Темірді азадаы ролі.
Темір эритроциттерді рамына кіретін гемоглобинні тзілуі шін ажет. Эритроциттер оттегіні кпеден азаны бойына тасымалдап, кмірышыл газын сырта шыарады. Оттегі- кшті тотытырыш, біра , рамында темір (Fe) болуыны арасында гемоглобинні оттегіні тасымалдайтын асиеті бар. Темір р трлі тіндердегі маызды ферменттік жйелерді рамдас бліктері[2], [3], [4].
Ауамен дем алан кезімізде оттегіні жтамыз. Темірді ызметі - андаы оттегіні байланыстырып, азаны бойына таратуы. кпеміздегі ауасыз бірнеше минуттарды ішінде ліп кетуіміз ммкін. анымыздаы темірсіз де осылай болады. Сондытан, адам азасындаы темірді негізгі клеміні гемоглобинде болуы таырарлы емес.
Ежелгі заманнан бастап, адамзат анды мірлік кш жне денсаулы кепілі санаан. ан кету немесе андаы згерістер адамны тіршілікке абілеті мен трлі ауруларды болуыны басты ыпалдары ретінде арастырылды. ана азаны мертігуден, аурулардан жне артаюдан сатайтын ажайып кш ретінде араан.
Бл дрыс та, себебі, ан барлы жйелерді, мшелерді, тіндерді жне жасушаларды толымды ызмет атаруын амтамасыз ететін биологиялы сйыты. анны негізгі биологиялы ызметі - азаны жасушаларына оттегіні, таамды жне оранысты заттектерді тасымалдау, кмір ышыл газын, алмасу німдері мен уытты осылыстарды сырта шыару. Сондытан, анны кетуі мен жеткіліксіздігіні адам азасындаы барлы жасушаларды тіршілігіні бзылыстарына апаруы тсінікті.
Оттегіні андаы жалыз тасымалдаушысы – анны ызыл жасушалары немесе эритроциттер. Бл жасушаларды рамындаы оттегіні байланыстыратын заттек – жасушааралы нруызды-минералды кешен - гемоглобин. Гемоглобинні кпеде оттегімен байланысып, баса жасушалара жеткізіп беріп, орнына кмір ышыл газын алып, кпеге келіп, сырта шыаратын ерекше асиеті бар.
Темір андаы ызыл жасушаларда гемоглобинні алыптасуы шін ажет. Оны жеткіліксіздігіні салдарынан жлында гемоглобинні алыпты шыарылуы шін ндірілетін эритроциттерді саны мен сапасы тмендейді. Анемияны одан едуір тмен дрежедегі себебіні бірі – эритроциттерді дамуы мен жетілуіне тікелей атысы бар фолий ышылыны (В тобыны друмендеріні бірі) жеткіліксіздігі. Оны дегейіні тмендеуі эритроциттерді санын азайтып, лшемін лайтады.
Азада темір швалентті темірді, нруызды жне органикалы ышылдарды кешені трінде берілген. Оны сіірілуіні басты шарты – еківаленттілігіне айта келуге дейін еритін трге кшу.Микроэлементті негізгі саны лтабар мен жіішке ішекті жоары блімдерінде сорылады. Темірді сіірілуі азаны ажеттігіне сай реттеледі.
Темір таамны кп трінде бар. Біра темірді жетіспеушілігі денсаулы пен таматануда жиі кездесетін мселелерді бірі, микронутриенттік тапшылыты да жиі кездесетін трі.
Темір азада гемоглобинні, миоглобинні, цитохромны рамында болады, сйы орта мен жасушалардан орын алан. Адамны азасында темір ш негізгі депо трінде берілген:
ü Эритроциттерді рамындаы гемоглобин;
ü Блшы еттердегі миоглобин;
ü Бауыр мен ретикулалы-эндотелийлік жйені жасушалары.
Ерлерді азасындаы темірді оры 800-1000 мг, йелдерде – 100-400 мг. Азадаы жалпы темірді кинетикасы денсаулыы алыпты, салмаы 70 кг ерлерде : эритроциттер – 2000-2500 мг; плазма – 4 мг, оры – 800-1000 мг; миоглобин мен ферменттер (цитохромдар, каталаза, пероксидаза) – 300 мг. Сорылу мен оан те темірді жоалту орташа трде кніне 1-2 мг-ды райды. Физиологиялы гемолизде эритропоэздегі гемоглобинні тзілуіне толыымен ттынылатын темірді босатылуы шамамен 20 мг\кніне. Яни, физиологиялы гемолизді нтижесінде ыдыраан эритроциттерден темір босатылады (15-20 мг\кніне), ол анда трансферринмен осылып айтадан жаа жасаталатын эритроидты жасушалармен гемоглобин тзілуі шін олданылады.
Темірді оры суда еритін ферритинмен жне суда ерімейтін гемосидеринмен берілген. Темір бауыр мен кк бауырды макрофагтарында 0,5-1,5 г шамасында болады. Соы уаытта темірді мидаы лкен оры аныталды (шоырлануы 100 г-а 21,3 мг), ал бауырда – 100 г-а 13,4 мг ана. Бл темірді мидаы мыдаан ферменттерді рамына кіруінен болуы ммкін.
Егер азадаы темірді оры азайса, гемоглобинні дегейі еселене тмендейді, бл андаы эритроциттерді тіндерге оттегіні жеткізу мен тасымалдау абілетін тмендетіп, барлы жйелерді, мшелерді, тіндерді жне азаны жасушаларыны тыныс алуыны бзылуына апарады. Соыны маызы зор, себебі оны ойлауымыза, озалып жне жмыс істеуімізге ммкіндік беретін ми мен блы еттерге атысы бар. Гемоглобинні сйкестендірілген дегейі жктілік кезеіндегі рыты толы дамуына аса ажетті.
Гемоглобинні тзілуі кпсатылы рдістен трады, оан темір ана емес, мырыш, мыс, марганец, никель, В6 жне В12 друмендері, С друмені атысып, темірді сорылуы мен фолий ышылыны белсенді болуына ыпал етеді. уелі темір (15-20 мг) таамны рамында сырттан тседі, темірді тек 5-15 % ана таамнан сорылады. Бір кнде денсаулыы алыпты адамны бойында таамнан кп клемде тскенмен 2,5 мг-нан арты темір сорылмайды. Сорылан темір плазманы нруызы трансферинмен байланысып, жлына теді, онда гемоглобинні кірісуімен дамылсыз эритропоэз жреді, рі бауырда, кк бауырда, мида еритін ферритин жне ерімейтін гемосидерин трінде жинаталады.
Темірді трансферинмен байланысты клемі тіндерге тсе миоглобинні пайда болуы шін олданылады. Темір тіндік метаболизмні маызды ферменттері – тіндік тыныс алуды, бгде осылыстарды белсенділігі мен метаболизмін жоятын, оны ішінде канцерогендерді де, - цитохромны рамына кіреді. Каталаза, пероксидаза, -глицерофосфатоксидаза секілді тотыуа арсы жйені маызды ферменттеріні рамдас блігі.
Гемоглобин толы дрежеде пайда болуы шін темір микроэлементі ажет, ол азаа тек таам німдерімен, аз млшерде су арылы тседі.
Темір кздері: жеміс-ккністегі темір тез сіеді, бауыр, бйрек, уылдыры, ет, жмырта, жаата кп кездеседі.
Туліктік ажеттілігі – ерлерге 10 мг; йелдерге – 18 мг.
МАРГАНЕЦ ролі: сйек тзілу, ан тзу процестерін белсендендіреді, май алмасуына, эндокринді бездер ызметіне сер етеді, липотропты асиеті бар. Кейбір витаминдер алмасуына да атысады, бауырды май басудан сатайды.
Марганецті арты млшері тссе, организмде рахитке сас сйектегі згерістер пайда болады.
Марганец кзі: жапыраты ккністер, ызылша, жаа, укроп, шй.
Туліктік ажеттілігі – 5 мг.
ЙОД ролі:
Йод - микроэлементтерді ішіндегі маыздыларыны бірі. Азаны алыпты дамуын олдау шін оны млде азантай млшері – 100-150 мкг ана ажет.
Йод – адамны алыпты суі мен дамуы шін ажетті микроэлемент. Ол адама ана емес, сімдіктер мен жануарлара да ажет, бл - йодты Жер бетіндегі барлы тірі азаа маыздылыыны кусі.
Йод 1812 жылы ашылан, клгін тсі (iodes) шін осылай аталан. Йодты е кп млшері теіздік жне мхитты суларда болады. Суда планетадаы салмаы мен клемі жнінен е лкен жануарлар мір сруі сол себепті болар. Мысала, бювал – кк немесе кгілдір китті салмаы -150 тонна, зындыы 30 м-ге жетеді. Жер шарында одан ірі жануар жо. Теіз жануарларыны ішінде мір жасыны затыы жаынан да рекорд жасайтындары кездеседі. Мысалы, теіз тасбаасы 200-300 жыл мір среді.
Топыраы мен суы йода аныан аудандардаы сімдіктер аса ірі лшемдерге ие. Оны мысалы – Калифорнияны Тыны мхит жаалауында сетін аса ірі секвойя – мамонтты аашыны биіктігі 140-160 м, тбіні диаметрі 10 м-ден астам. Мыдаан жыл мір среді, 4500 жыл мір срген кілдері кездескен, алымдарды ойынша, секвойя 9000 жыла дейін мір сруге абілетті. «Бл алып аашты сіп-нуі шін йодты буына аныан теіз тманы жеткілікті»,- деп санайды биология ылымдарыны докторы, профессор В.О.Мохнач.
Йод – жер бетіні айын білінген, озалмалы да, біралыпсыз таралан элементі. Йодты биосферадаы айналымы теіз бен мхиттан ашытыымен, жер бедерімен, топыра пен суды ышылды-сілтілік асиеттерімен байланысты.
Йодты кпшілік клемі теіз суында. Топыраа йод теіз бен мхиттан атмосфера арылы тседі. Мхит бетіндегі ауаны 1м² -да 10 мкг йод бар, рлыты стінде - 0,5 мкг, бл те аз шама. Мхит пен теізді жаындыы, желді баыты мен жауын-шашынны клеміні йодты топыраа тсуі шін маызы зор.
Йод табиатта здіксіз озалып, айналым жасайды : теіз бен мхит суынан булану арылы, атмосферада шоырланып, жауын-шашын арылы жерді топыра бетіне онады. Йодты топыратаы таралуы 50 мен 9000 мкг/кг аралыында жне соы (тртінші) мз дуіріндегі мздану дегейімен байланысты. Оны шоырлануы балшыты, сазды, ара топыраты жерде жоары (1–50 мкг йод/1 г топырата), ал мды немесе клді жерде тмен (1–50 мкг йод/1 г топырата). Йодты жауын-шашын мен зен суындаы шоырлануы - 5 мкг/л, атмосфералы ауада - 0,5 мкг/л.
Йоды табиатта р трі кездеседі, органикалы жне органикалы емес, кпшілік блігі йодидтар немесе йодаттар трінде болады. Йодты едуір блігі топыра бетінен еріген мздытар мен жауын-шашын серінен теіздер мен мхиттара аып кетеді. Йод топыраты тере абаттарында болады, мнай скважиналарыны ішінде кп табылады. Тере дыты суы йода бай болады. Топыра беті ескірген сайын, сырты серге (эрозияа) шыраан сайын йода кедей келеді.
Таулы жерде йод аз кездеседі, одан со шл мен далада аз млшері бар. Таулы айматы трындары йод тапшылыынан туындайтын ауру – зоба жиі шалдыады. Теіз бен мхиттан алыстаан сайын оршаан ортада йод азая тседі. азастанны барлы дерлік аумаында осы минералды тапшылыы байалады жне бл жадай йод тапшылыы мен зобты таралуыны жоары дегейде болуына зор ыпал етеді.