Таырып. Шетелдердi конституциялы ыыны пні, айнар кздері жне жйесі.
1. Шет елдерді конституциялы ыы ылым жне оу пні ретінде.
2. Конституциялы ыты пні. Конституциялы ыты атынастар, оларды субъектілері.
3. Шет елдерді конституциялы ыыны айнар кздері, оларды трлері мен ерекшеліктері.
4. Шет елдерді конституциялы ыы оу курсыны жйесі. Оны ы саласыны мамандары шін маыздылыы.
азастан Республикасыны егемендi мемлекеттiгiнi алыптасуы жне даму кезiнде, маман загерлер дайындау мен оларды жалпы саяси бiлiм шеберiн кеейту кезiндегi шетелдердi конституциялы ыыны маызы. Конституциялы реформа тжiрибесiнде шетелдердi конституциялы дамуыны ерекшелiктерiн жне жалпы ерекшелiктерiн пайдалану. Оылатын елдердi негiзгi топтары. Жоары дамыан елдер. Орташа дамыан елдер. шiншi лем елдерi. Шыысеуропалы елдер. Жаа туелсiз мемлекеттер (ТМД жне жаын шет елдерi). лемнi конституциялы ыы картасы. Конституциялы ыты дамудаы жалпылы жне ерекшелiгi.
Шетел мемлекетiнi конституциялы ыын оуда салыстыру тсiлi, наты ыты жне тарихи анализ. Сонымен атар конституциялы ы ылымыны дамуы мен алыптасуы, кеш пайда болуыны себептерi (баса конституциялы ы ылымдарымен салыстыранда). За мектебi. леуметтiк баыт. Институцианализм. Конституциялы ы ылымыны баса саяси ылымдарымен, сондай-а саясаттанумен арым-атынасы. Шетелдердi конституциялы ыыны азiргi ылыми шетелдердi конституциялы ыты ылымдаы либералды жне консервативтiк аымдар.
Кейбiр елдердегi (АШ, лыбритания, ГФР, Франция, жапония) шетелдердi конституциялы ыыны ылымы. Мсылманды конституциялы ыты доктрина. Шетелдердi конституциялы ыыны айнар кздерi. Негiзгi айнар кзi – Конституция. Конституциялы органикалы жне жай задар. Сотты прецеденттер жне конституциялы адаалау органдарды шешiмдерi. Конституциялы салт–дстр (конституциялы келiсiмдер, конвециялы нормалар). Елбасы жне кiмет (регламентарлы актiлер) абылдаан нормативтiк актiлер. Парламенттiк регламенттер. Доктринальды айнар кздер. Мемлекет аралы интеграцияны органдарыны актiлерi.
азiргi кезеде барлы мемлекеттерде здерiнi лтты ыты жйесi бар.
Соны iшiнде ерекше кiл блiнетiн ы саласы - конституциялы ы. р-бiр мемлекет з елiнi тадырын шешкенде, яни андай да бiр крделi кезенен ткен кезде е алдымен за шыаруда: бiрiншiден, з елiнi лтты ерекшелiктерiн, дстрлерiн жан-жаты ескере отырып, екiншiден баса елдердi осыан сас саладаы мселелердi шешу тжiрибесiн дрыс баалау рi оны iс жзiнде олдануын бiлуi керек.
ыты тртiптi ныайту жне реформалау кезiнде ыты ылымны сынан шешiмдерi – егерде ол салыстырмалы ыты дiске сйенiп шешсе нтижелi болуы ытимал. Сондытан осы салыстырмалы ыты дiс, ай шетелдi ыты жйесiнi андай крделi мселелерiнi андай жолмен шешiлгендiгiн ескере отырып, оны лтты ыты сйкестелген саласында олдануа болады.
Конституциялы ы ытануда ш аспектiде арастырылады:
наты мемлекеттi ы саласы ретiнде;
ылым ретiнде;
жоары за бiлiмi жйесiндегi оу пнi ретiнде.
Осы ш маына тыыз байланыста боландытан бiрттас болып табылады. Оларды ызметiн бiрiктiретiн конституциялы ыты ылымы.
Конституциялы ыты за ылымы ретiнде алыптасуы шiн мемлекеттiк билiктi жзеге асыру нысандары мен тсiлдерiн ыты реттеу, яни мемлекет органдарыны ызметi, рылымыны дамуы белгiлi бiр жоары дегейге жетуi рi осы дегейде алыптасан ыты атынастарды реттейтiн конституциялы жне ыты нормаларды рылуы ажет болды.
Конституциялы ы ылымына 18 асырда саяси философия кп сер еттi (Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, Локкты ебектерi). Осы аталандарды ебектерiнде кптеген аидалар, конституциялы-јґјыјтыј доктриналардыЎ жасалуына мҐмкiндiк туЈызды. Конституциялы-ыты доктрина жеке дара болып ана оймай, юриспруденцияны басты, негiзгi саласы болып табылады.
Бл аидалар:
халыты егемендiк;
билiктi блу;
конституцияны жоарылыы;
негiзгi ытарды ажырамайтындыы.
Немiс алымы, загер Лабандты ебектерiнде егемендiк – халыты емес, мемлекеттiк деп тсiндiрiлдi жне монархиялы билiкке з еркiне арай зiн-зi шектеу бостандыы берiлдi.
Францияда Парламенттiк республика алыптасандытан француз кiлi А.Эсмен ебектерiнде парламентаризмге кп кiл блiндi. Олар – халыты егемендiк – мемлекеттiк билiктi айнар кзi деген аидадан бас тарта алан жо. Эсмен екi палаталы парламент моделiн арастырды жне жалпы сайлау ыын шектеу кзарасын станды. Англияны за мектебiнi кiлi – А.Дайсидi ебектерi де ол елде классикалы болып саналады. Оны станан кзарасы – парламенттi жоарылыы, ыты басымдылыы. Егемендiк халыты емес, парламенттiк. Оны шыаран актiлерiнi мазмны мiнсiз. Ал, ыты басымдылыы – бостандыты амтамасыз ету кепiлi.
лыбританияда 1678 жылы абылданан Хабеас корпус акт – азiргi конституцияларды алашы аидаларыны бiрi, жеке бас бостандыыны кепiлдiгi. Сонымен атар лыбританияда – халы кiлеттiгi органы ретiнде парламенттi жоарылыы концепциясы алыптасты жне ол монархты абсолюттiк билiгiне арама-айшылыта болды.
Конституциялы ыты алыптасуы мен рылуы за процесс боландытан, оан дниежзiндегi кейбiр оиаларды конституциялы ыты бастама алуына лкен сер еткенiн айта кету ажет.
Шетелдердi контитуциялы ыы - ы саласы ретiнде оны нормалары ненi реттейтiнi анытап алу ажет. Конституциялы ыты - кез-келген елдi лтты ыы саласы ретiнде арастыру шiн оны пнiн бiлуде туындайтын кзарастарды ш топа бледi:
конституциялы ыты реттеу пнi ауымды билiктi жзеге асырады;
осы ыты нормалары ненi орайды, кепiлдендiредi деген сраа жауап бередi;
аталып ткен екi топты йлесiмдiлiгi, яни, ауымды билiк пен адам бостандытарыны зара рекетiн амтамасыз етедi.
Конституциялы ы оам мен мемлекеттi рылысыны негiзiн райтын, мемлекеттiк билiктi тiкелей жзеге асыратын оамды атынастарды реттейдi. Бл атынас адам, оам жне мемлекеттi рi мемлекеттiк рылыс пен оны ызметiн анытайтын негiзгi атынастар.
Шетелдердi конституциялы ыы - конституциялы рылысты негiзiн, адам мен азаматты бостандытары мен мiндеттерiн, басару нысаны мен мемлекеттi рылысты нысанын, мемлекеттi басару органдарыны жне жергiлiктi басару органдарыны, сайлау ыы мен сайлау жйесiн бекiтетiн нормаларды жиынтыын райтын, р мемлекеттi негiзгi ы саласы.
Шетелдердi конституциялы ыыны жйесi. Конституциялы ы крделi жйе болып табылады. Оан iшкi рылысты сипаттайтын зара рекет ететiн кптеген блiктер мен элементтер жатады. Конституциялы ыты жйесiнде бл негiзгi блiктер мен элементтер – оны негiзгi аидалары мен институттары жне нормалары.
Конституциялы ыты жалпы аидалары – конституциялы ы саласында белгiленедi. Бл аидалар оамды атынастарды тiкелей емес, зiнi наты конституциялы нормалары арылы реттеледi.
Шетелдердi конституциялы ыыны институттары – бiртектес, бiрiмен-бiрi зара байланысты оамды атынастарды реттейтiн, рi жеке топты райтын конституциялы ыты белгiлi бiр нормаларыны жйесiн бiлдiредi. Оларды атарына, адам мен азаматтарды ыты мртебесi, сайлау ыы, конституциялы адаалау, президенттiк институты, азаматты жне зге де институттар жатады. Бл iрi институттарды здерi бiрнеше блiктерден ралады.
Шетелдердi конституциялы-ыты нормалары – мемлекетпен белгiлi бiр оамды атынастарды реттеу, орау масатында белгiленген, жалпы бiрдей рекет ережелерi. Конституциялы-ыты реттеу - андай да бiр оамды атынастарды реттеу, дамыту, орау масатында нормативтi-йымдастырушылы рекет ету. Конституциялы-ыты нормаларды iшкi рылымы: гипотеза, диспозиция жне санкция. Мысалы, Француз Конституциясында 16-бап мынандай нысанда белгiленедi: Республиканы бекiтiлуi, лтты туелсiздiгi, оны аумаыны бiрттастыы немесе халыаралы мiндеттiлiктерiн атару кезiнде андай да бiр ауiпке шыраса, ал мемлекеттiк билiк органдарыны Конституциямен бекiтiлген ызметi бзылса (гипотеза), республика Президентi аталан жадаяттара (диспозиция) талап ететiн шаралар олданады (санкция). Бiра ай мемлекеттi констиуциясын алса да, онда ы нормаларыны барлы элементтерiнi бiр бабында орын алуы сирек кездеседi. Кптеген жадайларда конституциялы ыты нормалар толыымен задылытарды екi немесе одан да кп баптарында мазмндалып, кпбапты нысанына ие болды. Гипотеза - ыты жзеге асыру жадайы, санкция – ыты бзыланы шiн жаза, шара.
Конституциялы ы субъектiлерiнi ыты мртебесi - органдар мен йымдарды негiзгi ытары мен мiндеттерiн, ы абылеттiгiн анытайтын жалпы ытарды жиынтыы.
Шетелдердi конституциялы ыыны айнар кздерi:
конституция;
конституциялы жне органикалы задар;
задар;
атарушы билiк органдарыны заа баынышты актiлерi;
сотты прецеденттер;
конституциялы дет-рыптар;
дiни мтiндер;
доктринальды айнар кздер жне т.б..