Таырып. Шет елдердегі Парламент. Парламент депутаттарыны ыты мртебесі
1. Парламент – шет елдердегі жоары кілді орган. Оны мемлекеттік органдар жйесіндегі орны.
2. Шет елдердегі Парламенттерді нысандарыны сан трлілігі. Парламентті рамы.
3. Парламентті алыптасу тртібі, оны рылымы. Парламентті кілеттіктері.
Парламент - жалпы лтты кiлдi орган. Парламенттi дамуы. азiргi уаыттаы Парламент жне парламентаризм. Парламент нысаныны р алуандылыы. Парламенттi алыптасу тртiбi. Депутатты ыты мртебесi. Депутатты мандатты мазмны. Императивтi мандат жне еркiн мандат. Иммунитет жне индемнитет. Интерпелляция. Парламент рылымы. Екi палаталы парламент жне палаталарды ыты жадайыны ерекшелiктерi. Те ылы палатасы бар екi палаталы Парламенттер (АШ- таы Сенат жне кiлдер палатасы). Испанияны Сенат жне депутаттар палатасы. Те ылы емес палаталары бар екi палаталы парламенттер (лыбританияны ауым палатасы жне лордтар палатасы, Жапония парламентiнi кiлдер палатасы жне штат кеесi). Парламент ызметiнi негiзгi баыттары. Парламенттi кiлеттiк клемiне арай блiнуi: абсолюттi шектелген, абсолюттi шектелмеген, декоративтiк.
ГФР парламентiнi 2 палаталы рылымыны зiндiк ерекшелiктерi. Жоары палата рлiнi жалпы сипаттамасы. Бiр палаталы парламенттер. Парламент зiретiнi негiздерi жне оны анытау тсiлдерi. Парламент ызметiнi тртiбi, жй жне ттенше сессиялары. Парламент абылдайтын нормативтiк актiлер. АШ, лыбритания, Индияны парламенттiк тжiрибесiндегi жеке жне баралы билльдер. аржылы задар. Парламент абылдайтын баса да задар жне оларды трлерi, аулылар, ндеулер жне т.б. Парламентегi за шыару процесi.
За шыару сатылары. Парламенттiк елдердегi кiметтi ызметiне парламентiтiк баылау жасау. Сенiм жне сенiмсiздiк таныту (вотумы).
За шыарушылы билiк – жалпы мемлекеттiк кiлеттiк органмен, ал федерацияны субъектiлерiнде, саяси сипаттаы автономияларда - жергiлiктi за шыарушы органдармен жзеге асырылады. Жалпы мемлекеттiк кiлеттiк орган р трлi атауа (лтты, Халыты, Мемлекеттiк жиылыс, конгресс, меджилис жне т.с.с.) ие бола алады, бiра оларды жалпы атау парламент деп бекiтiлдi.
Парламент француз сзi "parler" – сйлеу, латын сзi "parlаrе" – сйлеу, сйлесу. Парламенттi отаны – Англия болып саналанмен, оны шыу тегi Ежелгi Греция, Ежелгi Римдегi кiлдiк органдар, Еуропаны орта асырды басындаы ауатты кiлдiк мекеме болса, ал азiргi парламент 13-14 . Англиядаы корольдi билiгiнi iрi феодалдарды, iрi дiн басыларыны, ала кiлдерiнi жиналысымен шектелуiмен байланысады.
Ол тарихи жне саяси жадайлара байланысты дамыды. Мысалы: лыбританияда жоары дегейде, ал АШ, Францияда тмен дегейдегi сипата ие болады.
Халифат идеясына негiзделген фундаменталистiк мсылманды концепцияда парламенттi маызы жоа шыарылады (Сауд Аравиясы).
азiргi оамда парламенттi маызы зор, себебi ол р трлi саяси кштердi мддесiн крсетедi жне келiсiмге, компромисске келудi iздейтiн жол болып табылады.
Парламенттi рылымы. Бiр палаталы рылым жне екi палаталы рылым.
Буржуазиялы парламенттер пайда бола бастаан кезеде екi палаталы рылым сипатына ие болды.
Екiншi дниежзiлiк соыстан кейiн Еуропа елдерiнi бiр атары (Швеция, Дания), жоары жне тменгi палатадан туындайтын демократиялы тенденцияларды стану ралы деп тсiндiре келiп, екi палаталы жйеден бас тартты.
Ал, кейбiр елдерде (Румыния, Польша) керi тенденцияа орын берiп екi палаталы жйе айта рылды.
Англо-саксонды ыта – Парламент ш бiрiккен мекеме, яни - мемлекет басшысы, жоары жне тменгi палата (лыбритания).
Континентальды ыта (Германия, Франция) парламент палаталары екеу, ал президент парламенттi рамдас блiгi болып табылмайды.
Кейбiр елдерде (Жапония, Италия) жоары палата трындармен тiкелей сайланады. АШ-та р штаттардан екi сенатордан сайланады, Италияда - облыстардан жетiден кем болмайтын; Канада, Иорданияда – жоары палата мемлекеттi басшысымен таайындалады. Парламенттi басарушы органдары: бiржаты спикермен; алалы орган (президиуммен, бюро, комитеттермен) жзеге асырылады.
Парламенттi алыптасу тртiбi:
тменгi палата халыпен, ал жоары палата ауматы кiлдiк органдармен (Франция, Голландия);
жоары палата 2/3 мрагерлiк аида, 1/3 монарх таайындайды, тменгi халыпен (лыбритания – ауымдар палатасы, лордтар палатасы);
тменгi палата халыпен, ал жоары палата соларды арасынан (Норвегия, Исландия);
жоары палатаны кейбiр мшелерi мiр бойына (сiiрген ебегi шiн – Италия);
кейбiр блiгi президентпен жоары палатаа таайындалады;
барлы парламент депутаттары мемлекет басшысымен таайындалады;
ксiби белгiсiмен (6 палаталы парламент – Югословия тарихында болан).
Парламенттi трт баыты:
1. халы кiлi;
2. задарды абылдау;
мемлекеттiк органдарды алыптастыруа атысу;
баса мемлекеттiк органдарды ызметiн баылау.
Кптеген елдерде (Бразилия, АШ, лыбритания, Германия, Франция) парламент мшелерi – ксiби парламентарийлер болып табылады. Олар зейнетаылы жеiлдiктерге ие болады.
Тоталитарлы социализм елдерiнде депутат ксiби парламентарий болып табылмайды. Себебi, бл елдерде депутат мiндеттерiн оамды бастамада атарады (КХР). Депутатты мандаттарды трi: еркiн мандат (зi сайланан округтi ана емес, барлы халыты кiлi); императивтiк мандат (егер сайлаушыларды мддесiн орындамаса, мезгiлiнен брын шаырылады).
Депутатты иммунитет – полициялармен ттындалуа, сталынуа жатпайды жне зi мше болып табылатын палаталарды келiсiмiнсiз ылмысты iс озалмайды. Иммунитет мынадай жадайларда берiлуi ммкiн: сайлану мерзiмiне (Италия, Германия); тек сессия кезеiнде (Жапония, Франция); сессияа бару жне одан айту жолына (АШ).
Депутатты индемнитеттi екi маынасы бар:
парламентте сйлеген сзi шiн жауаптылыа тартылмайды (Германия, Белоруссияда палата отырыстарында балааттау мен жалаа индемнитет олданылмайды);
депутатты сыйаы алуы, яни здерiнi депутатты ызметi шiн азынадан iрi млшердегi сыйаы алып трады.
Парламенттi басты масаты задарды абылдау. Парламенттi кiлеттiгiне арай топтастырады:
шектелмеген кiлеттiк (англосаксонды ы) кез-келген сра бойыншы шешiм абылдай алады (лыбритания, Италия);
шектелген кiлеттiк (Франция, Сенегал, Мадагаскар) конституцияларында парламент за шыара алатын мселелер крсетiледi.
Кей мсылман елдерiнде (Бахрейн, Катар) консультативтi парламенттер болады. Олар зады монархты малдауымен абылдайды, бiра олар за деп аталмайды, себебi олар задарды пнi болып табылатын крделi атынастарды барлыы – ранда жне сннде реттелген болып есептеледi.
Парламенттi атарушы билiктi жне зге де мемлекеттiк органдарды ызметiн баылауы:
саяси сипат (сенiмсiздiк таныту, вотум);
зады сипат (парламентпен танылан тергеу комиссиясы).
Баылау нысаны: - жоары мемлекеттiк органдар мен лауазымды тлалара сратар ою, сра сааты – ауымдар палатасына 40 минут, ал лордтар палатасына 20 минут берiледi; дебат – кiметтi жалпы саясаты жне алдын ала аныталан сратар бойынша; интерпелляция – оамны маызды мселелерi бойынша пленарлы отырыста министрлердi тсiнiктемесiн ажет етедi рi талыланады, дауыс беру арылы шешiм абылданады; сенiмсiздiк таныту мселесi; парламенттiк тыдау; парламенттiк тергеу жргiзу; импичмент – жоары лауазымды тлалара кiн тау жне ызметiнен кетiру.
За шыару процесiнi кезедерi: задарды жобасын енгiзу. Конституцияда за шыару бастамасы ыына ие болатын органдар мен лауазымды тлаларды жобаларын арауа мiндеттi (АШ, Италияда за жобасы кез-келген палатаа сынылады); за жобасын талылау. Пленарлы отырыста талылау жне дауыс беру – оылым деп аталады. Болгария, Польшада - екi оылым. Траты комитеттердегi за жобасы бойынша жмыс – комитеттiк кезе деп аталады. Бiрiншi оылым, жобаны аидалы ережелерi талыланады, сйкестелген траты комиссияларды баяндамасы бойынша о дауыс берiлсе сйкестелген траты комитетке жiберiледi. Екiншi оылым, авторларды баяндамасы жне траты комиссияларды баяндамасы. шiншi оылым, жоба толыымен талыланып, дауыса салынады жне тек редакциялы тзетулер енгiзiледi. Талылау: еркiн жне фракциялы.
За абылдау дауыс беру арылы аныталан кпшiлiктi талап етедi. Израильде кворумсыз, атысушы кпшiлiгi; Чехияда – жай задар р палатаны рамыны 3/5; Украинада конституциялы рамыны жартысы.
Промульгация жне за шыару. Элементтерi: зады кулендiру (наты рдiс бойынша абылдананы туралы); ол ою; зады санкцияландыру; жариялануы; орындалуы.