Таырып. Шет елдердегі саяси партиялар жне саяси жйелер
1. Шет елдердегі саяси партиялар, оларды мндеттері мен функциялары. партия жне мемлекеттік аппарат. Кппартиялы жне оны себептері. Саяси партияларды ызметін ыты реттеу, социал-демократиялы партия.
2. Шет елдердегі саяси партияларды йымдастырушылы рылымыны негізгі трлері.
3. Шет елдерді саяси жйелері.
4. Ксіптік одатар мен оларды міндеттері.
Конституциялы-ыты жне саяси институт ретiндегi саяси партияларды тсiнiгi. Саяси партияларды даму тарихы. Саяси партияларды рылуы. Саяси партияларды функциялары. Саяси партияларды топтастыру. Ошылдар, центристiктер, солшылдар. Консервативтiк партиялар. Социал-демократиялы партиялар. Коммунистiк партиялар. Саяси партияларды топтастыру кезiнде о анаттаы, сол анаттаы жне орталытыын анытайтын факторлар. Саяси партияларды топтастыруды критерийлерi. Саяси партияларды рекет ету дiсi бойынша: демократиялы, радикалды, экстремистiк партиялар. Дiнге атысы бойынша: конфессионалды. Партиялы жйе. Кппартиялы, екi партиялы, бiр партиялы.
ай мемлекеттi алса да билiктi конституциялы-ыты рылымын анализдеу кезiнде ондаы саяси партияларды орны мен маызын бiлу ажет.
Саяси партиялар мнi бойынша 2 жаты сипата ие болады.
1. оамды йым, яни партияа мше болу ркiмнi з еркi.
рбiр наты партиялар - белгiлi оамды мдделердi, кзарастарды бiр блiгiн ана крсетедi.
Партия терминi - латын сзi “Pars”, яни блiк.
Осы негiзде адамдарды бiр мдде шiн топталуы жне кресуi, саяси партиялар арылы жзеге асырады. Оан мше болан адам партияны iшкi тртiптiлiк нормаларын сатап отырады, бiра оны орындамаудан кiмшiлiк, ыты салдар ие болмайды. Е жоары санкция- партия атарынан шыару. 2-шi жаынан-партия ерекше трдегi - оамды йым; Саяси партиялар- бiлiктi ашы трде, тiкелей ету шiн, здерiнi бадарламалары жзеге асыруда (мемлекеттiк тетiктi, механизмдi) олдану масатында рылады жне ызмет етедi. Партияларыны конституциялы- ыты мнi осында, рi баса да оамды йымдардан ерекшеленедi. Мысалы: оамды йымдар - жекелеген кандидаттарды олдап, ашалай кмек крсеткенмен, тек саяси партиялар ана парламентте з фракцияларын ра алады. азiргi тсiнiк бойынша саяси партиялар Европада буржуазиялы революция негiзiнде пайда болды. Корольдiк суверенитет орнына, халы суверенитетi келiп, абсолюттiк билiк демократиялы халы кiмдерiмен ауысты. Осы кезедерде саяси партиялы ажет болды, яни кiлеттiк мандат шiн крес р тлi кзарастар бойынша “партияа“ бiрiгуiне келдi.
Осы кезеде екi топ алыптасты:
монархты артышылыын сатап алуы;
те ыты, адамдарды саяси ытары мен бостандыы шiн, бiра саяси процесс кезiнде лидерлiкке тырмыспай, тек кмекшi рлiн атарды.
Уаыт те жадай згере бастады, партияларды дамуыны факторлары алыптасты, олар:
- оамды леуметтiк рылымны крделенуi;
- леуметтiк арама-айшылытар, яни саясата ке ауымды трындарды араласуы;
- мемлекеттiк механизмнi крделенуi;
- региондардаы экономиканы дамуымен байланысты зiнi мдделерiн орауды талап ету;
- коммуникация ралдарды техникалы дамуы;
19 асырды саяси партиялар саны жне сапасы жаынан згердi. Саяси партияларды сапалы даму кезеi 20 асырды ортасы. Оан себеп: саяси партияларды алатын орны мен маызы, за шыарушыа оларды мртебесiн конституциялы реттеу итермеледi, яни саяси партиялар де-юре (зады) болып танылып, конституциялы ыты института ие болды. Бiрте-бiрте ол мемлекеттiк механизмнi ажырамас блiгi, яни органикалы болып танылды. Саяси партияларды таы бiр даму кезеi: 70-80 ж.ж. Бл кезеде за шыарушы саяси партияларды мемлекеттiк аржыландыру институтын егiздi.
Саяси партияларды рылуы:
бадармалары;
партияларды леуметтiк-саяси мнi (кiмнi мддесiн орайтындыы);
партияны леуметтiк тыры, оны андай топтар мен трындарды категорияларын олдайтыны;
партиялы электорат, яни белгiлi бiр партияларды кандидаттарына дауыс беретiн сайлаушыларды жиынтыы.
Партияларды жоары басшы органы - съезд. Оларды шаырылуы – екi жылда, бiр жылда бiр рет, ал АШ-та республикалы, демократиялы партияларыны съездерi Президенттi сайлайтын жылы, яни р трт жылда бiр рет шаырылады; ал партияларды кнделiктi жмыстары - орталы басшылы органдар мен съезi сайлаан саяси комитеттермен, партияларды лидерiмен, траасымен басарылады.
Партияларды негiзiн оны аппараты райды; Iрi жалпы лтты саяси партияларды – орталы аппараты жне жергiлiктi жерлерде, саяси жмыстарды баыттап отыратын органдары болады.
Партияларды мндай типтерi - лыбританияны лебористiк партиясы, Францияны, Италияны, Испанияны социалистiк партиялары, сонымен атар коммунистiк партия, оларды айырмашылыы жеке меншiкке арсы кзарас.
Топтастыруды осымша критерийлерi:
саяси партияларды рекет ету дiстерi бойынша демократиялы партия;
радикалды партиялар - з мдделерi шiн демократияны рбан етедi;
экстремисттiк партиялар - заа айшы крес дiстерiн пайдаланады, кштеуге ден ояды.
Радикалдар мен экстремистер - о жне сол атарда, флангте де бола алады:
саяси партияларды дiнге атысы бойынша;
конфессиональды партияларды христианды постулаты идеологиясын демократиялы ндылытарымен бiрге пайдаланады (христианды демократиялы одаы, Бельгияны христианды-леуметтiк партиясы).
Конфессиональды партияларды iшiнде де зiнi “радикальды”- клерикальды партия бар, олар оамды, мемлекеттi, билiк институтын баылап отыруа талпынады (Ислам елдерiнде).
Азаматтарды андай да бiр лта жатуына атысты партия; кбiнесе азшылы лтты мдесiн кздейдi. (Финляндияда, Швед халы партиясы, лыбританияда - шотланды лтты партия).
Партиялы жйелер:
билiк механизмiнi компонентi;
саяси процесстi динамикасыны нтижесi.
Ол мiрде кптеген факторларды серiнен туындайды: саяси кштi зара атынасы, (тарихи деттер) дiни сер, лт ралы.
Партиялы жйелердi негiзгi трлерi:
кп партиялы;
екi партиялы;
бiр партиялы.
Кппартиялы жйенi басымдылыы:
азаматты оамны дамуын жне зiн-зi реттеуiн алады;
саясатты ашады, партиялар арасындаы бсекелестiк (конкуренция), зара сына;
шешiм абылдау нтижесi;
билiктi икемдiлiгiн амтамасыз етедi, яни блоктар, коалициялар ру.
Кппартиялы жйенi ртрлiлiгi:
басымдылыта болатын партия;
басымдылыта болатын партияны болмауы;
блокты.
2-партиялы - саяси аренада екi iрi партиялар кiметте ауысып отырады, яни бiреуi кiметтi алыптастырса, 2-сi оппозициялы болады. 1-партиялы жйеде 1 саяси партия зады мртебеге ие болады.