Медицинадаы физикалы лшеулерді трлері мен ерекшелігі.

Медициналы крсеткіштерді тіркеу кезіндегі ателіктер кзі

растыран оытушы Кусаинова К.Т.

Семей, 2008 ж

Медицинадаы лшеулерді кпшілігі физикалы жне физика- химиялы лшеулер болып табылады. Мысалы, санды диагностикада анны ысымы, биопотенциалдарды уаыта туелділігі, кзді оптикалы кші жне т.б. шамалар олданылады.

Зертханалы талдаулар жргізу кезінде анны ттырлыы, зрдегі антты млшері т.б. аныталады. Науастарды ртрлі дістемелермен емдеу кезінде иондаушы суле дозасын (млшерін), гальванизация кезінде ток кшін, ультрадыбыспен емдегенде оны кшін (интенсивтілігін) т.б. білу маызды. Осындай маызды мліметті болмауы тек ана емдеу дрежесін тмендетіп оймай, зиянды сер етуі де ммкін. Адамды оршаан ортаны параметрлерін (ауаны ылалдылыы, температурасы, атмосфералы ысым) санды трде баалау ауруды алдын алып, болдырмауды негізгі шарты болып табылады.

Медициналы масатта жргізілетін лшеулерді жалпы метрологиялы талаптармен атар ртрлі ерекшеліктері де бар. лшеулерде тікелей лшенетін физикалы шама мен сйкес медика- биологиялы параметрлерді байланысы туралы млімет жеткіліксіз болуы ммкін. Мысалы, ан ысымын лшеуді клиникалы дісінде (ансыз дісте) манжетадаы ауа ысымы артериядаы ан ысымына те деп есептеледі. Шындыында бл байланыс шын мнінде крделі жне бірнеше факторлара, соны ішінде блшыетті босасу дрежесіне байланысты. Лабораториялы лшеулер (in vitro) нтижесіні осы шаманы азада (іn vivo) лшеу нтижесінен айырмашылыы болуы ммкін.

лшеу кезінде медика- биологиялы параметрлер згеруі ммкін. Егер арастырылып отыран физикалы параметр лшеу кезінде згермейтін болса, онда физика-техникалы лшеулерде кездейсо ателіктерді ескеріп, болдырмау шін бірнеше есептеулер жргізіледі.

Биологиялы жйені крсеткіштері за лшеулерде, оршаан ортаны психофизикалы серлері: лшегіш ралды, лшеу жргізушіні орын ауыстыруы жне т.б.нтижесінде едуір згеруі ммкін. Мшелерді озалыштыы, тіпті денені зіні озалыштыы да бір-бірінен айырмашылыы зор ртрлі лшеу нтижелерін беруі ммкін. Физикалы, медика-биологиялы лшеулер функционалды белгілері бойынша немесе физика блімдеріне сйкестігі бойынша топтастырылады.

лшеулерді физикалы трлері:

Механикалы лшеулер: денені антропометриялы параметрлерін, дене бліктеріні, анны, ауаны орын ауыстыруын (ыысуы), жылдамдыы мен деуін лшеу, акустикалы лшеулер, анны, азадаы сйытарды , оршаан ортадаы ауаны ысымын лшеу, тербелмелі лшеулер жне т.б.

Жылулы лшеулер: мшелерді, дене бліктеріні жне оршаан ортаны температурасы, биологиялы объектілерді, таам німдеріні колориметриялы лшеулері жне т. б.

Электрлік жне магниттік лшеулер: биопотенциалдарды, жректі магнит рісіні индукциясын лшеу, диагностикалы масатта биологиялы обьектілерді импедансын (толы электрлік кедергісін ), электромагниттік рісті параметрлерін жне емдік ерітінділердегі иондарды концентрациясын лшеу жне т.б.

Оптикалы лшеулер: фотоколориметриялы лшеулер, диагностикалы масатта кз орталарыны оптикалы сипаттамаларын лшеу, диагностикалы жне сотты-медициналы масаттаы спектрлік лшеулер, инфраызыл, крінетін жне ультраклгін сулелерді сипаттамаларын емдік жне гигиеналы масатта лшеу жне т.б.

Атомды жне ядролы лшеулер: иондаушы сулелерді дозасын лшеу жне т.б.

Физика- химиялы лшеулер: тыныс алу кезінде жтылан жне шыарылан ауа рамын санды анытау, анны жне баса да биоорталарды рН -ын анытау жне т.б.

Барлы осы лшеулерде электрлік лшегіш ралдар олданылады немесе олданылуы ммкін. Медика- биологиялы лшеулерді функционалды белгілері бойынша топтастылуын жрек- анайналым жйесіні параметрлеріні згеруінен крсетуге болады. Мнда механикалы (баллистокардиография, фонокардиография, ан ысымынлшеу), электрлік жне магниттік (электрокардиография, магнитокардиография), оптикалы (оксигемометрия) лшеулер жргізіледі. Аталандардан баса да физикалы дістер олданылуы ммкін, мысалы ядролы магниттік резонанс дісімен ан аыны жылдамдыы, т.б. да параметрлер аныталады.

Лшеу ателіктері.

Кезкелген лшеуді масаты ртрлі былыстар мен крсеткіштер арасындаы

байланыстарды анытау болып табылады.

лшеу дегенімізфизикалы шаманы бірлік ретінде алынан баса физикалы

шамамен салыстыру. лшеу нтижесі лшенетін шамада анша бірлік не бірлік блігі олданыланын крсететін санмен рнектеледі.

Ешандай лшеуді дл орындалуы ммкін емес екендігі белгілі. ртрлі

себептерді серінен лшеулер кезінде рашанда ателіктер пайда болады.

Осыны нтижесінде лшенетін шаманы наты мні аныталмайды, одан андайда болмасын айырмашылыы бар шама алынады. лшеу масаты тек ана лшенетін шаманы анытау ана емес, сонымен бірге жіберілген ателіктерді анытау болып табылады. Осы масатта бірнеше лшеу жргізіледі.

лшеулерді туражне жанамадеп бледі. Тура лшеулерде аныталатын шаманы санды мні оны не лшем бірлігімен салыстыру нтижесінде, не лшенетін шама бірліктерінен тратын крсеткіші бар лшегіш ралдан тікелей аныталады. Жанама лшеулер аныталатын шамамен белгілі бір санды байланысты амалдарды тура лшеуге негізделген. Жанама лшеу нтижесі есептеу арылы (формуламен) табылады.

лшеу кезінде жіберілетін ателіктерді трт трін атауа болады:

Рескел

Жйелі

3. ралды

4. кездейсо

рескел ателіктер лшеу нтижелерінен те лкен айырмашылыы бар нтижелер. Мндай шамаларды лшеу нтижелерінен шыарып тастайды, яни ескермейді.

Жйелі кателер барлы лшеулерде шамасы згеріссіз болатындыымен сипатталады. Мндай ателіктерді болдырмау шін ртрлі тзетулер енгізіледі. Жйелік ателерді алдын ала балдырмау шін лшеу дісін жасылап талдау керек.

ралды ателіктер (лшеуіш ралдарды ателіктері) лшеуіш ралдарды жетілмегендіктерінен пайда болады. Бл ателіктер ралдарды длдік класымен аныталады жне оны максимал шамасы рашан белгілі.

Кездейсо ателіктер ыпалын ескеру ммкін болмайтын факторларды серіні салдары болып табылады. Осындай факторлар те кп жне оларды р лшеудегі ролі ртрлі. Жеке лшеулерде бл ателіктерді бір-бірінен айырмашылыы болады. рескел жне жйелік ателіктерді ескеріп оларды лшеу нтижелеріне серін болдырмауа болады. Ал ралды жне ездейсо ателіктерді лшеу нтижелеріне серлерін болдырмауа ммкін емес, оларды тек ана баалап, лшенетін шаманы е ытимал мнін анытау керек.

Медициналы лшеулерді ралы ретінде трлі мшелер мен биообьектілерді тіндері сулелендіретін саны кп биосигналдар болып табылады жне оларды белгілі бір мселеге байланысты апаратты сигналдар не апаратты емес рдістер трінде арастыруа болады. ылыми- техникалы дебиетте медика- биологиялы зерттеулер кезінде пайда болатын бгеттердітрлері крсетілген. Біра олар не белгілі бір биосигнала ана тн, не лшеуді классикалы теориясымен жеткіліксіз сйкес келмейді. Е алдымен пайда болу кзіне арай бгеттер сыртыжне ішкідеп блінеді. Сырты бгеттер пайда болуына арай техникалы(ндірістік) жне табии деп блінеді. Медициналы лшеу тсілдерін зерттеу кезінде жоарыда аталан трлерді оршаан биоортаны бгеттеріне жне зерттелетін биообьектіге тн бгеттерге блу ажет. Медика- биологиялы зерттеулер кезіндегі бгетті ерекше трін ішкі бгеттер райды. Олар медициналы лшеу ралдарыны тікелей ішінде пайда болады жне оларды элементтік базаны жетілдірілмегені салдарынан болатын бгеттерге (элементті меншікті жылулы шуы), медициналы лшеу ралдарыны

тйіндеріні сызбасымен аныталатын сызбалы техникалы бгеттерге, оректендіру кзінен келетін бгеттергеблуге болады. Медика- биологиялы зерттеулер кезінде лайыты састыына арай пайда болатын бгеттерді трлері бойынша импульсті, флуккуациялы, дайы деп блуге болады. Импульстібгеттер еркін пішінді жне амплитудасы мен затыыны мні кездейсо болатын импульстер тізбегі жне олар уаытты кездейсо мезгілінде пайда болады. Импульстер арасындаы интервалдар импульстерді зіні затыынан лкен болады. Флуккуациялыбгеттер здіксіз кездейсо рдіс болып табылады. дайы бгеттер уаытты алдын- ала берілген функциясы тріндегі матаметикалы крсетілу. Периодты жне квазипериодты бгеттердайы бгеттідербес жадайлары болып табылады. Бгеттерді сынылан жйелілігі есептеулерді сауатты жргізуге, бгеттермен кресуде оны барлы раушыларын талдауа, медициналы лшеулер ралдарын олдану, жобалау кезінде ателіктерді азайтуа ммкіндік береді. Осындай факторлар кездейсо ателіктерге келеді. Метрологияны негізгі ымдарыны бірі физикалы шамаларды лшем бірліктері болып табылады.

Физикалы шаманы лшем бірлігі дегеніміз сйкес физикалы шаманы санды баалауды негізі ретінде келісім бойынша абылданан физикалы шаманы айтады. Физикалы шамаларды лшем бірліктері негізінен бірліктер жйесіне топтастырылан. Оны негізгісі Халыаралы бірліктер жйесі (ХБЖ, яни СИ). лшеу тжірибесінде салыстырмалы шамалар ке таралан. Салыстырмалы шамалар дегеніміз физикалы шаманы алашы деп абылданан аттас есімді физикалы шамаа атынасы болып табылады. Салыстырмалы шаманы біркелкі болмайды жне есімі болмайды. Біра кейбір жадайларда оны жздеген не мыдаан есе лайтумен рнектейді. лшеулер техникалы ралдарды олданып жргізіледі. Егер сас шамаларды лшеу бір мезгілде немесе р мезгілде, бір немесе ртрлі зертханада байланыссыз жргізілетін болса, онда лшеулер нтижесі белгілі бір длдікке сйкес келу керек жне бірдей болу керек.

Осы жадайлар орындалу шін лшеулерді бірлігі мен ажетті длдігіне жеткізетін сйкес метрологиялы амтамасызды орындалу керек, яни ылыми жне йымдастырушылы негіздерді, техникалы ралдарды, ережелер мен нормаларды, олданылуы мен таайындалуы. лшеулерді бірлігі дегеніміз жргізілу орны мен уаытына, дрыстыына байланыссыз болатын сас лшеулер нтижелеріні бірдейлігі. лшеулерді бірлігі бір типті трлі ралдармен алынан нтижелерді салыстыруа ммкіндік береді. лшеу ралыны ателіктері мен олдануа жарамдылыын анытау шін оларды тексереді. лшеулерді бірлігі термині кнделікті трмыста тексеру ымына сйкес болса да, ол термин метрология шін згеше. Тексеруді эталондарды, лгілі лшеу ралдарыны кмегімен метрологиялы ызмет крсету йымдары жргізеді.

Эталон дегеніміз лшеу тсілдері не физикалы шаманы зады бірлігін ндіріп, сатауды амтамасыз ететін лшеу тсілдеріні жиынтыын айтады. Бірінші ретті эталондар бізді елде берілген бірлікті ндірілуіні аса жоары длдігін амтамасыз етеді. Бірінші ретті эталоннан баса екінші ретті эталон да бар, олардан бірлікті лшемі лгілі лшеу тсілдеріне беріледі. лшеуді лгілі тсілдерідегеніміз лгілі тсіл ретінде аттестацияланан жне лшеуді жмыс тсілдерін тексеру шін олданылатын лшеу тсілі.

лшеуді жмысты тсілдерідегеніміз трлі облыстарда тжірибелік лшеулер жргізу шін олданылатын тсілдер. Сйтіп физикалы шама бірлігіні лшемі берілетін метрологиялы тізбек мынадай бліктерден трады: эталондар-лшеуді лгілі тсілдері- лшеуді жмысты тсілдері. Медицинада олданылатын техникалы рал- жабдытар жалпы трде медициналы техника деп аталады. Оны кп блігі медициналы аппаратураа жатады. Медициналы аппаратура медициналы ралдар мен медициналы аппараттара блінеді.

Медициналы ралдардыдиагностикалы немесе емдік лшеулерде (электрокардиограф) олданылатын техникалы ралдар деп есептеу абылданан.

Медициналы аппараттардегеніміз бактерийидті, терапевтік, хирургиялы асиетті энергетикалы серді жасауа, жне де медициналы масатта ралдарды белгілі бір рамын (УЖЖ-ті терапия, электрохирургия) амтамасыз етугеммкіндік беретін техникалы ондырылар. ралдара ойылатын метрологиялы талап жеткілікті аны. Кптеген медициналы аппараттар азаа дозалы энергетикалы сер етуге арналан, сол себепті олар метрологиялы ызмет крсету йымдарыны жмысына енгізілген. Медицинадаы лшеулер, сйкес лшеу тсілдері жеткілікті згеше. Осы ерекшелік метрологияда жеке бір баытты- медициналы метрологияны ерекшелеуге трткі етеді.

Медициналы метрологияа тн кейбір мселелер мен медициналы ралдар жасауа тн біраз мселелерді арастырайы:

1. азіргі кезде медициналы лшеулерді кптеген жадайда техника жаынан дайын емес медициналы ызмет крсететін адамдар (дрігер- медбике) жргізеді. Сол себепті шаманы мні аыры медициналы лшеу мліметі болып табылатын (тура лшеулер), физикалы шамалар бірлігімен градуирленген медициналы ралдар жасау жн.

2. лшеу уаыты жне соы нтиже алу уаыты да нерлым аз болу, ал млімет нерлым толы алыну ажет.Осы арама- айшы талаптарды есептеу машинасы бар лшеуіш ондырылар анааттандырады.

3. Жасалатын медициналы ралды метрологиялы алыптандыру кезінде медициналы крсеткіштерді ескеру ажет. Дрігер диагностикалы орытынды шыару шін нтижелерді аншалыты длдікпен жеткілікті крсету керектігін анытау керек. Осы кезде р науаста осы крсеткіштерді ммкін ауытуларын ескеру керек.

4. Кптеген медициналы ралдар апаратты тіркегіш ондырыда шыарады (мысалы, электрокардиограф), сондытан осы жазу тріне тн ателіктерді ескеру ажет.

5. Мселені бірі- терминологиялы. Метрология талаптарына сйкес лшеуіш ралдарды есімінде физикалы шама не лшем бірлігі крсетілу керек (амперметр, вольтметр).

6. Кейбір медициналы лшеулерде тікелей лшенетін физикалы шама мен медика- биологиялы параметрлер арасындаы байланыс жайында млімет жеткіліксіз болуы ммкін. Мысалы, ан ысымын лшеуді клиникалы дісінде (ансыз дісте) манжетадаы ауа ысымы иы артериясындаы ан ысымына те деп есептеледі. Шындыында бл байланыс сондай арапайым емес жне ол біратар факторлара, соны ішінде блшыетті босасу дрежесіне байланысты.

7. лшеу кезінде медика- биологиялы параметрлер згеріп труы ммкін. Физика- техникалы лшеулер тжірибесінде кездейсо кателіктерді болдырмау шін бірнеше есептеулер жргізуге тырысады. Бл лшеу кезінде физикалы параметр згермейтініне сенімді боланда жн.