Таырып. Шет елдердегі сайлау ыы жне сайла жйелері

1. Сайлау ыыны тсінігі мен аидалары.

2. Сайлау рдісіні сатылары.

3. Сайлау жйелерені тсінігі мен трлері.

4. Референдум.

 

Сайлау ыы конституциялы ыыны институты. Сайлау ткiзу тртiбi жне принциптерiнi конституциялы регламентациясы. Сайлау туралы арнайы задылы. Белсендi жне бсе сайлау ыы. Сайлау ценздерi. Абсентеизм. Тiкелей жне жанама сайлаулар. Сайлауды ткiзу жне йымдастыруды ыты реттеу. Сайлау окруктерi. Сайлау географиясыны геометрия. Сайлауды ткiзетiн органдар, оларды алыптастыру жне зыретi. Сайлаушыларды тiркеу жне тiзiмiн жасау. Кандидаттары сыну тртiбi. Праймериз. Сайлау кепiлдiгi. Ерiктi жне мiндеттi дауыс беру. Сайлау бюллетенi. Дауыс беру машиналары. Сайлауды аржыландыру. Сайлау уаытында баралы апарат ралдарыны ызметiн регламенттеу. оам ойын сґрау. Шетелдегi референдум, оны трлерi жне тжiрибеде олдану. Плебисцит.

Сайлау жйесi. Мажоритарлы жне бара-бар (пропорциональды) сайлау жйесi. Пропорциональды сайлау жйесi бойынша мандаттарды блу дiстерi. Сайлау квоталары (Хэр, Гогенбах-Бишоф, Друп сайлау квоталары). Блу дiстерi: Империалли, Сент-Лагюэ, Д.Ондт, дат.

Аралас сайлау жйелерi. Симметриялы жне асимметриялы. Дстрлi емес сайлау жйелерi – шектелген вотум, кумулятивтi вотум, панашаж.

Референдум – мемлекеттi негiзгi мселелерi бойынша бкiлхалыты дауыс беру. Себептерi:

- кейбiр мселелер рефрендумсыз шешiлмейдi;

- оамны тадыры (Еуропалы одаа, халыаралы йымдара енуi, мемлекеттiк мртебесiнi згеруi);

оам мшелерiнi кпшiлiгiнi келiсiмi;

мемлекеттiк органдарды арасындаы дауды шешу (Президенттi Парламентпен келiсе алмаан жадайында халыа жгiнуi).

Референдум - жариялану ажет дегендi бiлдiредi. Референдум трлерi: факультативтi (консультативтi) – референдума шыарылан мселенi шешудi зге де жолы болса; конституциялы (конституциялы реформа болан кезде, б.кiлхалыты дауыс беру). Референдума шыарылмайтын мселелер:

есеп (бюджет);

салы;

амнистия (кешiрiм).

2. Плебисцит – халы шешiмi. Референдумны ерекше трi. арастырылатын мселелер:

мемлекеттiк туелсiздiк;

ауматы мртебесiн згерту;

мемлекеттiк шекараны згерту (Плебисцит Монолияда 1946 жылы мемлекеттiк туелсiздiк немесе ытай рамында болу мселесi жнiнде жарияланды жне халыты 100 пайызы мемлекеттiк туелсiздiктi алуды жатауы. 1962 жылы Франция жне Алжирде Алжирдi туелсiздiгi жнiнде плебисцит ткiзiлiп, 70 пайыз Алжирлiктер мен 70 пайыз Француздар Алжирдi туелсiздiгiн жатау жнiнде дауыс бердi).

Сайлау тсiнiгi. р мемлекеттердегi саяси режимнi р трлiлiгiне (оны iшiне авторитарлы, диктаторлы та кiредi) байланысты сайлау жргiзiлiп отырады. Сайлау жргiзiлгенде, оны шарттары мен йымдастыру аидалары мемлекеттегi демократизмнi дегейiн сипаттайды. кiлдiк органдарды алыптастыру кезiнде ш негiзгi басты тсiнiктер олданылады. Олар: сайлау, сайлау жйесi, сайлау ыы. Ке маынадаы сайлау – азаматтарды з еркiмен, бiрнеше немесе екi кандидатты немесе саяси партияны сайлау ммкiндiгi.

Адамзат оамындаы ежелгi институттарды бiрi – сайлау институты. Сайлауды бiр нысаны – ауымды оамда, Римде л иеленушiлiк оамында мемлекеттiлiктi аидасына ие болып, капиталистiк оамды атынастарды дамуымен республикалы басару нысаныны пайда болуымен байланысты сайлау ерекше маыза ие болады. азiргi кптеген мемлекеттерде сайлау оамды-саяси мiрдi ажырамас блiгi болып табылады. Оны саяси режимiндегi демократизмнi дегейiн анытайды.

Демократиялы елдердегi сайлау – трындарды еркiнi негiзгi нысанын, халы суверенитетiн жзеге асыруды нысанын конституциялы аидаларыны бiрi ретiнде крсетедi.

Азаматтарыны саяси ыына жататын маызды ыты бiрi – сайлау ыы. Тжiрибе жзiнде сайлау саяси процестi жарыссздiгi, саяси крестердi рсат берiлген нысаны, оны жзеге асыру кезiнде конституциялы бекiтудi шегiнде амтамасыз етiлген рал. Сайлау ыы конституциялы ыты е маызды институты, ал сайлау дамыан демократиялы елдерде зады шектелген крделi саяси крес. Сайлау ыы – дет-рып тжiрибесiнде алыптасан, адамзата сайлауа атысу ыын беру тртiбiн реттейтiн кiлеттiк билiк органдарын алыптастыру тсiлдерiнi ережелерiн зады санкцияландырылан ы нормаларынан тратын конституциялы ыты негiзгi институты. Сайлау жйесi тсiнiгi – дауыс беру орытындысын белгiлеу дiстерi, берiлген рi наты жне наты емес деп саналан дауыстарды есептеу, сайлауда жеiске жеткендердi анытау. Конституцияда реттелетiн сайлау ыы мселелерiнi клемi р трлi.

аидалары: жалпылы, тедiк, тiкелей жне жанама.

Сайлау ыы формальды – жалпыа бiрдей делiнгенмен, фактiлiк жаынан – оан атысушылар "сайлау корпусымен", яни за бойынша дауыс беру ыына ие болатын азаматтарды жиынтыымен шектеледi.

Кптеген Еуропа елдерiнде азаматтара сайлауда дауыс беру ыын беру шiн саяси крестер жргiзiлiп отырды (Мысалы: Англияда 1832 ж. тарихта бiрiншi сайлау ыы реформасы ткiзiлiп, сайлаушыларды санын 400 мынан 900 мыа сiрттi. 1848 ж. революция Францияны тарихында бiрiншi рет жалпыа бiрдей сайлау ыын енгiздi жне 241 мы сайлаушылар санын 8,2 миллиона дейiн сiрдi. Бiра, 1848 ж. жмысшылар ктерiлiсiнен кейiн бл сайлау ыы згердi. Конституция мтiндерiнде тедiк аидасы орын алды, те ытара ие болатын, сайлаушылар ретiнде тек бiр ана дауыс, сайлау округтерiнi тедiгi талабы.

Сайлау – ай мемлекеттi алса да азаматтарды кiлеттi органдара депутаттыа бiрнеше кандидаттарды iшiнен, аныталан кнде дауыс беру арылы тадауы.

Сайлау – сайлау процесiнi аяталу кезеi. Сайлау округтерiн, сайлау учаскелерiн, сайлау комиссияларын ру, ру ажеттiгi, сайлаушыларды тiзiмiн растыру жне тексеру, кандидаттарды сыну, оларды тiркеу, гiт-насихат жргiзу – сайлау процесi. Осы рекеттердi барлыы, дауыс беру кнi сайлау науаны тсiнiгiн амтиды.

Сайлау округi – бл сайлау бiрлiгi. Сайлау округтерiнде кандидаттарды сынады, депутаттар сайланады. Сайлау процесiнi е басты кезеi - сайлау округтерiнi рылуы, ол сайлауды нтижесiне лкен дегейде сер етедi. Сайлау округтерiнi бiрнеше трлерi пайдаланылады:

-бiр мандатты (униноминальды), яни округтен бiр депутатты сайлануы;

-кп мандатты (полиноминальды), округтен бiрнеше депутаттарды сайлануы;

-кей жадайларда сайлау округi болып сол мемлекет ттастай табылуы ммкiн.

Сайлау округтерiнi тедiгiн бзу – осы округтердегi саяси кштердi зара атынасын жаса трде бзу. Те сайлау ыын бзу жйесi – сайлау геометриясы немесе джерримендеринг (Америка штаты, Массачусетс губернаторы Джерридi есiмiне байланысты солай аталан) деген атауа ие болады. лем бойынша сайлау округтерiн руды белгiлерi:

сайлау округтерi онда тратын сайлаушыларды те санына блiнуi;

сайлау округiнi бiрттас аумаа ие болуы (яни, округтi бiр блiгiн елдi бiр шетiнде, ал екiншi блiгiн екiншi шетiнде руа болмайды);

сайлау округтерi провинцияларды (жерлердi, штаттарды) шегiнде рылуы;

р провинцияда округтер саны оны трындарына бара-бар (пропорциональды) болуы.

Округтердi арнайы органдар (комиссиялар) рады. Сайлау комиссиялары сайлауды жзеге асыруды йымдастырады. Олар дегейiне арай – орталы, ауматы, округтiк, учаскелiк болып блiнедi.

Сайлау учаскелерi. Сайлау учаскелерi – дауыс беру бiрлiгi. Сайлау округтерi рыланнан кейiн, олар кптеген са бiрлiктерге блiнедi. Сайлау учаскелерi аладаы ауматы жне селолы жерлердегi трындарды пунттерiн амтып, сонда тратын сайлаушыларды дауыс беруiн амтамасыз етедi.

Сайлаушыларды тiркеу – сайлауда дауыс беруге ыы бар азаматтарды тiзiмiн жасау. Оны жзеге асыру трлерi: мiндеттi (тiзiмдi сйкестелген органны жасауы. Мысалы: алдын-ала тiркелуi (сайлаудан 1 жыл брын тiзiмi жасалып, кейiннен згерiстер енгiзiлуi ммкiн. Мысалы: Канада, лыбритания); з ерiктi (сайлаушы сйкестелген органа зi келiп тiркеледi).

Кандидаттарды сыну – сайлау тпей трып кiмдi сайлайтынын анытауды ажет ететiн, сайлау процесiнi жауапты кезеi. Негiзгi дiстерi: саяси партияларды сынуы, сайлаушыларды сынуы, зiн-зi сыну.

Сайлау алдындаы гiт-насихатты нысандары: митинг, кандидаттарды, оны жатаушылары мен оппоненттерiнi радиодан, теледидардан сйлеуi, баспасзде маала жариялауы; кандидаттарды сайлаушылармен кездесуi; кандидаттарды арасындаы теледебаттар; баспа нiмдерiн тарату жне т.б.

Сайлауды аржыландыру: жартылай – мемлекеттiк бюджеттен; жартылай – саяси партияларды аржысынан; жартылай – кандидатты зiнi сайлау орынан беру арылы жзеге асырылады.

Дауыс беру – сайлау науаныны шыы. Дауыс беру сайлау таайындалан кнi сайлау учаскелерi бойынша арнайы мекемелерде жргiзiледi.

Дауысты санау. Алдымен сайлау учаскелерiнде, одан кейiн сайлау округтерiнде (сайлау учаскелерi олара здерiнi млiметтерiн жiбередi жне онда олар округ бойынша осылады); округ бойынша дауыс беру нтижесi ауматы сайлау комиссиясына жiберiлiп, онда орытынды жасалады; шыарылан орытынды ауматы сайлау комиссиясына жолданып, онда бкiл ел бойынша сайлауды орытындысы шыарылады. Сайлау орытындысы сйкестелген мемлекетте абылданан сайлау жйесi бойынша аныталады.

Сайлау жйесi - сайлау орытындысы шыаннан кейiн мандаттарды кандидаттара блу тсiлi. Сайлау жйесi (жалпы маынада) - ауымды билiктi органдарын сайлаумен байланысты ретке келтiрiлген оамды атынастар. Сайлау жйесiнi ызметi – азаматтарды депутаттыа кандидаттара атысты з ерiктерiн крсету бостандыын амтамасыз ету. лемде сайлау жйесi – пропорцинальды жне мажоритарлы болып екiге блiнедi. Бл екеуiнi айырмашылыы сайлаушыларды дауыстарыны саны мен сайланан депутаттарды саныны арасындаы тесiздiктi (диспропорция) дегейi.

Пропорциональды сайлау жйесi. Пропорциональды жйеде депутат партиялы тiзiм негiзiнде сайланады жне сайлаушылар наты партияа дауыс бередi. Мнi: сайлаушыларды даусы шiн жеке кандидат емес, саяси партиялар креседi; партиялар "партиялы тiзiмдi" сынады, онда сол партияны мшесi, сонымен оса оларды мандата ие болу кезегi крсетiледi; партиялар арасындаы мандаттар, оларды арасында партияларды сайлау кезiндегi дауыс берушiлердi дауысына пропорциональды блiнедi, яни партиялар кп дауыс жинаса, сйкестелген трде кп мандата ие болады. Оны ерекшелiгi: кппартиялы пен саяси плюрализмдi ныайтады; парламенттi алыптасуына сер етедi; саяси кштердi оамдаы орнын ашады; саяси аренадан са партияларды ыыстырмайды. Кемшiлiктерi: партияа дауыс бергенде, тек оларды басшыларын ана бiледi; наты депутат пен сайлаушыларды арасында тiкелей жне керi байланысты болмауы. Е бiрiншi бл жйе лы Француз революциясы кезiнде сынылды жне е алаш рет 1889 жылы Бельгиядаы сайлауда олданылды.