Таырып. Шет елдердегі жергілікті басару мен зін-зі басару органдары

1. Шет елдердегі кімшілік-ауматы блініс. Жергілікті органдар жйесі.

2. Жергілікті мемлекеттік органдарды трлері. Жергілікті басару мен зін-зі басару органдарыны ызметін йымдастыру тртібі. Оларды кілеттіктері мен рылымы.

3. Мемлекетті орталы жне жергілікті органдарыны араатынасы.

кiмшiлiк-ауматы блу тсiнiгi. Бiрлiктердi блiнуi: екi звенолы-облыстар жне ауымдар /общиндер/. ш звенолы: облыстар, аудандар, ауымдар /общиндер/. Трт звенолы: айма, облыстар, аудандар, ауымдар /общиндер/. Жергiлiктi зiн-зi басару тсiнiгi. Жергiлiктi зiн-зi басару органдарыны жйесi. Жергiлiктi зiн-зi басару органдарыны зыретi. Англосаксонды, романо-германды, иберистiк жйе. Муниципалды рылымдарды табыс айнар кздерi. Жергiлiктi зiн-зi басару органдарында сайланан муниципалды кеес немесе комиссия. Ауматы басару жне жергiлiктi зiн-зi басаруа атысты мемлекеттiк баылау.

Кптеген мемлекеттерде жергiлiктi iстердi басару жалпы, те тiкелей сайлау ыы негiзiнде пия дауыс берумен алыптасан, сонымен атар орталытан таайындалан арнайы жергiлiктi зiн-зi басару органдарымен жзеге асырылады.

Жергiлiктi жне муниципальды зiн-зi басару – наты бiр елдi кiмшiлiк-ауматы бiрлiгiндегi трындарды тiкелей крсететiн, жергiлiктi iстердi арнайы сайланбалы органдармен жзеге асыратын басару жйесi.

"кiмшiлiк-ауматы блу" терминi мемлекеттiк билiк кiлдерi таайындалатын ауматы бiрлiкте олданылады.

кiмшiлiктi сайланатын кеесi жне сайланатын басшылары бар бiрлiктер муниципальды рылым деп аталады. Бiра, кптеген шетелдерде алаларды сайланан префектiлерi мен мэрлерi мемлекеттiк билiктi кiлдерi ретiнде бекiтiледi, ал жалпы зыреттi чиновниктермен таайындалан бiрлiктер, ауматы жымдар ретiнде арастырылады.

Мемлекеттi аумаы кiмшiлiк-ауматы бiрлiктерге блiнедi. Бiрлiктердi блiнуi:

екi звенолы, облыстар (губерниялар, округтер, провинциялар), ауымдар (коммуналар, муниципалитеттер);

ш звенолы: облыстар – аудандар – ауымдар;

Трт звенолы: айма – облыстар – аудандар – ауымдытар.

Бл бiрлiктердi ай-айсысында болсын оны басаратын таайындалан лауазымды тла немесе таайындалан лауазымды тла мен азаматтарды кеесiмен сайланан тла (префект немесе бас кеес) немесе сайланан кеес.

Жергiлiктi зiн-зi басару тсiнiгi мемлекеттiк билiктi бiр блiгiн регламенттейтiн жне за шеберiнде рекет ететiн, трындарды мдделерiн орау рi жалпы занамалар бойынша аныталан рекет жасау ммкiндiктерi.

Жергiлiктi зiн-зi басару – жергiлiктi ауымдастыты оам iстерiнi белгiлi бiр блiгiн баылай алатын, халы мддесi шiн жне з жауаптылыы шеберiнде оны басаратын ыы жне наты абылеттiлiгi.

Жергiлiктi зiн-зi басару концепциясы мынаан негiзделген, трындарды жергiлiктi ауымдастыы демократиялы режимнi негiзгi элементiн крсетедi, сонымен атар азаматтарды оамды iстердi басаруа атысуы демократиялы аидаларды рамдас блiгi болып табылады (Жергiлiктi зiн-зi басару туралы Хартияа негiзделген).

Жергiлiктi зiн-зi басару замен материалды жне аржылы жадайларды жзеге асыруы шiн жеке мемлекеттiк кiлеттiктерге ие болуы ммкiн.

орыта келгенде - жергiлiктi зiн-зi басару- ыты жаынан билiк трi болып табылады. Бл билiк мемлекеттiк билiктен былай ерекшеленедi: ауматы шектелуi; трындарды з аумаын басаруа тiкелей атысу нысаныны (жиылыс, конференция трiндегi тiкелей ерiктiлiк крсету, сайланан лауазымды тлаларды керi шаыру институты жне т.с.с.); жергiлiктi органдарды автономдыы.

Жергiлiктi зiн-зi басаруды ерекше субъектiсi муниципальды рылым, басару объектiсi жергiлiктi маыза ие болатын мселелер.

р муниципальды рылымдарда конституцияа, федеральды задара, федерация субъектiлерiнi задарына сйкес келуге тиiстi, белгiленген тртiппен тiркелген, зi абылдаан жарысы болады. Ол жарыда муниципальды рылымны ауматы рамы, шекаралары, жергiлiктi маызды мселелерi, органдарды рылымы жне алыптасу тртiбi, оларды зыретi, трындарды жергiлiктi мселелердi шешуге тiкелей атысу тртiбi жне кепiлi крсетiледi.

Жергiлiктi зiн-зi басару органдары бастапыда оамны ауатты азаматтарымен крделi цензды барьерлары (бiлiмдiлiк, трылытылы, млiктiк) анааттандыратын шектелген сайлау ыы негiзiнде алыптасан. Кейiннен бл жйе демократизациаланып, жалпылыа, яни трындара атысты згердi.

азiргi кезеде шетелдерде жергiлiктi зiн-зi басаруды белгiлерi – мбебапты сайлануы жне жергiлiктi мселелердi шешудегi зерiктiлiгi. зерiктiлiк – муниципальды меншiкке сйенуi, жергiлiктi салы салу жне т.с.с.. Мысалы, Германияда – коммунада зiн-зi басаруды аидалары: баса жергiлiктi коммуналарды функцияларды жзеге асыратын органдардан туелсiздiгi; жергiлiктi оамды мселелердi шешудегi жеке жауаптылыы; зiн-зi басару субъектiсi ауымды ы субъектiсi болып табылады.

Жергiлiктi жерде ауымды билiктi жзеге асыруды 4 жйесi арастырылады:

англосаксонды – трындармен кеес сайланады, олармен атар лауазымды тлалар тiкелей сайланады, атторней – кiмшiлiк-ауматы бiрлiктi соттаы кiлi, Австрия. Мэрлер: кштi (з лауазымын азаматтармен тiкелей сайлануы арылы алуы) жне лсiз (сайлаан кееске туелдiлiгi);

романо-германды, жергiлiктi органдарды сайлануы жне таайындалуы (Италия, Франция, Турция);

Ибериялiк жйе, кiмшiлiк-ауматы бiрлiктi трындары кеестi жне лауазымды тлаларды сайлайды (алькальд, регидор);

Кеестер жйесi, мемлекеттiк билiк органдары атарушы комитеттердi сайлайды.

Жергiлiктi зiн-зi басару жйесi азiргi шетел мемлекеттерiнде – елдi кiмшiлiк-ауматы блумен рылады. Ол кптеген елдерде консервативтiк сипата ие болады. Елдi кiмшiлiк-ауматы блiнуi – географиялы, экономикалы, леуметтiк жне демографиялы факторларды, жадайларды серiмен рылады. АШ, ГФР, Италияда кiмшiлiк-ауматы блу жйесi 19 асырда алыптасан.

Жергiлiктi зiн-зi басару органдары - жоары органдарды зара атынасымен орталытандыру дегейi бойынша ерекшеленедi:

тменгi органдарды жоары органдара тiкелей баыныштылыы (Франция, Италия);

автономиялы жйенi станушыларда - тiкелей вертикальды баыныштылыты болмауы (АШ, лыбритания).

Кей елдерде кiмшiлiк-ауматы бiрлiкте - кiметтi укiлеттi кiлдерi таайындалады. Франция, Италия, олар кiмшiлiк адаалауды жзеге асырады (абылданан актiлердi задылыын тексеруi, кей жадайларда кiмет кiлдерiнi арап шыпауынсыз зады кшiне енбеуi).

кiмшiлiк-ауматы блiмдер р трлi – тарихи, дет-рып, экономикалы сипаты. Америка штаттарында – графстволар, оларды саны 3000-нан арты, кей штаттарда графстволар: тауны жне тауншипы.

лыбританияда аума графствоа, ол округке блiнедi.

Италияда кiмшiлiк-ауматы блiнiс – облыстар, провинциялар, олара алалы жне ауылды коммуналар енедi. ГФР-де – жерлер – округтер – аудандар – ауымдар.

Жапонияда – префектура, трындар саны жарты миллионнан 12 миллиона дейiн айырмашылыта болады.

Жергiлiктi зiн-зi басару органдарыны алыптасу тртiбi арнайы сайлау задылытары мен муниципалитет туралы задармен реттеледi.

Жергiлiктi зiн-зi басаруды сайлау жалпы, те, сайлау ыы жабы трде пия дауыс берi аидаларымен жзеге асырылады. Бсе сайлау ыы – 18-25 жас. Латын Америкасында алькальд немесе муниципалитет кеесшiсi болу шiн – ценздер: сайлау ыына ие болады, сйкестелген муниципалитетте тууы немесе 2 жыл труы, сайлау регистрiне тiркелуi, сотпен ылмысы шiн сотталмауы керек. Перуде – олар 3 жыл, екiншi мерзiмге айта сайланбайды. лыбританияда – елде тратын барлы 18 жастаы азаматтары атыса алады. Сайлау округтерi: бiр мандатты жне кпмандатты. Сайлау жйелерi: мажоритарлы (2 тур бойынша) жне пропорциональды. Саяси партиялы тiзiмнен баллатировкаа тсуi ммкiн. Императивтiк мандат болмайды. Муниципалитет кеесiнi сайлану мерзiмдерi р трлi. лыбританияда – 4 жыл, АШ-та 2-4 жыл. Ерекше талаптар: скери ызметке жарамдылыы; жергiлiктi зiн-зi басару аумаында труы немесе жмыс iстеуi; жергiлiктi салы тлеуi.

Жергiлiктi зiн-зi басару органдары рылымы бойынша – бiр палаталы. Муниципалитет органдарыны рылымы, оны санды рамы трiздi ауматы млшерiмен жне трындарды санымен аныталады. Оларды негiзгi ызмет нысаны – сессия; сессия тменгi ауматы блiмшелерде сессияны туi жиi, АШ-та айына екi рет, лыбританияда – ай сайын, ал жоары органдарында кварталына немесе жарты жылда бiр рет ткiзiледi.

Жергiлiктi зiн-зi басару органдары з зыретi шеберiнде шешiм абылдайды, орытынды бередi, сыныстар жасайды. Негiзгi аидасы – олар за шегiнде з ызметiн жзеге асыруда еркiн рекеттер жасай алады.

Жергiлiктi зiн-зi басару органдарыны шешiмдерi сотты тртiпте даулануы ммкiн. Мысалы: Италияны занамасында, егер жергiлiктi сайланан органдарды рекеттерiнде олданымдаы занамалара, конституцияа айшылытар болатын рекеттер жасаса немесе кiмет аулыларын орындаудан бас тартса, олар таратылуы ммкiн. Сонымен атар оларды жмыстарыны нтижесi болмаса немесе депутаттарды жалпылай орнын босату кезiнде жергiлiктi зiн-зi басару органдары таратылады. Италияда мндай шешiм арнайы мселе шiн рылЈан Парламенттi комиссиясыны баяндамасын тыдааннан кейiн Республика Президентiнi декретiмен абылданады.

Айматы зiн-зi басару жне басару органдары:

таайындалан чиновниктер (губернаторлар, басарушылар), кеес органдары рылуы ммкiн. Чиновниктер оларды з алауынша рады (дирекция, секретариат);

романо-германды, бiр мезгiлде мемлекеттiк билiктi жоарыдан таайындалан кiлi жне сайланан кеес;

штiк жйе, сайланан кеес, алалы атарушы орган жне таайындалан кiметтiк комиссар (басармалы функциясы болмайды, тек кеес пен джунтты рекеттердi заа сйкестiгiн баылайды);

Испан тiлдi елдерде кеестер де жне атарушы билiк кiлi де сайланады. Жергiлiктi кеес траасы болып сайлананнан кейiн ана олар мемелекеттiк билiк кiлi болып табылады. Олар тек жергiлiктi iстердi шешу кiлеттiктерiне ие болады. Мысалы: Мексика конституциясында муниципалитеттер мыналара ылы: трындарды ауыз-сумен, дрiгерлiк ызметпен амтамасыз етуге, статистика жргiзу, мдени, дене шынытыру iс шараларын йымдастыру, тазалы сатау, жергiлiктi рылыс жне т.с.с.. Сондытан: мексикалы муниципалитеттерде штаттара сйкес, оларды задарына арсы келмейтiн ызметтер: оамды ауiпсiздiктi жне транспорт ызметi; кшедегi жары беру ызметi жне т.с.с.. алалар мен поселкелер кп болан сайын жергiлiктi зiн-зi басару органдарыны азаматтара крсететiн ызметтерi де кбеедi.

Американы алалы жергiлiктi зiн-зi басару рылымын, оны арнайы Хартиясымен аныталады. Хартия: муниципалитеттердi шекарасы, функциялары, лауазымды тлаларды таайындау жне сайлау жйесi крсетiледi. алалы Хартияларда трындарды мiр сру бойынша басты мселелер жнiнде референдум ткiзу азаматтара ы бекiтiледi. Бiра жергiлiктi зiн-зi басару органдары саяси сипаттаы рекеттердi жасай алмайды.

Жергiлiктi зiн-зi басару органдарыны зыретi – оршаан ортаны орау; жергiлiктi пункттердегi рылыс, жергiлiктi клiк жйесiн дамыту жне оны озалысын реттеу тртiбiн анытау жне т.с.с. басшылы жасау негiздерi Канада, Франция, АШ-та жергiлiктi зiн-зi басару органдарыны олында жергiлiктi полиция кштерi болады.

Жергiлiктi зiн-зi басару басару органдарыны маызды кiлетi - бюджеттiк аржылы сала. Жергiлiктi зiн-зi басару туралы Еураполы Хартияа сйкес жергiлiктi ауымдастыта мемлекеттi экономикалы саясаты шеберiнде з кiлеттiктерiн жзеге асыру шiн пайдаланатын жеке ресурстара ылы.

АШ-та графстволарды басару органдары – трындармен сайланатын кеестер. Олар – графстволарды салы трлерiн анытап, оны тсуiн, шыынын баылап отырады. Америка жйесiнi ерекшелiгi: 1-шi нысаны – графстволарда кеестi басаратын лауазымды тлаларды болмауы; 2-шi нысаны – кеес графстволарды кiмшiлiк аппаратын басару шiн лауазымды тлаларды таайындайды; 3-шi нысаны – графство кеесi – сайланан басарушы – графство кеесiнi траасы – графство басшысы мртебесiне ие болады. Яни, кеес шешiмiне вето бере алады, бюджет жобасын жасайды.