Таырып. лыбританияны конституциялы ыы негіздері
1. лыбританияны конституциялы актілеріні ерешеліктері.
2. Тланы ыты мртебесіні негіздері.
3. Мемлекет билік органдар жйесі, оларды ыты мртебесі.
4. лыбританияны сот билігі.
лыбританияны конституциялы ыы зге мемлекеттердi конституциялы ыынан жне конституцияларынан былайша ерекшеленедi:
-алашы конституциялы сипаттаы актiлерi еуропа мемлекеттерiнi конституцияларынан 200-500 жылдар брын абылданан;
-соан арамастан жазылан конституциясы жо;
-бiрттас кодифицикацияландырылмаан;
-лыбританияны конституциясы аталан конституциялы актiлерден зге кптеген конституциялы сотты шешiмдерi ("тiрi конституция");
-конституциялы дстр (премьер-министрдi жеген партиялы лидерiн таайындау).
-лыбританияны конституциялы сипаттаы маызды актiлерi:
-Еркiндiктi лы хартиясы (1215 ж.);
-Хабеас корпус акт (1679 ж.);
-ытар туралы билль (1689 ж.);
-Мрагерлiкке алдыру туралы акт (1689 ж.);
-Парламент туралы актiлер (1911 ж., 1949 ж.);
-Министрлер коронасы туралы актiлер (1937 ж., 1964 ж., 1975 ж.);
-Халыты кiлдер туралы акт (1983 ж.);
-Азаматты туралы акт (1981 ж.);
-Пэрлар туралы акт (1963 ж.);
-ауымдар палатасы туралы акт (1978 ж.);
-Жергiлiктi зiн-зi басару туралы акт (1972 ж., 1974 ж.).
Басару нысаны – конституциялы монархия. Алашы аылшын парламентi 1265 жылы рылды жне король билiгiн шектедi. Осы уаыттан бастап парламентаризмнi бiрiншi дстрi басталды. Парламентаризм лыбританияда О.Кромвельдi республикалы диктатурасынан кейiн 17 асырды ортасында бекiтiлдi.
азiргi лыбританияда мемлекеттiк билiктi жоары органдары:
монарх (король, королева);
парламент (монархпен бiрге);
басында премьер-министр бар министрлер кабинетi (кiмет).
Монарх – мемлекет басшысы жне шiркеу басшысы.
Британды ыты доктрина – билiк халытан емес, монархтан шыады,- деп шыарды.
Монарх мртебесiн реттейтiн акт таты мрагерлiкке алдыру актiсi – 1701, кастильдiк жйе – еркек те йел адам да таа отыра алады. Негiзiнде мрагерлiкке лкен лы, егер лы болмаса, онда ызы (1952 Георг I-ны ызы – Елизавета - II) отыра алады.
лыбритания монархы – католик бола алмайды (тек протестант) – монархты йелi немесе йел монархты кйеуi католик бола алмайды. Та тек мрагер мен оны лдарына берiледi.
Корольдi йелi – королева, ал королеваны кйеуi монарх ыына ие болмайды. Бiра, балалары ие бола алады.
Корольдi басымдылыы – жеке (коронаа, мантияа, атаа, цивильдiк ааза – АШ долларына шаанда 12 миллион доллары. Елизавета II салытан босатылудан бас тартты) жне саяси (парламенттi рамдас блiгi; заа абсолюттiк вето азiргi уаытта "йыдаы кiлеттiк" – 300 жыл олданылан жо; з еркiмен премьер-министрлердi таайындау, ол конституциялы актiлерде орын алмаан; ауымдар палатасын таратады; аылшын шiркеуiне басшылы етедi; скери кштерге бас олбасшы; дипломатиялы кiлдердi таайындайды, халыаралы шарттара ол ояды.
Британ монархы - лыбританиядан баса 17 елдi (Британ ауымдастыыны (Канада, Австрия жне Жаа Зеландияны) – мемлекет басшысы; монарх – дворянды титулдарды (пэрлар) жне лордтар палатасыны мшелерiн таайындайды; лемде е беделдi монархты бiрi болып табылады).
Парламент рылымы: монарх, лордтар палатасы жне ауымдар палатасы.
Лордтар палатасы: рпа бойынша; 1260 мше, тек 100 мшесi з мiндетiне атал арайды. рамы: пэрлер (дворян), барон (е тменгi титул), виконттар, графстволар, марксизмдер, герцегтер р жыл сайын пэрлердi саны 2 седi, себебi королеваны туан кнi жне Рождество кнi, лыбританияны алдында сiiрген ебегi шiн дворянды титул бередi. Осы рамындаы мшелердi 4 категориясы енедi: 770 мрагер пэрлер; 450 мiр бойына таайындалан пэрлер, титулдарын мраа бере алмайды (олар парламентарийлер, алымдар, премьер-министр, мысалы, М.Тэтчер орнынан кеткеннен кейiн – баронесса болды, лордтар палатасыны - мiр бойы мшесi), 26 – дiни лордтар, 12 – сотты лордтар – олар пэрлер болып табылады. Лордтар палатасыны басшысы – лорд-канцлер, сот билiгiнi басшысы болып табылады. кiмет министрi – премьер-министрiнi сынысы бойынша, королевамен таайындалады, парламентпен сайланбайды. Лордтар – жергiлiктi жне нерксiп аристократияларыны кiлдерi. 1911 жылдан бастап лордтар Палатасын тарату, жойып, оны орнына те кiлдi Сенатты ру туралы сыныс жасалды.
ауымдар палатасы. Негiзгi ызметi: елдi iшкi жне сырты саясатыны маызды мселелерi; задарды абылдау; бюджеттi абылдау; кiмет ызметiне баылау жргiзу. Сайлануы: халыпен (лыбританияны азаматы, 18 жас, Ирландия мен ауымдастыты азаматы; мажоритарлы жйенi салыстырмалы кпшiлiгi, бiр мандатты сайлау округi, кiлеттiк мерзiмi - 5 жыл, мерзiмiнен брын таратылуы ммкiн). Депутаттар саны – 659, Англиядан – 539, Шотландиядан – 61, Уэльстан – 41, Солтстiк Ирландиядан – 18.
Талаптары: лыбритания азаматы; 21 жас; ол жинау; сайлау аманаты – 500 фунт стерлинг (750 АШ-ты доллары), егер округ бойынша 5 пайыз дауыс жинамаса ол айтарылмайды; басаратын спикер (король мен премьер-министрден кейiнгi 3-шi тла); сенiмсiздiк таныта алады.
кiмет – рамы – 100:
-премьер-министр, мемлекеттiк хатшылар, портфельсiз министрлер, кiшi министрлер;
-ала – министрлер кабинетi (25 адам);
-премьер-министр – мртебесi – кбiнесе дстрге байланысты, замен реттелмеген; кiлеттiк мерзiмi шектелмеген, мысалы М.Тэтчер – 11 жыл (1979-1990 ж.ж.); ауымдар палатасыны мшесi; Парламенттi тарату туралы сыныс жасай алады; королеваны актiсiне Премьер-министр ол ояды (контрассигнатура); королева атынан рекет етедi; Парламент алдында жауапты (ауымдар палатасы).
Партиялы жйе: консервативтiк (дстрлi британ ттастыы, жеке меншiк, мемлекеттi экономикаа аз араласуы, оны конференциясы 2 жыл сайын) жне лейбористiк (1900 – жмысшылар мен ксiподатар партиясы, 100 мы мше).
лыбритания бiрттас мемлекет. рамы:
-лыбритания корольдыы мен Солтстiк Ирландия, (Англия, Уэльс,Шотландия жне Солтстiк Ирландия);
-Пролив аралы жне Мэн аралы – ерекше мртебе;
-Туелдi ауматар: Фолкленд аралы, асиеттi Елена аралы, Бермуд аралы, Гибралтар, Каймоновтар аралы, Британды Виргинс аралы, Теркс жне Кайнос аралы, Монтсеррат аралы, Питэрл аралы, оларды здерiнi басару органдары бар.
1999 жыла дейiн жеке корольдiк жне кiмет болмауы, оларда бiрттас британды Парламент, кiмет жне монарх болды.
азiргi кезде Т.Блэйрдi сынысымен Солтстiк Ирландияда жне Уэльсте референдум ткiзiлдi.
1997-1999 ж.ж. трындарды пiкiрiмен "лтты" парламент:
1. Солтстiк Ирланды;
2. Шотланды;
3. Уэльс ассамблеясы;
Жалпы британды.
кiмшiлiк-аумајты блiнiсi – 1994 жыла дейiн: Англияда -45 графство, Уэльсте – 8 графство, Солтстiк Ирландияда – 6 графство, Шотландияда – 9 округ жне 3 аралды округ болды. 1994 жылы реформадан кейiн: Англияда – 45 графство; Солтстiк Ирландияда 6 графство, Уэльс – 11 ауылды графстволар, 11 алалы графстволар; Шотландияда – 32 муниципальды, 3 аралды бiрлiк.
Лондонда – мэр мен алалы кеес жо, басару – алалы аудан дегейiнде жзеге асырылады.
лыбританияны сот жйесi. Англосаксонды ы жйесi. Сот прецедентi. Сот кiлеттiгi – монарх, лорд-канцлер соты. 1873 жылы жалпы ы пен дiлдiк ыы осылып, бiрттас ыты жйе алыптасты.
Ерекшелiгi: 3 автономды сот жйесi: - Англия мен Уэльсте жалпы; Шотландия; Солтстiк Ирландия.
Жалпы соттар жйесi: магистраттар соттары жне графстволар соттары(бейбiтшiлiк (мировой) судьялар – елде 20 мы, жалпы негiздегi беделдi адамдар, загерлер емес); Жоары соттар жне лордтар Палатасы – азаматты iстер бойынша дауларды арайды (рамы 3 блiмнен трады: корольдi таы блiмi – сауда жне мхит арылы тасу; кеесшiлер блiмi – интеллектуальды меншiк, банкрот; жанялы блiм – крделi отбасы даулары).
Тж соты – ылмысты iстердi, ал апелляциялы соттар олара тскен шаымды арайды.
Судьяларды кiлеттiк мерзiмi - мiр бойы.
- Шотландияда:
- ауданды соттар;
- шерифтiк соттар;
- Эдинбургте – жоары сот инстанциясы – азаматты iстер бойынша;
-Юстициарларды Жоары соты – ылмысты iстер бойынша арамайды.
Пролив аралы мен Мэн аралында жеке сот жйесi: шешiмдерiн королева жанындаы пия кеесiнi сот комитетi.
Жоары сот инстанциясы – барлы лыбритания шiн – лордтар Палатасы – басында – лорд-канцлер. Загер лордтарды аласы.