Таырып. Шет елдердегі сот билігіні конституциялы негіздері
1. Сот билігіні ерекше белгілері.
2. Сот жйелерін йымдастыру мен ызметініі конституциялы-ыты негіздері.
3. Сот жйесі мен ндірісіні трлері.
4. Конституциялы баылау мен конституциялы юстиция.
Сот билiгi ызметiнi негiзгi баыттары. Сот билiгiнi конституциялы негiздерi. Сотты йымдастыруды конституциялы негiздерi. Сот дiлеттiгiнi конституциялы аидалары. Судьяларды конституциялы мртебесi. Конституциялы ы сотыны модельдерi. Англо-саксонды модель. Романо-германды модель. Социалистiк модель. Мсылманды модель. Сот органдарыны бiрттас жне федеративтiк жйесi. Конституциялы сот дiлдiгi. Конституциялы сот дiлдiгiнi негiзгi модельдерi.
р билiк тармаыны зiне тен ызмет нысаны болады. Сот билiгi, ол сот дiлдiгi, яни рекет етушiнi ы негiзiнде атысушылары азаматтар, адамдар, оларды бiрлестiктерi, зады тлалар болып табылатын жне оларды арасында туатын дауларды шешу.
Сот билiгi ызметiнi бiр-бiрiмен тыыз байланысты ш негiзгi баыты арастырылады:
-адамны ытары мен зады мдделерiн орау;
-ы тртiбiн ылмыстар мен ы бзушылытардан орау;
-мемлекеттiк органдарды ызметiнi ы шегiнен шыпауын баылау.
Сот билiгiнi, оны функцияларын жзеге асыратын органдары – соттар, ол сот жйесiн райды. АШ-ты конституциясында рама штаттарды сот билiгi жне Конгресспен аныталып, бекiтiлiп отыратын тменгi сотпен жзеге асырылады, делiнген.
азiргi конституцияларда "Сот билiгi туралы" (Жапония, Франция), ГФР-ны Негiзгi Заында "Сот дiлдiгi", Португалияны конституциясында "Соттар" деп аталатын блiмдер бар, оларды сот билiгiнi конституциялы негiздерi деп атайды. Сот билiгiнi конституциялы негiздерi р елдi сот рылысы туралы задарында ашып крсетiледi. Мысалы: Францияда – Сот рылысы кодексi, Испанияда – сот билiгi туралы органикалы за жне т.с.с..
Кптеген елдерде сотты ызметiн амтамасыз етуде кейбiр басару функциялары дiлет министрлiгiне берiледi.
20 асырды ортасынан бастап сйкестелген функцияларды сотты зiн-зi басаруды ерекше органдара беру тенденциялары арастырылан. Бндай органдар р трлi атауа ие болады (Франция мен Италияда – Магистратураны Жоары Кеесi, Болгарияда – Жоары сотты кеес).
Франциядаы магистратураны жоары кеесiнi рамы: траа – Республика Президентi, вице-траа – дiлет министрi, жне сйкестелген трде Республика президентiмен, лтты Жиылыс траасы мен Сенат траасымен, алты судья, алты прокурор, ш загер сайланады.
Те трысында судьялар мен прокурорлар бiрттас ксiби корпуса енедi.
Соттар р трлi тсiлдермен алыптасады: АШ-ты кптеген штаттарында судьялар азаматтармен сайланады. Кптеген елдерде судьялар таайындалады, мысалы Жапонияда Жоары сот мшелерi кабинет министрлерiнi сынысы бойынша императормен таайындалады. Италияда, Францияда судьялар – магистратураны жоары кеесiмен конкурс бойынша таайындалады.
Сот жйесiнi модельдерi.
-англосаксонды модель – басында жоары сот болатын соттарды бiрттас жйесi. Бл жйеде кбiнесе сотты прецедент олданылады. Сот процесiнде судьялар бсе. Кiнлiлiк туралы мселенi ант берген заседательдер (пресяжный заседетельдерi) шешсе, ал жаза таайындаанда – судья немесе судьялар шешедi;
-романды-германды модель – сотты бiрттас жйесi жо. р сот жйесiнде зiнi жоары органдары болады. Мысалы, Германияда – бес федеральды Жоары сотары рекет етедi. Соттарды з ызметi дамыан задылытармен аныталады. Шаымдануды апелляциялыпен атар кассациялы жне ревизиялы тртiбi олданылады. Судья процесс кезiнде белсендi, тек баалап ана оймай, длелдеме де жинайды. Жаза таайындаанда халытан шыан ксiби маман емес судьялар (ассиздер, шеффендер) да атысады;
-социалистiк модель – судьяларды жне халы заседательдерiнi сайланбалылыы, рi оларды тедiгi;
-мсылманды модель – ол тек осындай сота келiскен тлалар немесе бiр дiндi станатындара тиiстi. Онда халы заседательдерi, ассиздер болмайды, процесс шариат бойынша жзеге асырылады.
Профессор Баглай М.В. сот жйесiн руды ш моделiн арастырады:
негiзгi iстердi трлерiн арастыратын бiрттас жалпы соттар жйесi (Швеция, Жапония). Оларда ш сатылы иерархиялы рылым: бiрiншi инстанциялы сот; апелляциялы соттар; жоары сот. лыбританияда жоары инстанция – лордтар палатасы, ол р-трлi ызметтегi жоары соттардан трады жне оларды арасында инстанциялар болмайды;
федеральды сот жйесi жне р штаттарды соттар жйесi (АШ);
жалпы соттар жйесiмен атар жеке мамандандырылан соттар жйесi. ГФР-ды Негiзгi Заы бойынша 5 автономиялы сот жйесi: Федеральды кiмшiлiк сот басаратын – кiмшiлiк соттар; леуметтiк мселелер бойынша Федеральды сот басаратын – леуметтiк соттар; Ебек дауларын шешу бойынша Федеральды сот басаратын – ебектiк соттар; Федеральды аржылы сот.
Сот органдарыны жйесi: жалпы соттарды бiрттас жйесi жне федеративтiк (екi жаты жйе).
Сотты зiн-зi басару – сот билiгiнi судьяларыны iс-имылдарын баылап отыратын, оларды таайындау мселелерiн шешетiн органы болады.
Сот органдарыны трлерi: сота дейiн арау органдары. Мысалы, медиаторлар (Франция, Италия), олар кбiнесе жергiлiктi зiн-зi басару органдарымен таайындалып, са дауларды шешедi. АШ-та оамды соттарды рлiн кiмшiлiк соттар, ал лыбританияда кiмшiлiк трибуналдар атарады; жалпы юрисдикция соттары; мамандандырылан соттар: скери, кмелетке толмаандарды iстерi бойынша соттар; кiмшiлiк соттар.
Кей мемлекеттерде жалпы соттармен атар оан рылымы жаынан сайтын кiмшiлiк соттарды еуропа елдерiнде маызы зор. Оны кейде "кiмшiлiк юстиция" деп те атайды. Бл сот жйесiнi басты масаты – мемлекеттi басару органдары мен лауазымды тлаларды шешiмдерi мен рекеттерiне жеке тлалардан тскен арыздарды арастыру. Оны жеке сот жйесi ретiнде блiнуi – атарушы билiк механизмi ызметiнi масштабыны лаюы. кiмшiлiк соттар азаматтарды чиновниктермен жне мемлекеттiк органдармен басару мселелерiмен байланысты ытарыны бзылуы дауларын арастырады. Оларды заа айшы басару актiлерiн жоюа ыы бар.
Судьяларды конституциялы ыты мртебесi:
таайындалуы;
кей мемлекеттерде сайлануы;
мерзiмсiз немесе мiр бойына таайындалуы;
судьяларды туелсiздiгi;
судьяларды зге де мемлекеттiк жне оамды лауазымда болмауы;
сотты иммунитет – судьяларды наты iстердi шешкенi шiн тртiптiк жне ылмысты жауаптылыа тартылмауы.
Консттуциялы сот дiлдiгi – сот билiгiнi ерекше функциясы – конституциялы адаалау, яни задарды конституцияа сйкес келуiн тексеру.
Сотты конституциялы баылау бастамасы – АШ. 1803 жылы Жоары сот здерiнi "Сот рылысы туралы" акттегi кiлеттiктерiнi бiреуi конституцияа айшы келедi деп тауып, Конгреске жгiнгенде, оларды бл шешiмiне конгресс трысынан ешандай рекет болмауы. 20 асырды ортасына дейiн конституциялы адаалау тек АШ-та ана маызды болып саналды. Ал, азiргi уаытта конституциялы сот дiлдiгiне кп кiл блiнiп отыр. Мысалы: Италия, Францияны Конституциясында ол туралы жеке тараулар орын алан.
Конституциялы сот дiлдiгiнi екi негiзгi модельдерi:
жалпы сот жйесiмен жзеге асырылады. Бндай модельдердi "американды" деп те атайды. Баылау ыына барлы сот инстанциялары немесе тек жоары сот ие болуы ммкiн.
Еуропалы (континентальды) олданылатын модель. Онда конституциялы сот дiлдiгi арнайы органмен – конституциялы сотпен жзеге асырылады. Онда сот рылымыны алыптасуыны екi процедурасы олданылады: парламенттiк (мемлекет басшысыны сынысы бойынша Парламент таайындайды немесе парламенттi жоары палатасыны сынысы бойынша Президентпен таайындалады) жне аралас (парламент жартылай атысады. Мысалы, Италияда – Парламент 5 мшесiн, Президентпен 5 мшесi, магистратураны жоары кеесiмен 5 мшесi таайындалады, ал Испанияда – Конституциялы Кеестi 12 мшесi монархпен – 4; 4- сенатты, 2 - кiметтi, 2 – сот билiгiнi жоары кеесiнi сынысымен таайындалады).
Конституциялы баылауды трлерi: наты баылау – жалпы соттармен жзеге асырылады; абстрактiлiк баылау, яни конституцияда белгiленген мемлекеттiк органдар, лауазымды тлалар (мемлекет басшысы, кiмет, парламентарийлердi тобы, федерация субъектiлерi) – конституциялы сота бiрден жгiне алады.
Конституциялы сотты ызметiнi жйесi:
-алдын-ала баылау (конституцияа сйкес келмейтiн задарды кшiне енуiне ммкiндiк бермеуi);
-кейiнгi баылау.