Саяси атынастар, мдделер, процестер

Субъектілерді саяси ызметі оларды саяси атынастары арылы жзеге асады. Бл туелсіз объективтік сипатта болады. Жоарыда айтыландай, белгілі бір субъектілерді саяси ызметі жауап кзарасты тудырады жне бл рдайым оларды зара рекеттері шеберінде крінеді. Бл зара рекеттер траты айталанып отырандытан траты саяси атынастар ретінде орныады. лбетте, саяси атынастар саналы трде алыптасады. рбір субъекті зге субъектілермен саяси зара рекеттерге тсіп, здеріні саяси мдделерін саяси мдделерін саналы трде жзеге асыруа тырысады жне сол шін р трлі тсілдер мен ралдарды олданады. Біра, біріншіден, саяси мдделер мен талаптар оларды санасы мен еркіне туелсіз тран объективтік леуметтік жадайлармен дйектелген; екіншіден, алыптасан саяси атынастар объективтік саяси натылы сттері ретінде крінеді жне з кезегінде олар адамдарды саяси ызметіне мейлінше ыпал жасайды, оны мазмны мен баытын айындауа себепші болады.

Таптар, баса да леуметтік топтар мен лтты ауымдастытар арасындаы саяси атынастар оларды саяси билік шін кресіні немесе зге де саяси ызметтеріні нтижесінде алыптасып, здері осы ызметті леуметтік формасы ретінде крініп, сол ызметті табысты болуыны айаы ретінде танылады. лбетте, саяси атынастар тек саяси билікке деген атынастармен шектеліп алмайды, соысы оларды зегін раса да, олар оамны саяси міріні бкіл салаларына сйкес ралады, сонымен атар олар лтты жне лтаралы проблемаларды шешумен, азаматты ы пен бостандыты жзеге асырумен байланысы да алыптасады.

Саяси атынастар, сондай-а оамны экономикалы, леуметтік салаларындаы жне рухани міріндегі проблемалара тікелей атысты болады. Осыдан экономикалы саясат, леуметтік саясат немесе мемлекеттік саясат айсыбір саяси партияларды рухани мдениет саласындаы саясаты крініс табады. оамды мірді барлы саласы бір- бірімен тыыз байланысты жне бір-біріне сер етеді.

Саяси атынастара оамны леуметтік-саяси уклады, сондай –а оны міріндегі моральды-психологиялы факторлар елеулі ыпал етеді.

Адамдар арасындаы саяси атынастар оларды саяси мдделеріні тікелей ыпалымен алыптасады. Алайда, алыптасан саяси атынастарды здері субъектілерді р трлі саяси мдделерін тудырады. Бл мдделерді мазмнын оамда натылы орын алып отыран саяси арым-атынастарды мазмны анытайды. Сондытан адамдарды саяси арым-атынастары оларды саяси мдделері ретінде крініс табады. Адамдарды, сіресе барлы таптарды, лттарды жне саяси партияларды саяси мдделеріні зара рекетіне талдау жасауды ажеттігі саяси атынастар мазмнынан туындайтын субъектілер саяси мдделеріні мазмнын тсінуге жне жаадан пайда болан саяси мдделерді ыпалымен саяси атынастарды зіндегі згерістерті баытын анытауа ммкіндік береді. Ал бл сол стте орын алып отыран саяси шынды негізінде оамны бкіл саяси міріні згерісі мен даму баытын пайымдауа кмектеседі. Мны басты буыны саяси атынастар болып табылады. Сондытан субъектілер саяси атынастары мен саяси мдделеріні зара рекеттестік проблемаларын зерттеу саяси атынастар леуметтануыны аса маызды міндеттеріні атарына жатады.

Адамдарды саяси мдделері оларды мірлік рекеттері, леуметтік жадайлары жне мір сріп отыран ортадаы саяси атынастар жйесіндегі объективтік жадайларымен аныталады. Субъектілерді саяси мдделері оларды саяси атынастарыны объективтік крінісі болып табылады, сондытан аталан мдделер де объективті болады. Олар мір сріп отыран саяси атынастар жйесінде таптарды, леуметтік топтарды, лтты ауымдастытарды жне зге де субъектілерді саяси ытары мен еркіндіктерін толы пайдалану шін объективті трде пайдалы рі тиімді.

Осылайша субъектіні айсыбір саяси мддесіні мазмны, саяси трыдаы пайдасын тсінуі сол субъекті санасыны жемісі болып саналмайды, оны натылы саяси аиата объективті атынасыны сті ретінде мір среді. Саяси аиатты субъект саналы трде абылдауы керек, оны, айталы, оан саяси трыда нені пайдалы, нені пайдасыз екенін белгілі бір стке дейін тсінбеуі ммкін. Сйтіп, ол зіні саяси мддесіне объективті сйкес келетінді немесе арама-айшы келетін былысты тсінбеуі ммкін.

Саяси атынастар леуметтануы зіні алдына субъектілерді саяси мдделерін айындау мен зерттеу міндеттерін ояды, яни оларды айсыбір жадайда саяси трыда зін-зі анытау шін не нрсе маызды жне пайдалы екенін арастырады. Бл орайда саяси атынастар субъектілеріні здеріні объективтік саяси мдделеріні аншылыты тередігін тсінуі де жне осы негізде оларды саяси істе саналы трде басшылыа алатын саяси мддесіні аншалыты екенін жне оларды объективті алыптасан саяси мдделеріне сай келуін анытау да маызды.

Осыан орай аталан субъективтік мдделікті зі шынайы болуы ммкін, яни бірдей саяси жадайлара субъектілерді рекеті не жалан, немесе, тіптен, мифологиялы (ияли) та болуы ммкін. Бгінде саяси мифтер баралы санадаы ке тараан былыс. Бл проблемалар теориялы жне олданбалы леуметтану дегейінде зерттеледі, сондай-а наты леуметтануа атысты зерттеулерді барысында арастырылады.

азіргі кезде субъектілерді шынайы саяси мдделерін тсіну, сонымен атар оларды з саяси мдделерін тсінуі бізді оамымызды дамуында аса маызды болып отыр. Еліміз экономикасыны, леуметтік жне рухани мірі дамуыны негізіне алынатын мселелерді шешу демократия принциптерін дамытумен тікелей байланысты екені белгілі. Олай болса, наыз халыты билік ретіндегі демократияны ныайту – бкіл оамны тбегейлі саяси мддесі. Оны оамны барлы мшелері тсінуі тиіс. Біра ол кбінесе жалпылама трысынан тсіндіріледі.

Іс жзінде демократияны андай саяси рекеттер дамытатынын, олар оамны андай жіктеріне кбірек ызмет ететінін, саяси рекеттер баса да леуметтік топтарды немесе лтты ауымдастытарды саяси мдделеріне нсан келтіретінін анытауа тырысанда иыншылытар туындайды. Бл проблемаларды шешуде демократияны дамытуды мнісі зор. Алайда, блар кпшілік саяси жне мемлекет айраткерлері абылдай алмайтын аса иын мселелер болып табылады. Кбінесе мемлекет дегейінде оам дамуы шін абылданан пайдалы шешімдер жзеге асырылмайды немесе брын тсініксіз болан шешімдер, бгінде айсыбір леуметтік топтарды немесе лтты ауымдастытарды мдделеріне айшы келетіні белгілі болып отыр.

Баса жадайларда оамны р трлі леуметтік кштер саяси мдделеріні айшылыы тиісінше саяси рекеттерге озау салуы ммкін. Мысалы, депуттаттары сайлау туралы абылданан задарды халы тарапынан ата сына алынуын айтуа болады. Депутаттарды арасында жмысшылар мен шаруаларды азайып, немесе болмауы, керісінше, интеллигенция кілдері саныны артаны байалады. азіргі оам дамуында интеллигенцияны рлі жоары жне рдайым артып келе жатаны дау тудырмайды. Сонымен атар, жоары билік органдарыны білікті ксіби дегейде жмыс істеуі маызды, демек, бл органдар жмысыны ксіби дегейіні суі интеллигенция кілдеріні, сіресе загерлерді кмегіне байланысты болса, онда оларды оан атысуы ажетті нрсе. Десек те, елді жоары за шыарушы органдарында негізгі леуметтік топтарды арасалмаы халыты леуметтік рамына сйкес келуге тиіс. оамны леуметтік топтары шін оларды мдделерін орайтын з кілдеріні елді за шыарушы органдарында болуы маызды. азіргі кезде де бл мселе зіні ккейтестілігін сатап отыр. Бл оамдаы барлы жіктерді, бкіл леуметтік топтарды немесе лтты ауымдастытарды саяси жне зге де мдделеріне атысты болып отыр.

Мемлекеттік билікті леуметтік табиаты туралы мселе кн тртібінен алынан жо. оамны рбір леуметтік тобы мемлекеттік билік органдарында з кілдеріні кптеп болуын кздеуге ылы. зге леуметтік топтарды кілдері басаларды да тсініп, жанына жаын тарта алмайтындытан, олар здеріні тбегейлі саяси, леуметтік-экономикалы жне баса да мдделерін барынша орайтын з кілдерін сынады.

Саяси мдделерді крделі саласы лтты атынастар болып табылады. Олар, е алдымен, кп лтты оамны мемлекеттік рылысымен, тиімді мемлекеттік басару формасын табумен, лттарды зара экономикалы атынастары проблемаларымен, сондай-а оларды мдениетін, ауматы ттастыын, т.б дамыту проблемаларымен байланысты. Бл мдделерді лттарды здері дрыс тсінуі ажет жне олар мемлекеттік дегейде шешілуге тиіс.

Осыдан келіп лтаралы атынастарды маызды принципі ретінде р трлі лттар мдделерін жан-жаты йлестіру проблемасы туындайды. Бгінде аталмыш проблема бізді оам дамуыны негізгі мселелеріні атраныа жатады. Бл жерде кез келген лтты астамшылыына, лтшылдыына немесе лтты эгоизміне жол берілмкуі керек. Географиялы жне тарихи жадайлара байланысты кпшілік лттар бір-бірімен байланысан, олар здеріне олайлы саяси, экономикалы жне мдени ынтыматастыты формаларын табуа тиіс. Блар оларды тбегейлі мдделері болып табылады, сондытан олар лтты даму мддесіне сай келеді. Этностарды саяси мдделеріне мемлекеттік дегейде сондай ынтыматастыты орнату жатады. Аталмыш мдделерді тсіну оам міріні барлы саласында лтаралы атынастарды наты проблемаларын шешуге дрыс негіз алайды. Бдан кейін де андай саяси іс-имылдар лтаралы ынтыматастыа ыпал ететінін, ал андайлары олара айшы келетінін анытау керек. Сонда ана оларды біріншісін сеніммен жзеге асыруа жне ммкіндігі келгенше екіншісіне жол бермеуі болады.

Белгілі бір леуметтік топты саяси мддесі саяси билік шін креске немесе лтаралы атынастар проблемаларын шешуге атысты болса, рине, рдайым иындытар туындайды: бл саяси мдделер аншалыты тере тсінілуіне жне оларды жзеге асыруды аншалыты дрыс жолдары мен тсілдерін тадап алуа байланысты болады. Бл адамдарды тбегейлі саяси мдделеріне жатады, бларды жзеге асыру оларды оамда саяи жаынан зін-зі айындауын амтамасыз етеді, бан сонымен атар оларды аымдаы кнделікті саяси мдделері де жатады. Блар, айталы, азаматты ы пен еркіндік саласына атысты жекелеген мселелерді шешу масатында аса маызды емес саяси рекеттерге атысуа баытталан.

Тптеп келгенде, осылар арылы адамдарды тбегейлі саяси мдделері мен аымдаы мдделеріні тікелей немесе жанама трде байланысы крініс табады. з кезегінде аымдаы саяси мдделер кнделікті саяси ы пен бостандыты жзеге асыруа баытталан, олар белгілі бір дегейде тбегейлі саяси мдделері де іске асырады.

Адамдар арасында жанама трде саяси атынастар жне белгілі баыттар орныан, сонымн атар адамдарды саяси рекеттері мен зара рекеттеріні жиынтыы айсыбір саяси процестерді мазмнын райды. Мны соысына саяси билік шін ртрлі леуметтік кштерді кресі, оны жзеге асу процесі, сондай-а халытарды туелсіздігі мен мемлекеттік егемендігі, оамды демократиялы жолмен жаырту жолындаы жне т.б. крес трлері жатады.

Саяси процестерді объективтік жне субъективтік жатары бар. Оларды кез келгені, тптеп келгенде, мір сріп отыран оамдаы объективті экономикалы атынастармен, леуметтік саяси кштерді арасалмаымен, оан атысушыларды сол оамдаы саяси атынастар жйесінде алатын орындарымен жне зге де алышарттармен амтамасыз етіледі. Саяси рекеттерді здері жне адамдарды зара рекеттері оларды арасындаы саяси атынастар сияты, толыымен наты объективті саяси ааиатты сті ретінде крінеді. леуметтік топтар мен жекелеген тлаларды саяси ажеттіліктері мен мдделері оларды саяси рекеттерге бастайтын, объективті мазмна ие болады. Олар субъектілер рекеттеріні объективті ажеттігін крсетеді, йткені ол рекеттер сол оам мен мемлекетте субъектілер станымын ныайтуа баытталан. Мны брі саяси процестерді объективті жатарын райды, яни оан атысушыларды санасына туелсіздерді брі енеді, оны оамны объективті жадайдаы мірі мен дамуы амтамасыз етеді.

Саяси процестерді субъективтік жатары дегеніміз- е алдымен алдарына белгілі бір масаттар оятын жне оларды саналы трде жзеге асыратын немесе іске асыруа тырысатын саяси процестерге атысушыларды саяси санасы жне ерік-жігері. лбетте, олар айсыбір саяси процестерді объективті даму жадайларын анытай алмайды, біра бл жадайларды пайымдай, тсіне де алады жне оларды з рекет-ызметінде ескеретін де болады. Бл олара саяси процестерді барысына отайлы ыпал етуге, ол процестерді белгілі бір арнаа баыттауа, тіптен саналы йымдастыруа ммкіндік береді.

Саяси процестердегі саяси жне зге де саналарды рлі траты трде артады. Бл сананы зі уаыт аымына орай тередейді жне толыады, сондай-а адамдарды саяси мінез-лына, масатты рекетіне ыпал жасауа анарлым абілетті болады, осыларды негізінде саяси процесс алыптасады. Саяси сана саяси процестерді траты дем берушісі болады, оларды динамикасы мен табандылыына сер етеді. Сондытан саяси процестерді объективтік жне субъективті жатарыны маызы мен рлін, оларды зара байланысын жне динамикалы зара рекетін толыыра ескеру ажет.

Саяси процестер ртрлі сипатта болады. Оларды сипаты оан атысушыларды объективтік саяси мдделері мен саналы іске асыратын масатарына туелді. Айталы, оамды саяси жаыртуда, айсыбір леуметтік-саяси шындыа бейімделуде, белгілі бір саяси кштермен ынтыматасу немесе оларды арасындааы арсыластыта саяси крес сипатына ие бола алады. Сонымен бірге саяси процестер сындарлы, жасампаз немесе олар оамны саяси рылым жйесін бзып, иратуа баытталан болса, деструктивтік, иратушы сипат алуы ммкін. Осыны брін жріп жатан саяси процестерге объективтік баа беру кезінде, оларды шынайы баытын тсінуде ескеріп отыру керек.

Саяси процестер, лбетте, белгілі бір саяси институттарды ызметі арылы іске асады. Саяси институттар- оамны саяси рылысы мен мір сруіні бірегей органдары. Олар кбіне – кп белгілі бір мекеме немесе мекемелер жйесі ретінде крінеді. Бларды кмегімен айсыбір саяси кштер здеріні саяси мдделерін жзеге асырады. Бл – оамны саяси рылысыны мір сру торабы. Оны міндеті – оамны саяси тратылыын жне дамуын амтамасыз ету.

оамны саяси институттарыны е маыздысына саяси билік, ы жне идеология институттарын жатызуа болады. Олар здерін мемлекеттік за шыару жне атару билігі органдарыны – парламент, кімет, жергілікті билік органдары, за орау органдары, сонымен бірге саяси партиялар мен баралы апарат ралдары, сіресе, баспасз, радио жне теледидар ызметінен крінеді. Аталмыш саяси институттарды райсысыны бгінгі саяси жйені айсыбір буыныны ызметін амтамасыз етуге баытталан зіндік арнаулы масатты міндеттері бар.

Атарылатын міндеттерге орай айсыбір саяси институтты рылымы алыптасады, оны зара байланысты органдары мен блімдеріні ттастыы пайда болады. Бл саяси билік, ы орау, идеология институттарына немесе оам мен мемлекетті сырты ауіпсіздігін амтамасыз ету баытында ызмет атаратын институт — скерге атысты айтылады.

Тптеп келгенде, саяси институттар жйесі оамны бкіл саяси міріні бір алыпты жмыс істеуі мен дамуын амтамасыз ету шін рылан, оны негізінде оамдаы барлы леуметтік топтар мен лтты ауымдастытарты саяси мдделері жзеге асады. Ол шін саяси институттарды икемді ызметі ажет, оларды оамдаы барлы мшелерді саяси мдделерін йлестіруді амтамасыз ететін р трлі саяси кштерді арасындаы саяси проблемаларды тсіністік негізінде шешетін, керек боланда, бкіл оамны тбегейлі мдделерін орауда табандылы пен батылды крсететін абілеті болуы керек.

ОРЫТЫНДЫ

Сонымен мен бл семестірлік жмыста леуметтану мен саясатты тыыз байланыстылыына толы кз жеткіздік. Яни саясат пен леуметтануды араатынасында белгілі айырмашылытар боланымен бірін-бірі толытырып, амтамасыз етіп трады. Оларды халыа, мемлекетке тиімді, жайлы зара іс -рекетіне, ызметіне кемеліне келген азаматты оамда ана жетуге болады. Ал жалпы саясат пен адамгершілікті араатынасы алай болуы керектігін бдан екі жзжыл брын АШ –ты шінші президенті Т.Джефферсон крсеткен болатын. Ол басарушыны шеберлігі шындыты айта білуінде деген. Шынды бар жерде иманды саясат та болады. Бізді елімізде бл тсінік блыыр. Себебі зіміз кріп отырандай елімізді даму барысында кптеген иыншылытар бар. Халыты л-ауаты тек ааз бен ауаны зарядтайтын демі сздер жзінде дамып келе жатыр.

Оны тотата алатын жастар. Бір « ертеіміз—жастар» дейтін жастар, саясата араласуы белсенділігі те нашар. Оан длел еліміздегі сайлауа жастарды тек 13% атысатынын айта аламын. Бл тланы саясаттан алшатату сияты. Яни мені ойымша « баланы жастан» демекші, мектеп бадарламасына саясаттану пнін енгізу керек деп ойлаймын! лтшыл—патриоттар мен оппазиция секілді азастан жастарыны да саяси кш ретінде оама араластыру ажет!

олданылан дебиеттер:

 

1. Р.бсаттаров, М.Дкенов «леуметтану» Алматы: арасай,2007 жыл.

 

2. А.И. Икенов, А.Д.Жсіпова «леуметтану негіздері» Алматы Экономика 2004 жыл