Ауа блшектеріні озалысы.
Атмосфера рашан озалыста болады. Атмосфераны тменгі блігі трофосферада ауа аындары пайда болады. Оларды зіне тн температурасы, ылалдылыы, млдірлігі болады. Ауа аындарын крайтын ауа массалары озалыса тскенімен, за уаыт з асиеттерін сатай отырып, келіп жеткен ірлерді ауа райын алыптастырады.
Ауа массалары – тіке жне клбеу баытта бірттас болып озалатын ірі, біртекті бліктері. Белдемдік орнына байланысты: арктикалы (от. жарты шарда – антарктикалы), оыржай белдеулік, тропиктік жне экваторлы болып негізгі 4 трге блінеді. райсысыны зіне тн температурасы, ылалдылыы, кріну ашытыы жне т.б. ерекшеліктері болады. Бларды зі теіздік жне рлыты болып екіге блінеді. Термодинамикалы сипатына арай салын, жылы жне жергілікті болып аталады. Салын траты ауа массалары рлы стінде, ыста лкен антициклон жйесінде, жер бетіні салындауы нтижесінде пайда болады. Оан Сібір антициклонында алыптасатын Сахалин стіндегі рлыты ауа массасы жатады. Ол азастан климатына (сіресе ыста) елеулі ыпал жасайды. ыс кезінде Сібір антициклоныны серінен ауаны жоарыдан тмен озалуына байланысты блт азайып, жер беті суып, аязды ауа-райы алыптасады. Сондытан оны «Сібір ысы» деп атайды. Жазда Орталы Азия аумаы стінде орныатын тропиктік ауа массасы темперасы жоары, те ра ауа райын алыптастырады. Оны «Азиялы жаз» деп атайды.
азастан жне баса ауматарда жретін атмосфералы алмасуды басты ерекшеліктері аламшарлы алмасуды серіне байланысты. Мысалы, солтстік жарты шарды стіндегі ауаны зоналы алмасу аындары мхитты ауа массаларын батыстан-шыыса арай озап, 2-2,5 тулікте біраз згеріске шырай, азастана жетеді. Осы кезде, яни зоналы алмасу жргенде, республика еуразияны орталыында орналасанына арамастан, климатты контингентілігі азаяды. Сйтіп, азастанны жер бетіндегі атмосфералы алмасуы жалпы алмасуды бір тармаы болып табылады.
Республика аумаына негізінен ауа массаларыны ш типі серін тигізеді:
- арктикалы ;
- оыржай ;
- тропиктік; - ауа массалары.
азастан мхиттардан те ашыта жатыр. нді мхиты стінде алыптасатын ауа массалары азастана жетпейді. Ауаны тменгі абатындаы ылал жол бойы блініп, жауын-шашын жазытара азыра тседі. азастанны климатына Атлант мхиты жне оны теіздері ана сер етеді. Жолында тау кедергілері болмаандытан, ауа массалары солтстіктен отстікке арай да, батыстан шыыса арай да еркін ыысып ауыса алады.
Арктикалы ауа массасы солтстік Мзды мхит стінде жне оны жаалы рлытар мен аралдарында алыптасады. Арктикалы континенті ауаны температурасы ыста да, жазда да тмен, сондытан ылалды кп стап тра алмайды. Ауа те млдір ра болады. Бл ауа солтстіктен, кбінесе ыста енген кезде азастанда антициклон орнайды. Антициклондарды серінен табиатта антициклонды ауа райы, яни лкен клемдегі жоары ысымдаы ауа ра та ашы, ыста суы, жазда ысты ауа райын алыптастырады. Континентті арктикалы ауа республиканы отстігіне тпелі мезгілдерде жиі теді, кктемгі жне кзгі сіктер соан байланысты айталанып отырады.
оыржай ауа массасы материкті орта ендіктерінде алыптасады, йткені азастан тгелімен оыржай климатты белдеуді отстік блігінде орналасан. Батыстаы Атлант мхитынан келетін ауа теіздік коыржай ауасы деп аталады. Бл ауа азастана жеткенше те за жолдан тіп, ылалыны кп млшерінен айырылып жетеді. Солай бола трса да батыстан келетін ауа аындары республикаа тсетін жауын-шашынны кбін келеді. Мхиттардан алыс ашытытара кшкен ауа массасы біраз ылал орын жоалтатындытан бізді елімізді аумаына жеткенде жауын-шашын азыра тседі. Егер ауа массасы тау абаттарына жетсе, олар міндетті трде шы бойымен жоары ктеріліп салындайды немесе конденсацияа (сйы трге айналады) шырайды. Бл ауа массасы ыста температураны жоарылатады, жазда тмендетеді. Бдан кейін осы ауа массасы азастан аумаында за уаыт траты оыр салын континенттік ауа асиетіне ие болады. Мндай ауа массасы оыржай континеннттік деп аталады.
Тропиктік ауа массасы азастана Иран аумаынан келеді. Континенттік [тропиктік] ауаны иран ауасы деп де атайды. Бл ауаны келуі жазда байалады. азастанны иыр отстік аудандарын амтиды. Балаш кліні арасын осатын сызыа дейін жетеді. Длірек айтанда ызылорда, Отстік азастан жне Алматы облыстарын амтиды.
Жазда континенттік тропиктік ауа азастан аумаы стінде алыптасады. Бл тропиктік ра ауа массасыны асиеті бар континенталды тран ауасы отстіктен келеді. Ауаны бл типі детте Каспий маы ойпаты, тран ойпаты жне Отстік азытан облысы жерінде байалады. Ол ауа ысты, ра жне апыры болады, сонымен бірге шады дауылдар жиі айталанады.