Белока ажеттілік жне оны нормалау

Белока ажеттілік жаса, жыныса, ебек іс-рекеті сипатына, климатты жне лтты ерекшеліктерге жне т.б. байланысты. р трлі мір сру жадайында жне іс -рекетінде адам денсаулыы шін ешандай зиянсыз рсат етілген отайлы белок млшері мен клемін анытау те иын.

Азотты балансты анытау дісі кмегімен толы нды жне дрыс туліктік таам рационына тсетін белок жеткіліксіздігін баалауа болады. Белокты таамда аз рамды азот тепе –тедігі аныталады, яни р трлі жолмен шыарылатын азот саны тааммен абылданатын азот санына те келеді. Егер белок саны таам рационында аз болса, онда теріс азот балансы аныталады, ол тін белоктары шыыны таам рационымен тсетін белокпен алмастырылмайтын аминышылдарыны тсуінен асады.

КСРО – да белокты отайлы физиологиялы млшері абылданан. Ересек адамны белока туліктік орташа ажеттілігі 90 - 100 г те. Осы норма бойынша таам рационында белок есебінен жалпы энергия шыыныны шамамен 11-13% амтамасыз етіледі. Белокты 50-55% физиологиялы норма бойынша жануар текті белокпен амтамасыз етілу керек.

Соы жылдары таматануда белокты жеткіліксіздігі алиментарлы ауруларды пайда болуы мен дамуына, жиі ауыр, айтымсыз нтижелі болуына келетіні аныталды.

 

Белок жеткіліксіздігі

Белоктарды организмге жедел жеткiлiксiз тсуiнен бой судi баяулауы, аыл-ой дамуыны кешеуiлдеуi, ан тзiлу процесiнi тмендеуi, организмнi сырты оршаан орта факторларына, трлi аурулара арсы тру абiлетiнi тмендеуi байалады.

Организмге белокты созылмалы жеткiлiксiздiгiнен организм лсiреп, зорыып, алиментарлы дистрофия, маразм, квашиоркор аурулары дамуы ммкiн. Сонымен атар, бл аурулар тек белокты емес, жалпы калориялы жетiспеушiлiк негiзiнде де туындайды.

Алиментарлы дистрофия жне маразм барлы таамды заттектерді – белок, кмірсу, май жне т.б. жалпы жеткіліксіздігінен дамиды. Алиментарлы дистрофия жне маразм эндогенді сипатта да болуы ммкін, азада таамды заттектерді олдану кенет шектеліп немесе бзылуынан болады.

Квашиоркор (kwachiorkcor) африка елдерінде леуметтік жадайы тмен халы топтары арасында, сіресе колониалды елдерде тараан.

Квашиоркор «емшек ембеген бала» деген маынаны білдіреді. Емшек стін ембеген жне жануар белогыны кенет жетіспеушілігімен жретін кмірсулы таматануа ауысан балалар ауырады. Квашиоркор траты, конституциялы айтымсыз сипатта (суді жне дене салмаыны орташа крсеткішіні тмендеуі жне т.б.), сонымен атар жеке згерістерді шаырады.

Белок жетіспеушілігі кптеген аза жйелерінде бір атар функционалды жне морфологиялы згерістерге келеді. Белок жетіспеушілігіні ерте белгілеріні біріне азаны ораныс ызметіні тмендеуі жатады. Белок жетіспеушілігіні серінен эндокринді жйелерде – гипофиз, бйрек сті безі, жыныс бездерінде елеулі бзылыстар болады. Гипофизда су гормонын ндіретін эозинофилді клеткалар саныны кенет тмендеуі байалады (адреналин німділігі азаяды).

Белок жетіспеушілігінен азада дамитын згерістерді нтижесінде холинні тзілуі бзылып, бауырды майлы инфильтрациясына келеді.

Денсаулыа те ауыр сер ететін (жиі мір бойына) таматану жетіспеушілігіні трі, ол алиментарлы дистрофия. Бл ауру жеткіліксіз таматану, азаны энергия шыыны сйкес келмеу нтижесінде дамиды. Ол жиі кенет жмыса абілеттілікті тмендеуімен жретін рі арай дамитын арытаумен теді.

Алиментарлы дистрофия азіргі жіктелуді келесі трлері: ісіктік форма, авитаминозбен крінетін, крінбейтін ісіксіз формасы бар. Алиментарлы дистрофияны ауырлыы бойынша 1 дегей, 2 дегей жне те ауыр 3 дегейі болады. Алиментарлы дистрофия за уаыт жеткіліксіз таматануда жай дамиды.

Ал белокты шамадан тыс арты тсуi бауыр мен бйректi заымдаса, ал созылмалы арты тсуi семiздiкке, несеп ышылыны кп тзiлуiне - одан буын аурулары, я, зр-шыару жолдарына тас байлануына келедi.

«Адам организміндегі аминышылдарыны ролі»

Белок молекулаларыны негiзгi рамды, рылымды компоненттерi амин ышылдарынан трады. Белокты таамды ндылыы рамындаы кейбiр амин ышылдарыны санды жне сапалы атынасына байланысты.

80-ге жуы амин ышылдарыны iшiнде таматану ылымында организмде тзiле алатын алмастырылатын амин ышылдарыны саны-12, адам бойында тзiлмейтiн алмастырылмайтын амин ышылдары: валин, метионин, триптофан, треонин, фениаланин, лизин, лицин, изолейцин, ал жас балалар шiн гистидин мен цистеиносылады. Академик Уголев А.М. айтуынша алмастырылмайтын амин ышылдары витамин мен баса биологиялы белсендi заттар трiздi организмдегi алмасу процестерiн реттеушi, ас орыту жолындаы кей микрофлорамен аз млшерде тзiледi екен. Барлы амин ышылдары андай да бiр биологиялы белсендi заттарды iзашары, олар заттек алмасуа ажеттi гормондар мен ферменттердi рамына кiредi. Егер азы рамында 8 аминышылы толыымен тгел кездессе, азы белогы нды белока жатады. Ал 1-2 амин ышылдары жетiспесе нсыз белок атарына осылады. Жануар тектi азытар iшiнде нды белока- ст, жмырта, балы, ет, соя белогы жатса, нсыз белок кздерi кбiнесе сiмдiк тектi азытар - жгерi, ара бидай, сары бидай нiмдерi бола алады, йткенi оларда 1-2 алмастырылмайтын амин ышылдары жетпейдi.

Алмастырылмайтын амин ышылдарыны iшiнде триптофан, лизин, метиониннi алар орны ерекше. Триптофанны жоары млшерi-ст, дндi даылдар, етте, ал лизин - ет, балы, сзбе, жмыртада; метионин- ет, сзбе, брша тымдастарда, сояда кп кездеседi. Таам рамында лизинні, гистидинні жетіспеушілігі ан тзілуді бзылыстарына, эритроциттер саныны тмендеуі мен гемоглобин млшеріні азаюына келеді. Метионин май алмасуына атысып, атеросклероз алдын алуда маызды роль атарады.

Алмастырылатын амин ышылдары организмде синтезделуі ммкін, біра эндогенді синтезделген млшерінен организмні е аз деген мтаждыы ана анааттандырылады. Сондытан алмастырылатын амин ышылдары да негізінен тааммен тскен белок арылы телуі тиіс. Алмастырылатын амин ышылдарына аланин, аспарагин, аспарагин ышылы, глицин, глютамин, глютамин ышылы, норлейцин, оксипролин, оксиглютамин ышылы, пролин, серин, тирозин, цистеин, цистин жатады. Алмастырылатын амин ышылдары да алмастырылмайтын амин ышылдары сияты организмде маызды ызмет атарады. Олар организмде синтезделгендіктен оны ажеттілігін анытау иына соады.

Табиаты белокты заттектер тек белоктармен, амин ышылдарымен ана шектеліп оймайды жне де бірттас биологиялы белсенді осылыстарды тізімімен сипатталады. Ал оларды тіршілік ызметі рдістеріндегі ролін лі де зерттеу керек.

Таамдаы белоктарды алмастырылмайтын амин ышылдарды отайлы рамы жасына, жынысына, ксібіне жне таы баса себептерге байланысты. Мысалы, ФАО мен ДД сарапшыларыны пікірі бойынша, ересек ер адам шін 1 г таамды белокты рамында 8 алмастырылмайтын амин ышылдарыны млшері (мг): изолейцин - 40, лейцин - 70, лизин - 55, метионин цистинмен бірге (метионин ересек адамны организмінде цистинмен алмастырылуы ммкін) - 35, фенилаланин тирозинмен бірге (фенил­аланинда тирозинмен алмастырылуы ммкін) - 60, триптофан - 10, треонин - 40, валин – 50 боланда, отайлы деп есептеледі. Емізулі балалар шін осымша гистидин мен цистин алмастырылмайтын болып есептеледі. Аргинин мен гистидин ересек адам шін алмастырылмайтын болып есептелмейді, біра аргининні жеткіліксіздігі сперматогенезге сер етеді, ал гистидинні жеткіліксіздігі экземаны жне таы баса біратар теріс былыстарды дамуына келеді.

Емізулі нрестелерде «идеалды» белокты амин ышылды рамы 10-12 жастаы балалар мен ересектермен салыстыранда айрыша ерекшеленеді. Шамасы ересектерде жасына байланысты «идеалды» белокты рамы згеріп отырады.

Отайлы деп (яни амин ышылды скорды анытаан кезде) есептелген трлі таамды белоктарды наты амин ышылды рамын салыстыранда, оларды барлыы толынды емес екені аныталды.

«Идеалдыа» барынша жаын ол – жануар німіні белоктары, сіресе жылумен делмеген німдерде кездесетін белоктар. сімдік белоктарыны кпшілігінде бір немесе бірнеше амин ышылдарыны жеткіліксіздігі байалады. Мысалы, «идеалды» белок рамымен салыстыранда, бидай белогында шамамен 50 % лизин; картоп пен біратар бршатымдастар белогында метионин мен цистин жетіспейді.

Одан баса, сімдік белоктары, жануар белоктарына араанда, организммен нашар сііріледі: жмырта мен ст белогы – 96%, ет пен балы белогы – 95%, І жне ІІ срыпты ннан жасалан нан белогы – 85%, ккністер белогы – 80%, картоп, бршатымдастар белогы – 70%.

Дегенмен сімдік німдерін біріктіру арылы осы жеткіліксіздікті орнын толтыруа болады. Мысалы, жгеріде лизин, ал бршатарда – метионин аз. Белокпен амтамасыз ету трысынан аталан німдерді оспасы толынды болып келеді. сімдік белоктарыны нашар сіімділігі оларды рамында клетчатканы болуымен тсіндіріледі.

Таматануда белокты – алмастырылмайтын негізгі оректік заттегіні жеткіліксіздігіне – организмні жадайы те сезімтал келеді. Балаларда белокты жеткіліксіздікте дене суі мен аыл-ойды дамуы тежеледі, сйекті тзілуі бзылады, Квашиоркор ауруына шалдыуы да ммкін. Кптеген адамдарда ан тзілу, май мен витаминдерді алмасуы (гиповитаминоздар дамиды) бзылады, трлі жпалара, суы тиюге, баса да аурулара арсы труы тмендейді, ал ауруларды зі асынулармен жреді.

Бізді елімізде белокты жеткіліксіздікті айын кріністері байалмайды. Біра наыз вегетариандытарда, ашыумен зін-зі емдегендерде, сонымен бірге баса біратар жадайларда белокты жеткіліксіздік немесе жиі жадайда белокты-калориялы жеткіліксіздік (таматануда май, кмірсу сияты оректік заттектерді жетіспеушілігі) белгілері дамуы ммкін. Белокты жеткіліксіздік белгілері балаларда да, сіресе ауылда тратындарда, таматануында кбінесе сімдік текті німдерді кп ттынудан болады.

Сонымен бірге белоктар белгілі бір ара атынаста баса оректік заттектермен – майлармен жне кмірсулармен бірігуі керек. Ересек адамны кнделікті рационында калорияны шамамен 12% белоктар рауы керек – бл отайлы норма. Ерекше жадайларда (кейбір ауруларда, мысалы энтероколитте) оны млшері жоары болуы ммкін, ал кейбіреуінде (бауыр мен бйректі кейбір ауруларында) тмен болуы ажет.

Жануар текті белоктара араанда, сімдік текті белоктарды ндылыы тмен боландытан, аталан белоктарды жеткілікті млшерін абылдау керек. Ересек адам шін кнделікті рационда жануар текті белокты лесі орта есеппен жалпы белокты 55% рауы керек. Жануар мен сімдік текті белоктарды отайлы ара атынасы сімдік белогыны рамына байланысты: мысалы, ет пен арамы біріктірілсе 50:50, ет пен картоп бірге болса 70:30 сйкес келеді. Тжірибеде аныталандай, бір сімдік немесе жануар текті белокты оларды отайлы ара атынасындаы оспаа араанда, биологиялы ндылыы тмен болады.