Таырып. Шет елдердегі адам жне азаматты ыты мртебесіні негіздері

1. Шет елдердегі тла, оам жне мемлекет. Азаматтылы пен боданды, оны алу жне тотату негіздері.

2. Шет елдердегі конституциялы ытары мен бостандытары. Оларды жіктелуі, леуметтік-экономикалы ытар. саяси ытар мен бостандытар. Жеке ытар мен бостандытар.

3. Азаматтарды міндеттері. Шет елдердегі ытар мен бостандытарды орауды амтамасыз ету тртібі. ытар мен бостандытарды конституциялы жне сотты кепілдіктері.

Азаматты тсiнiгi, конституциялы регламентация жне арнайы задылы. Азаматтыты алу негiздерi, оны абылдау жне жоалту тртiбi. Жеке тланы ытары мен бостандытарыны топтастырылуы. Табии ытары. Адам тсiнiгi. Азамат тсiнiгi. Апатридтер. леуметтiк – экономикалы ытар, жеке меншiктi иелену конституциялы ыы, ебекке ы, демалуа, ереуiлге шыуа ы жне т.б. Саяси ытар мен бостандытар – белсендi жне бсе сайлау ыы, з ойын бiлдiру, ар – ґждан, одатар мен ассоциациялар ру бостандытары. Жеке ытар мен бостандытар - мiр сруге ы, жрiп – тру жне трылыты жердi тадау бостандыы, за кмегiн пайдалану ыы жне т.б. Азаматтарды мiндеттерi. ытар мен бостандытарды орау жне жзеге асыру тртiбi, оларды конституциялы кепiлi. Азаматтыты тсiнiгi. Азаматтыты алу аидалары. Филиация жне натурализация, экспатриация.

Жеке тланы конституциялы ыты мртебесi – адам мен азаматты ытары, бостандытары мен мiндеттерiнi жиынтыы.

ыты мртебе: - жалпы (тланы мемлекеттi азаматы ретiндегi ыты мртебесi); - арнайы (азаматтарды белгiлi бiр категорияларына жататын тланы ыты мртебесi – мемлекеттiк ызметкерлер, судьялар, депутаттар); - жеке (тланы жекешелендiрiлген ытары мен бостандытары – жанялы жадайы, трылыты жерi).

Азамат тсiнiгi адамды задылы жаынан наты мемлекетпен саяси байланыстылыымен сипаттайды.

Адамны мемлекетпен бекiтiлген ытары мен бостандытарды алуды басты алышарты – азаматты болып табылады.

Азаматты тсiнiгi – тланы осы мемлекетпен траты саяси-ыты байланысы, яни мемлекеттi осы тланы барлы ытар мен мiндеттердi толы ыты субъектiсi деп тануы.

Азаматтыты алуды 2 негiзгi тсiлi:

филиация (дниеге келу фактiсi);

натурализация (азаматтыты з еркiмен тiнiш беру арылы алу).

Филиация – андай да бiр рекеттi жасауды ажет етпейдi, оны екi негiзгi аидасы олданылады: "анды ы" жне "топыра ыы". Адам ытары мен бостандытары мемлекеттiк рылыс пен билiктi йымдастыру мселелерiне арай азiргi конституцияларды негiзгi реттеу пнi болып табылады.

ытар мен бостандытарды даму тарихын 3 негiзгi кезеге блiп арастыруа болады.

1-шi кезе. 17-18 . феодалдыа арсы революцияны жеуi, демократиялы конституциялы мемлекеттi рылуы, тлаларды бостандыы. Бл кезеде конституциялар жне зге де актiлер сз бостандыы, сайлау, сайлану ыы жне т.с.с.бекiттi. ытар мен бостандытар концепциялары лы философтар Д.Локкты (лыбритания), Ф.Вольтер, Ж.Ж.Руссо (Франция) жне Т.Джефферсонны (АШ) ебектерiнде орын алан. 1776 жылы АШ-ты туелсiздiгi Декларациясында - "Бiз мыналарды аиат деп танимыз: барлы адамдар те болып жаратылан жне зiнi жаратушысымен кейбiр ажырамас ытара ие болады, олар мiр сру бостандыы жне баыта мтылу. Бл ытарды амтамасыз ету дiл билiктi басарушыларды келiсiмiмен кiметке рылтайланады", - делiнген.

1789 жылы Адам мен азаматты ытары Декларациясында - "Адамдар те ыта жне бостандыта дниеге келедi. рбiр мемлекеттiк одаты масатын адамдарды табии жне ажырамас ытары райды", - делiнген.

2-шi кезе. 20 асырда тоталитарлы мемлекеттердi пайда болуына байланысты. Жеке бостандытар, саяси, экономикалы бостандытарды, леуметтiк ндылытарды, леуметтiк ытар мен бостандытарды спектрiн (леуметтiк амтамасыз ету, бiлiм алу ыы, ебекке, тыныуа ыы) ашып крсеттi. 60 жылдарда Батыс Еуропада тоталитарлы тсiлдерден бас тартып, жеке жне саяси ытарды наты жзеге асыруын талап ету, адамдарды ыы шiн крес Б Бас Ассамблеясыны "адамдарды азаматты, саяси, мдени, леуметтiк-экономикалы ытары туралы" халыаралы пакттерiнi абылдануына келдi.

3-шi кезе. Кеес одаы жне Шыыс Еуропа елдерiнде тоталитарлы режимнi кйреуiмен сипатталады. Адам ытары мен бостандытары толы клемде жоары ндылы болып табылды жне оларды орау мемлекеттi мiндетi деп жарияланды. Демократиялы елдерде оларды орау шiн арнайы органдар рылды. лемдегi мемлекеттердi барлыына сай адам ыын халыаралы ыты орау танылды.

Конституциялы ытар мен бостандытар оралуы бойынша арнайы тсiлдер мен дiстерге ие болады. Олар: конституциялы сотты механизм, сотты орау, адамдарды з ытарын зады зiн-зi орау, халыаралы ыты механизм.

Демократиялы режимдi елдерде зады кепiлдiктер, негiзгi ытар мен бостандытар Конституцияа сйенедi. Азаматтарды ытары мен бостандытарын орауда омбудсмен маызды рлге ие болады. Омбудсмен – парламентпен сайланан (таайындалан) жне онымен укiлдендiрiлген атарушы билiк органдары ызметтерiнде азаматтарды зады ытары мен мдделерiнi оралуын адаалауды жзеге асыратын, лауазымды тлалар. Омбудсмен кейде з бастамасымен, кбiнесе азаматтарды тiнiштерi мен арыздары бойынша рекет етедi, парламент алдында жауапты.

Оларды абылдаан актiлерiнi шешiмдерi мiндеттi за кшiне ие болмаанмен, кейбiр мемлекеттерде (Швеция, Дания) адам ытарын бзушы ретiнде крiнген укiлеттi органдар мен лауазымды тлалар здерiнi беделiн жоалтады.

ытар мен бостандытарды зады бекiту нысандары р елдi ы жйесi мен дет-рыптарына сай р трлi.

Жалпы негiзде адам мен азаматты конституциялы ытары мен бостандытарын топтастырып арастырады:

табии жне жаымды (позитивтi);

-жеке;

-саяси;

-леуметтiк;

-экономикалы.

Адам ыы – мемлекетте тратын барлы адамдара, оны азаматтыына арамастан тиесiлi (жеке ытар).

Азаматты ыы – тек сол мемлекеттi траты саяси-ыты байланыста болатын, арнайы жаттармен аныталан, сол елде тратын азаматтарына берiлетiн ытар (саяси ытар).

Жеке ытар – адамды леуметтiк-биологиялы тла ретiнде сипаттайды. Олар:

-мiр сру ыы;

-бостанды ыы;

-адiр-асиет ыы;

-жеке баса олсылмау ыы;

-за алдында барлыыны тедiгi;

-жрiп-тру бостандыына ыы;

-ар-ждан бостандыы;

-з ойын бiлдiру бостандыы;

-ркiмнi зiнi лтын, ай партияа, дiнге жататынын крсету-крсетпеуге ыы;

Саяси ытар – азаматтарды мемлекеттi саяси мiрiне атысуымен сипатталады. Олар:

-сайлау ыы (белсендi сайлау ыы);

-сайлану ыы (бсе сайлау ыы);

-мемлекеттiк басаруа атысуа жне мемлекеттiк ызметке кiруге ыы;

-бiрлестiктердi ру ыы;

-баспасз жне апарат бостандыы;

-бейбiт жне арусыз жиналуа, митингiлер мен демонстрациялар, шерулер ткiзуге, тосауылдар руа ыы (бл ыты масаты – андай да бiр мселелердi шешетiн мемлекеттiк органдара рекет ету);

-петиция ыы.

Экономикалы ытар мен бостандытар – брiнен брын меншiк ыы рi ндiрiс саласында, тауар ттынудаы ызметке ы жне елдi экономикалы мiрдi атысушысы ретiнде болуы:

-жеке меншiк ыы;

-ксiпкерлiк ыметтi жзеге асыру бостандыы.

леуметтiк жне ебек ыы – адамды мемлекет жне оам жаынан олдау нысаны:

-ауруына, крiлiгiне, мгедектiгiне, жмыссыздыына байланысты материалды кмек;

-леуметтiк амсыздандыру;

-аысыз дрiгерлiк кмек ыы;

- бiлiм алу;

-денсаулы сатау;

-те ебек ыы;

-тыныу ыы.

-Мдени ытар – рухани байлыа ол жеткiзу:

-шыармашылы бостандыы;

-ылыми зерттеулер;

-мдени ндылытар.