Алмастырылмайтын аминышылдар

Адам бойында тзiлмейтiн алмастырылмайтын амин ышылдары: валин, метионин, триптофан, треонин, фениаланин, лизин, лицин, изолейцин, ал жас балалар шiн гистидин мен цистеиносылады.

Алмастырылмайтын аминышылдарына жататын тирозин мен цистин туралы айта кету керек. Олар азада синтезделеді. Тирозин фенилаланиннен жеіл тзіледі жне толы алмастыра алады. Цистин метионинді алмастыра алады. Метионин ккіртінен цистин ккіртіне айналады. Біра кері алмаспайды. Фенилаланинні тирозиннен тзілуі болмайды.

Осыан байланысты цистин мен тирозинді алмастырылмайтын аминышылдара жатызу туралы сыныстар (А.Э.Шарпенак жне т.б.) бар. Сонымен, алмастырылмайтын 11 аминышылдары болады.

Белок барлы алмастырылмайтын аминышылдармен амтылса ана толынды болып саналады. Тменде алмастырылмайтын аминышылдар туралы ыса мліметтер крсетілген.

L – валин ( – аминизовалерин ышылы), белок гидролизі німі ретінде 1879 жылы Шютценбергер ашты. Валинні химиялы рылымын 1906 жылы Фишер анытады.

Валинні физиологиялы ролі толы зерттелмеген. Оны жетіспеушілігінен егеуйрытарда оректену тмендеген, озалыс тепе –тедігі бзылан, гиперестезия, одан рі жануар леді. Валинды рациона енгізгенде жануарды мірін сатап, крсетілген бзылыстарды тмендетеді.

L – метионин ( – амин– – метилтиомай ышылы) 1922 жылы Мюллер казеинні гидролизат ышылынан алынды. Метионин синтезін 1928 жылы Барджер мен Койн ашты. Метионин ккіртрамды аминышылдарына жатады.

Метионин азада тетін метилдену мен трансметилдену рдістеріні нормалануда маызды. Ол азада метилдену рдісіне олданылатын лабильді метил топтарыны негізгі донаторы болып табылады.

Метионинны метилді топтары холин синтезіне олданылады, холин – бауырды май басуын ескертетін кшті жоары липотропты зат. Метионин сонымен бірге липотропты зата жатады. Ол бауырда май мен кмірсу алмасуына сер етеді жне атеросклерозді емдеу мен алдын–алуда маызы зор. Метионинні В12 витамині мен фоли ышылымен байланысы аныталды, фоли ышылы метиониннен метил тобыны блінуін амтамасыз етеді, нтижесінде азада холин синтезі жреді. Метионин бйрек сті безі ызметінде маызы зор жне адреналин синтезіне ажет. Метионинні туліктік ажеттілігі 3 г. метионинні негізгі кзі – кптеген німдер болып саналады, біра бірінші орында ст белогы; 100 г казеинде 3 г метионин болады.

Метионин – ккіртрамдас алмастырылмайтын амин ышылы. Ке спектрлі биохимиялы ауысулара ажетті ккірт пен метил топтарыны негізгі доноры болып табылады. Ккірт бос радикалдарды белсенсіздіретін абілеті бар, осымен метионинні антиоксидантты асиеті тсіндіріледі.

Метионин таурин мен цистеинні, нуклеин ышылдарыны, коллагенні, кптеген баса белоктарды синтезі шін ажет. Бауыр мен артерия абырасында майды жиналуын болдыртпай, майды айта делуіне атысады. Радиация мен трлі ксенобиотиктерді серінен орайды, асты орытылуына ыпал етеді.

Метионин зіні сан алуан ызметін жекелей ана емес, сонымен бірге зіні белсенді метаболиттері, сіресе S-аденозилметионин (SAM) трінде айындайды. алыпты жадайда SAM бауырда метиониннен кніне шамамен 8 г тзіледі. Сырты ортаны олайсыз факторларыны, патологияларды серінен SAM ндірілуі тмендейді, сондытан аталан аурулар кезінде оны таама осу арылы тзету енгізуге болады.

Метаболизм рдісінде метионин цистеинге ауыса алады, ал ол з кезегінде, глютатионны ізашары болып табылады. Уытты зиянсыздандыру жне бауырды орау кезінде глютатиона деген аса мтаждыта метионинрамдас препараттарды олдануды маызын куландырады.

Метионинді депрессияны, ревматоидты артритті, жктілік токсикозыны, Жильбер синдромыны, бауыр ызметіні бзылыстарыны кешенді терапиясында, шизофрения кезінде гистаминні млшері боланда, сонымен бірге оральды гормонды контрацептивті олданатын йелдерге олдану тжірибесі алыптасан.

Батыста керемет клиникалы нтижелер беретін, метил тобыны е тиімді доноры – SAM кеінен олданады.

L – триптофан ( – амин – – индолпроион ышылы) - алмастырылмайтын амин ышылы. 1901 жылы Гопкинсон мен Коле бліп алды, 1907 жылы Эллингер мен Фламанд синтездеп алды.

Адам организміндегі биохимиялы фабрика триптофанды екі аса маызды баытта олданады. Олар:

- оны серотонинге ауыстырады. Ол босасу мен эмоционалды жайлылы сезімін шаыратын миды рекетіне белсенді сер ететін нейромедиатор;

- оны атысуымен ниацинні (РР витамині) биосинтезін амтамасыз етеді.

Серотонин мен ниацинні жан-жаты жне кптеген ызметтері триптофанды соан сйкес олдануын сипаттайды: менструация алды орыныш пен депрессияда; маусымды аффективті бзылыстармен байланысты эмоционалды згерістерде [49]; алкоголды туелділікте; Даун ауруыны агрессиялы синдромында; гипербелсенділік синдромында, шизофренияда; созылмалы шаршаыштыта; йысыздыта жне т.б.

Тбетті тмендету жне дене салмаын адаалау шін жрек ауруларында олданады, су гормоныны блінуін кшейтеді, мигренді стамаларда кмектеседі, никотинні зиянды серін азайтуа ыпал етеді.

Кдімгі L-триптофан формасымен атар, серотонинні тікелей биохимиялы ізашары - S-гидроксидриптофан олданылады. Триптофанды 2-4 г, ал S-гидроксидриптофанды - тулігіне 300-400 мг млшерінде таайындайды.

Препаратты таматы ішпестен брын абылдау керек. Амин ышылыны физиологиялы рекетін зарту шін никотинамидты азантай млшерімен бірге абылдауды сынады.

олдануа арсы крсетімі демікпемен ауыратындара атысты, себебі серотонинні кез-келген ізашары тыныс алуды иындатуы ммкін.

Триптофан жануарларды суіне жне азот тепе–тедігін сатауа ажет. Триптофанны сарысулы белок пен гемоглобин тзілуінде маызы туралы мліметтер бар. Триптофан тзілуі шін ажет никотин ышылы алмасуымен тыыз байланысты. Осыан байланысты пеллагра этиологиясында триптофанны жетіспеушілігі никотин ышылы жетіспеушілігіне араанда

маызды рол атарады. Азаны триптофана ажеттілігі тулігіне 1 г. триптофанны негізгі кзі – мал німдері, ет, балы, ірімшік, жмырта (100 г осы німдерде 0,2 триптофан бар)

Етте триптофан біркелкі емес. Днекер тіні белоктарында (коллаген, эластин) триптофан жо.. Жгері белоктарында те аз. Жгеріні кп жегеннен пеллагра дамуына олайлы жадай туады. Брша тымдас німдер белогында сіресе, сояда триптофан млшері жоары болуымен ерекшеленеді.

L – треонин ( – амин – – оксимай ышылы) 1935 жылы Роуз фибринні ышыл гидролизатынан алды. 1935 жылы Картер треонин синтезделді. Треонин болмауы суді тежелуіне, жануарлар дене салмаыны тмендеуіне жне оларды ліміне келеді.

Треонин – алмастырылмайтын амин ышылы. Негізгі ызметі – отайлы белок алмасуын, коллаген мен эластинні тзілуін амтамасыз ету. Аспарагин ышылы жне метионинмен бірігіп, май алмасуына атысады, бауырды май басуын болдыртпайды.

Антиденелерді ндірілуіне ыпал ете отырып, организмні иммунды жйесін ынталандырады. Треонинні негізгі кзі - жануар текті німдер, сондытан вегетариандытарда осы амин ышылы тапшылыыны даму аупі жоары.

L – фенилаланин ( – амино – – фенилпроион ышылы) 1879 жылы Шульце мен Барьбери ашты, 1882 жылы Эрленмейер мен Липп синтезін іске асырды. Фенилаланин – организмде ш трлі: DL; D; L.L формада кездесетін, алмастырылмайтын амин ышылы.

In vivo жадайында фенилаланин допамин жне норэпинеффин нейромедиаторларыны биосинтезіне олданылатын баса амин ышылы – тирозинге ауысады. Осымен фенилаланинні кіл–кйге, есте сатауды жне оуа абілеттілікті жасартуа атысты арнайы сері тсіндіріледі. Амин ышылы ауру сезімін азайтуа, тбетті тежеуге ыпал етеді.

Фенилаланин препараттары депрессия, артрит, басты «саинасы», семіздік, Паркинсон ауруы, шизофрения сияты ауруларды алдын алу мен емдеуде кеінен олданылады.

Фенилаланинді (D- жне DL– формалары) 500-300 мг млшерінде пиридоксинмен (В6 витамині) бірге олдананда, селосты пен йышылдытан зардап шегетін, депрессивті науастарды жадайыны жасаруына келді.

Фенилаланинні антидепрессивті рекеті оны заттек алмасуына атысатын біратар механизмдерімен тсіндіріледі:

- амин ышылыны блокатор-препарат ретінде атысуы;

- кіл–кйге жасы сер ететін, адреномиметиктер мен эндорфиндерді ндірілуіне атысады;

- амин ышылын «шикізат» ретінде фенилэтиланинді алу шін олданады, соысы психиканы ынталандыратын жне психоделиялы осылыстарды бірттас класы – амфетаминдерді негізі болып табылады. Бл топа фенамин (бензедрин), первитин, сонымен атар белгілі «дем алу наркотигі» – «экстази» жатады.

Трт апта бойы 1250 мг фенилаланинді абылдаан науастарда паркинсонизмні депрессия жне баса да симптомдарыны (сйлеуді бзылысы, жруге иындыты тууы) ауырлыын азайтаны туралы баса зерттеулер бар.

Амин ышылыны (сіресе D–формасы) артритті ауру сезімінен, менструалды спазмнан, баса да ауру сезімінен айрылту абілеті туралы шынайы мліметтер алынан. Бл жерде D-фенилаланинні морфинтрізді осылыстар – эндорфиндерді, баса да опиатты пектидтерді (мини–белоктар) ыдырататын протеолиттік ферменттерді блокаторы жне ингибиторы ретіндегі ролін айтуа болады. Ауру сезімінен айрылту сері за уаыта созылатыны аныталан. Бл фенилаланинні эндорфин мен баса анальгетиктерді ыдырауын баяулататын серімен тсіндіріледі.

Феналаланин, -тирозин сияты витилигомен шаырылан бозаран датарды азайтуа кмектеседі. О нтижені алу шін мыс препаратымен бірге олданан жн, себебі макроэлементті теріні табии пигменті – меланинні биосинтезіндегі ролі белгілі. Фенилаланин кофе не шйді сергіткіш рекетіні (сер етуші кофеин) алмастырушысы бола алады. Осы масатта аш арына 500-1000 мг амин ышылын абылдау сынылады, дозаны жартысын -тирозинмен ауыстыруа болады.

Фенилаланині бар препараттарды фенилкетонуриямен ауыратын науастара беруге болмайды, себебі оларда амин ышылын ыдырату абілеті жо. Саты шаралар жкті йелдерге, ант диабетімен, жоары артериалды ысыммен, пигментті меланомамен (тері обыры), тарвидті дискинезиямен ауыратындара да атысты.

Фенилаланин аланша безі мен бйрек сті безі ызметімен байланысты. Ол тироксин синтезіне ядро береді, аланша безінен тзілетін негізгі белокты аминышылы. Фенилаланин адреналин тзілетін тирозинмен байланысты. Тирозин фенилаланиннен тзіле алады, біра фенилаланиннен тирозин тзілмейді.

L – лизин ( , – диаминкапрон ышылы) 1889 жылы казеин гидролизатынан Дрекселмен блінді. Лизин синтезін 1902 жылы Фишер мен Вайгерт ашты.

Лизин те маызды алмастырылмайтын аминышылдара жатады. Ол таматануды толындыын есептеуде (лизин, триптофан, метионин) ескерілетін аминышылдарыны штігіне кіреді. Таамда лизинні жеткіліксіздігі ан тзілуді бзылуына, гемоглобин млшері тмендігіне жне эритроциттер саныны тмендеуіне келеді. Лизинні жеткіліксіздігінен азот тепе–тедігі бзылады, блшы еттерді арытауы жне сйектерді кальциймен амтамасыздануы бзылады, сонымен атар бауыр мен кпеде бір атар згерістер туындайды.

Даыл німдерінде лизинні жеткіліксіз болуы жне азаны жоары ажеттілігі лизинге ажеттілік мселесін бірінші орына ояды. Лизинге ажеттілік тулігіне 3 -5 г.

Лизинні негізгі кзі – ірімшік, ет, балы – 100 г німні 1,5 г лизин болады.

Нан дндерінде лизинні жеткіліксіздігі осы німдерінде белок ндылыыны тмендеуіне келеді.

Лизин – алмастырылмайтын амин ышылы, оны ызметі келесі баыттармен аныталады:

- кальцийді сіірілуіне ыпал етеді, сондытан сйек тініні дрыс алыптасуына, сіресе бала организміні суі мен артайан шатаы згерістер кезінде ажет;

- коллагенні тзілуі мен тіндерді айта алпына келуін амтамасыз ете отырып, азотты алыпты алмасуына кмектеседі;

- антиденелерді, гормондарды, ферменттерді биосинтезіне атысады, организмде карнитин амин ышылыны ндірілуінде негізгі кз болып табылады, иммунитетті кшейтеді.

Лизинді жне оны препараттарын вируса арсы зат ретінде, негізінен герпес пен жіті респираторлы аурулар кезінде олданады. Лизинні бл баыттаы тиімділігі, оны аскорбин ышылы мен биофлавоноидтармен бірге олдананда, арта тседі.

Лизинні иммунды жйені белсендіретін абілетін ескере отырып, оны операциядан, жарааттар мен жпалардан кейін алпына келу кезеінде сынады. Амин ышылдарды бірігіп олдану иммунитетті сипаттайтын, анны кп млшердегі а жасушаларыны – нейтрофилдерді саны мен тіршілікке абілеттілігін арттырады.

Лизинді балаларда мешелді, ал ересектерде остеопорозды алдын алуда олдануда. Постклимактериялы жастаы йелдерге 500 мг кем емес амин ышылын ттынуды сынады.

Вегетариандыты немесе аз белокты емдмді жатайтындар шін лизин ауруды алдын алу мен емдеуде маызды екенін атап айтан жн.

Тиімді, йлесімді таматанатын ересек адамны организмі осымша лизинді ттынуды ажет етпейді.

8 г дейінгі млшерде лизин препараты ешандай жанама сер крсетпейді.

L – лейцин ( – аминизокапрон ышылы) тазартылмаан трде алаш шикізаттан Прустпен 1819 жылы алынды, 1820 жылы Браконно кристалды трден бліп алды. Жануарларда лейцин жетіспеуінен су тежелген жне дене салмаыны тмендеуі, сонымен атар бйректе жне аланша безінде згерістер аныталан.

L (+) - изолейцин ( – амин – – метилвалериан ышылы) 1904 жылы фибринні панкреатикалы протеолиз німдерінен Ф.Эрлих ашты. Изолейцин лейцинмен азаны гемоглобиннен баса барлы белоктарыны рамына кіреді. Адам аны плазмасында 0,89 % бос изолейцин болады. Тулігіне ересек адам 18 мг изолейцин бледі. Таамда изолейцинні болмауы теріс азот балансына келеді. Жануарларды суін тек L (+) - изолейцин амтамасыз етеді. алан изомерлер белсенді емес.

L – гистидин (–амин––имидазолилпропион ышылы) 1896 жылы блініп алынан. Гистидин синтезі 1911 жылы іске асан. Гистидин аз млшерде гемоглобинде бар, сонымен атар карнозин мен ансерин рамына кіреді.

Гистидин гемоглобин тзілуде маызды орын алады. Гистидин жетіспеушілігіні серінен анда гемоглобин млшері тмендейді. Гистидин декарбоксилизациялананнан гистамин – ан тамыры кееюінде жне ан тамырыны ткізгіштігіні кбеюінде маызы бар зат тзеді.

Гистидин жетіспеушілігі жне арты млшері шартты рефлекс ызметін тмендетеді.