек тіл. «бір» «дай») – бірдайлылы, дайды біреу екендігі туралы ілім жне діни йымдар жйесі.

Монофизиттер – (грек тіл. – «бір, жалыз» - «табиат, «мн») – Христосты бір ана болмысын яни, дайшыл болмысына тн екендігін мойындайтын христианды аым. Ал ортодоксты шіркеу болса, Христоса бір уаытта екі болмысты, яни, дайлы жне адами болмыстарды тн екендігін абылдайды.

 

Мощи(христиандыта)–улиені шірімей саталан мрдесі. Оны ажайып нрселерді істейді деп сеніп діни лшылы объектісіне айналдырады.

Муаззин (азаншы) (араб тіл. «аззана» деген етістіктен алынан жалы есім) – терминдік маынасы: мсылмандарды намаза шаыратын, азан айтатын мешіт ызметшісі.

Муджахит (араб тіл. «кресуші» «кш жігер салушы») – жихада атысушы. «Муджахит» – ол тек сарбаз емес, ол сондай-а кресі джихадты о маынасыны аясына сйкес келетін кез келген мсылман да.

Мурид – ерікті ізбасар, шкірт (сопылыта).

Мнара(араб тіл. «минарат» – «маяк») – мешітті негізгі блігіне жаластырылып немесе блек салынады, «муаззин» (азаншы) азан шаыранда даусы заа жету шін арнайы салынан имарат.

Мфти (араб тіл. «ой білдіру») – дінбасы, мсылман ауымыны ресми басшысы. Мфти – мсылмандарды дінге атысты мселелерін жоары дегейде шешіп, йымдастырушы, кім шыарылан шариат задарынан замана сйкес мселерді мсылмана олайлы трде жеткізіп беретін басшы. Діни мселелерге птуа беруші. Мфти – араб тілін, шариат ілімін жетік мегерген тлалардан мсылман ауымыны рылтайы арылы бір ауыздан 5 жыла сайланады.

Мінбер (араб тіл. «минбар»). Мешіт имамы ран, тпа оыанда немесе уаыз-насихат айтанда шыатын орын. Мінбер мешітті басты белгілеріні бірі болып табылады. Михраба таяу орналасады. Мінберді ааштан, тастан кейде кірпіштен жасайды.

Найб имам– исламда мешіт басшысы, яни бас имамны орынбасары.

Намаз (салят) – исламны бес шартыны бірі болып табылатын, кнделікті бес рет орындалуы тиіс ибадат.

Неке (неке июды діни рсімі) – православиелік жне католик шіркеулері тарапынан абылданан діни рсімдеріні бірі. Ислам дінінде жауапкершілік пен адалдыты негізінде ер мен йелді ерлі-зайыптылыа деген зара ниеттерін білдіретін зады келісімі.

Нирвана (санскр. тіл. «сну», «тотату») – нді діни іліміндегі барлы тіршілік иелеріні жоары масатын білдіретін жне буддизмде маызды рлге ие ым – діни тжірибені соы масаты болып табылатын айырудан, маюдан тару, сну.

Ораза (парсы тіл. «руза», «рузе») – исламдаы бес парызды бірі, асиетті Рамазан айындаы (исламдаы) отыз кндік ибадат. Ораза кезінде мсылмандар кнде та атаннан (та атпай турып, детте кн шыуына 1,5-2 са. аланда соы асын ішіп) кн батанша тама ішуден, ішімдік ішуден жне жынысты атынастардан бас тартуы керек. Темекі шегуге, дрі-дрмек абылдауа, жынысты сипаттаы кез келген арым-атынастара тыйым салынады.

Ораза айт (айдуль-фитр) – ораза аяталан кезедегі мейрам. Шуул айыны (ай кнтізбесіні 10-шы айы) 1-ші кннен бастап 3 кн тойланады.

Ортодоксия (грек тіл. «тікелей пікір», «дрыс ілім», «дрыс сенім») – андай да бір ілім, дниетаным негізінде дстрді мытап стануды кздейтін, сл болса да ауытуды аламайтын станым.

сиет– Торада бл сз Синай тауында, Тора тскен кезде дай мен Израиль халыны арасында орныан діни одаына саяды. Иудаизмде сиет деп дай мен Израиль халыны арасындаы халыты дай уаыз-сиеттерін орындауа негізделген мгілік ода. Христиандыта «жаа сиет» деп дай мен адам арасындаы жалыз днекер, дай баласы – Иисус Христостаы одаты айтады.

Парыз – мсылмандар шін Алла Тааланы тікелей бйрыы болып табылатын жне орындауа міндетті болатын іс-рекеттер. Оларды орындаандар Алла тарапынан лкен сауапа ие болады, орындамаандар кпір деп саналады.

Пасха– христианны басты мейрамы. Иса Мсіхті ажайып айта тірілуі кні.

Патриарх(грек тіл. «ата-баба», «ру басы») – Автокефальді Шіркеуді бірінші киелісі, дін ызметкерлеріні жоары басшысы (архиерей), алдыы атарлы басшысы. Киім ерекшелігі – тбесінде маржан кресі бар а бас киім. Орыс Православ Шіркеуіні басшысыны ресми лауазымы – «Святейший Патриарх Московский и всея Руси».

Птуа (араб тіл. «тсіндіру») – шариатта андай да бір йарымды абылдау немесе тсінік беру шін жасалан ыты орытынды жне шешім.

Періштелер (грек тіл. «хабаршы», «елші»), дайды еркін білдіретін жне ажайып ммкіндіктері бар рухтар. Інжілде Періштелер ызмет рухтары деп аталады. Кбінесе олар арасында аппа анаттары бар адамдар кейпінде бейнеленеді.

Исламда періштелерге сену мсылман сеніміні ажырамас блігі болып табылады, ол мсылман сенім шарттарыны біреуі. Ислами деректерде періштелерді нрдан жаратыландыы, жынысы болмайтындыы, шаршау, жалыуды білмейтіндігі, секілді ерекшеліктері айтылады. Оларды тіршілігіні мні Аллаа лшылы етуден ралады.

 

Политеизм (грек тіл. «кп, саны кп» – «дай») – кп дайлы, кптеген дайлар тіршілігіне негізделген діни жйе.

Пост(ауыз бекіту) –дін аидаларына орай таматы немесе оны кейбір трлерін жеуге тыйым салу немесе оны шектеу.

Православты(грек тіл. «дрыс пайымдау», «дрыс ілім») – б.э І мыжылдыында Рим империясыны шыысында Константинополь – Жаа Рим епископы кафедрасыны бастауымен жне басты рлімен пайда болан христиан дініндегі баыт. Православие сенімні Никео-Цареград Символын уаыздап, лемдік Соборларды жетеуіні аидаларын мойындайды.

Преподобный– христианды шіркеулердегі аа дін ызметкерлеріне атысты айтылады.

Пресвитер(грек тіл. «асаал») – Христиандыта ауымдастыты кнделікті мірін басару шін сайланатын ызметкер. детте пресвитер дайа лшылы ету жиындарында уаызшы рлін атарады. Орыс тілінде осы сзді синонимі – священник.

Причащение / евхаристия(грек тіл. «рахмет айту») – дайа лшылы ету кезінде діндарлара Христосты «жаны мен анын» білдіретін нан мен шараптан дм тататытын христиан шіркеуі рсіміні бірі.

Пробст(лат. тіл. «басшы») – христиан шіркеулеріндегі лауазым. Кейбір лтты лютеранды шіркеулерде – епископа баынан белгілі бір географиялы ауматы аа пасторы.

Прозелитизм(лат. тіл. «келген», «з орнын тапан») – жаа сенімге, жаа ілімге тере берілу, з сенімін таратуа, оан басаларды тартуа, зі станан діні барлы жерде алыптастыруа мтылыс.

Протестантизм (лат. тіл. «жрт алдында длелдеу») – XVI асырдаы лты неміс дін ызметшісі Мартин Лютерді Рим шіркеуіне арсылы білдіруімен басталан христиан реформасыны айнар кзі болан христиандыты негізгі ш баытыны бірі.

Протопресвитер(грек тіл. «алашы пресвитер») – ерекше жетістіктері шін марапат ретінде а дін ызметкерлерге жататын пресвитерге (священникке) берілетін жоары билік дрежесі.

Реформация (лат. тіл. «айта ру», «тзету»). Протестанттыты алыптасуына негіз болан ХVІ асырдаы Батыс Еуропадаы діни жне оамды озалыс.

Рим Папасы– (латын тіл. – «римдік понтифик», «жоары егемен понтифик»). Католик шіркеуіні басшысы. Католик шіркеуінде Рим Папасы сондай-а Ватикан осымша егемендік территориясы болып саналатын асиетті Престолды жоары басшысы болып табылады.

Рукоположение– діни ызметке абылдану; епсикопты діни ызметке абылданып отыран дін ызметкеріні басына олын ойып дайды атын дада атау арылы мртебесін беру рсімі жзеге асырылады. Православие мен католицизмде мойындалады.

Садаа(араб тіл. «шынайы іс-рекет») – ислам діні бойынша айырымдылы масатында мтаж адамдара берілетін ашалай немесе заттай кмек.

Сансара (санскр. тіл. «ту, айта дниеге келу, мір») – индуизм, буддизм жне баса да шыыс діндерінде – тла мен жанны айта трленуіні шексіз тізбегі, кармамен шектелген лемдердегі дниеге келу мен лімні айналымы.

Сахабалар (араб тіл. «замандас») – Мхаммед Пайамбарды кезінде исламды абылдап, кейін мсылман болып кз жмандар. Оны замандастары, серіктері, ислам дініні ныайып, лемге таралуына еселі ебек сііргендер.

Секта(лат. тіл. «мектеп», «ілім»)–негізгі (алыптасан, басым) діни баыта арама-арсы баытта пайда болан діни бірлестікті ерекше трі. Секталар шін оамнан ошаулану жне доктринаны, идеялы аидаттарыны, ндылытарыны згешелігі жніндегі талап оюы тн.

Секуляризация(лат. тіл.«пендешілік» «зайырлы») –оам міріндегі дін рліні лсіреуі, рационалды, діни емес ережелерге негізделетін зайырлы оамды рылым лгісіне кшу.

Сенім – е алдымен сенім деп логикалы трыда длелдеуге жне тжірибеде тексеруге келмейтін кейбір жадайларды аиаттылыына психологиялы сенімділік кйін тсінеді. Христиан дініне атысты сенім дайды жне рухани лемні бар болуына, сондай-а дайлы армандарды орындалуына сенімді болуды білдіреді. Сонымен атар сенім деп сенімділік затыны зі, яни, адамны соны шынайы екеніне сенімділігін білдіретін белгілі бір ілім.

Синагога – иудаизмдегі лшылы ету йі.

 

Синтоизм (жап. тіл. «дайлар жолы») – Жапонияда таралан дін. лшылы ету кптеген дайлара жне лгендерді рухына баытталан ежелгі жапондытарды анимистикалы сенімдеріне негізделген дін. з дамуында буддизмні ыпалына шыраан.

Сопылы (араб тіл. «тасаууф» – «тазалы») – Исламны айнарынан бастау алатын рухани ндылы, ислам дініні дниетанымды, ахлаты-этикалы, эзотерикалы ырларынан крініс беретін, адамны Алла Тааланы тануы мен рухани адамгершілікті кемелденуіне ммкіндік беретін ілім, мистикалы аымны бірі.

Суннизм / сннет жолын станушылар – Ислам дініні бір баыты. ран Крімді жне Мхаммед пайамбарды хадистерін, сондай-а оны артынан ерген сахабаларыны сенім мселесіндегі станымдарын басшылыа алады.

Сре (араб тіл. «блім») –терминдік маынасы: ран аяттарынан ралан жеке топ. ран мтініні 114 блігіні атауы.

Табу(полинез. тіл. «тыйым салу») – белгілі бір іс-рекеттерді жасауа діни санкциялармен бекітілген тыйым салу жйесі. Оны бзан жадайда сйкесінше жазалау алады.

Талмуд (иврит тіл. «білім алу», «ілім») – иудаизмні Танахпен бір атарда тратын орталы мтіні. Нтижесінде Галаханы райтын ережелер мен ндылытар жйесін анытап, алыптастыруды масат еткен яхудейлер даналарыны талылауларыны жазбасы.

Танах–зіндедіни мірді ережелері мен діни сенімні негіздерін амтыан иудаизмні асиетті жазбасы, ш блімнен трады: Тора, Невиим, Ктувим.

Тариат (араб тіл. «жол», «сапар») – исламдаы аиата жетуді мистикалы, танымды жолы. Тариат исламны моральды-этикалы жйесіні, психологиялы тжірибесіні практикада жзеге асуы. Ал діни терминологияда тариат - ха пен аиата жету жолындаы діндегі арнаулы жол, тсінік деген сз.

Таухид – Алла Таалаа серік оспастан тек зіне ана лшылы ету.

Таухид ілімі–ислам дініндегі аида (сенім) негіздерін тере зерттейтін ілім. Алла таала жалыз екендігіне сеніп, одан басаа табынбау, одан згеден жрдем срамау жне бір дайлы станым баытын зерттеу ілімі.

Ткпір–«Аллаху акбар» деп айту. «Аллаху Акбар» – Алла лы деген маына береді. Ислам дініндегі намазды ерекшеліктеріні бірі. рбан, ораза айттарында, ажылыта айтылады. Ткпір намаз уаытыны кіргенін жне намазды басталуын білдіретін Азан шаыруда алашы айтылатын сз.

Тубе ету(исповедь / покояние)–барысында кндан арылуа келген адам шын жректен кінушілік арылы дайдан з кнларынан арылуа рсат алатын маызды рсімдерді, асиетті іс-рекеттерді бірі. Тубені дін ызметкері немесе архиерей абылдайды. пияшылды ретінде православие мен католицизмде мойындалады.

Турат (иврит тіл. «ілім», «за») – Моисейді бес кітабы, Танахты алашы бес кітабы («Брейшит», «Шмот», «Ваикра», «Бэмидбар», «Дварим»). Ке маынасында Жаратушыдан сыйа берілген яхудей халыны бкіл діни мрасы.

Теология (дін ілімі) (грек тіл. «дай» «ілім») – дай жайындаы ілімні негіздеме жйесі, діни ілім мен догматика (ата аида) аиатыны длелдер кешені.

Терроризм(лакестік) – (лат. тіл. «рей, орыныш», «орыту») – экстремизмні шеткі крінісі. Терроризм (лакестік) саяси масата жету жолындаы аса атігездік, орыту, кштеу дістерін олданады.

Толеранттылы(лат. тіл. «тзімділік») – басаларды трмыс алпына, мінез-лына, дет-рып, сеніміне, сезіміне, пікіріне, идеясына тзімділік таныту.

Тотемизм – белгілі бір адамдар ауымдастыы (детте бір ру, тайпа) мен тотем – мифтік ата тегі арасындаы ажайып туысты байланыс туралы тсінікпен байланысты алашы ауымды сенім. Кбінесе тотем болып жануарлар мен сімдіктер, кейбір табиат былыстары мен жансыз заттар да шыа алатын.

Тсінісу храмы– Тибет Далай-ламасы, Рим Папасы Иоанн Павел ХХІІІ, нді лидері Джавахарлал Неру олдаан йым. Кейін бл йым адамзатты аман алдыруа баытталан рухани жне парламенттік лидерлерді Жаанды Форумына айналды.

Уаыз / сиет– діни-негелік тыйым салу йарымы. Ол дінні негізін рап, моральды кеестері болып саналады.

Уаабилік(араб тіл.) XVIII асырда Орта Арабияда пайда болан ислам дініні аымы. 1703-1787 жылдары мір срген шейх Мхамед ибн Абдул Уб ат-Тамими атымен ойылан. Уаабилік салафизм (араб тіл. «салафа» – «бастапы болу») жолын таратады. Уаабилікті басты догматы – бір Аллаа сену болып табылады. Оларды ойынша, наыз исламды Мхамед пайамбара ілесуші алашы ш рпа ана таратан болатын. Одан кейінгі енгізілген жаашылдытарды бидат деп жоа шыарады.

Упанишадтар(санскр. тіл. «асында отыру») – діни-философиялы сипаттаы ежелгі нді трактаттар. Ведаларды бір блігі болып табылады жне шрути категориясындаы индуизмні асиетті жазбалары атарына жатады. Оларда негізінен философия, медитация, дайды табиаты арастырылады. Упанишадтарда Ведаларды негізгі маынасы тйыталады деген пікір бар, сондытан оларды «веданта» деп те атайды.