Атмосфераны рылысы

Атмосфераны зерттеуші мамандарды пікірінше, ол Жер бетінен ашытаан сайын температурасы ртрлі бірнеше айматардан трады. Олара тропосфера, стратосфера, мезосфера жне термосферадан жатады. 1000 км жне одан ары арай экзосфера абаты басталып, онда атмосфералы газдар лем кеістігіне таралады. Осы абатта атмосфера бірте –бірте планета аралы кеістікке ауысады.

Атмосфераны Жер бетіне е жаын абаты «тропосфера» деп аталады. Оны жоары шекарасы полюстен 8—10 км биіктікте, дегейінен биіктігі – 10-12 км, экваторда – 16-18 км, жаза араанда ыста тмен. Атмосфераны бл абатында барлы атмосфералы ауаны 80 % -ы жне атмосферада бар су суыны 90 %-ы орналасан. Тропосферада турбалентілік пен конвекция атты дамыан, аспан орналасан, циклондар мен антициклондар жреді. Биіктікті суіне байланысты температура орташа тіке градиентпен 0,65°/100 м тмендей береді.

Тропосфераны стратосфераа ауысатын аралы абат, мнда биіктікке байланысты температураны тмендеуі тотайды.

Стратосфера атмосфераны 11-ден 50 км аралы биіктікте орналасан ауа абаты. Бл абатты тменгі абатында, яни 11—25 км-де температураны згерісі аз болады да стратосфераны жоары абатында (25—40 км) немесе оны инверциялы абат деп те атайды, температура 56,5-тен 0,8 ° –а дейін тмендейді. 40 км шамасындаы биіктікте температураны мні 273 К (0 °C дерлік) болады да осы температура 55 км биіктікке дейін траты болып алады. Бл температураны траты облысы стратопауза деп аталады жне стратосфера мен мезосфера арасындаы шекара болып

есептелінеді.

Атмосфераны стратосфера мен мезосфера аралыындаы аралы абат стратопауза деп аталады. Ондаы температура траты (0 °C шамасында).

Мезосфера 50 км биіктіктен басталып 80—90 км биіктікке дейін созылып жатыр. Оны температурасы биіктеген сайын орташа тіке градиентпен (0,25—0,3)°/100 м тмендейді. Негізгі энергетикалы процеске сулелі жылуалмастыру жатады. Еркін радикалдарды атысуымен крделі фотохимиялы процестер жне т.б. жріп, ауа селдірей бастайды.

Мезопауза мезосфера мен термосфераны арасындаы аралы абат. Температураны тіке орналасуы бойынша минимум орын алады (—90 °C шамасында).

Карман сызыыЖер атмосферасы мен космос арасындаы шекара трінде абалданан теіз бетінен санаандаы биіктік. Ол теіз бетінен санаанда 100 км биіктікте орналасан.

Жер атмосферасы мен ионосфера арасындаы шекара 118 км биіктікте орналасан деп есептелінеді. Бны атмосфера мен ионосферада орналасан энергиясы жоары блшектерді озалысы крсеткіштерін талдау крсетеді.

Термосфераны жоары шегі—800 км шамасында Температура 200-300 км биіктікке дейін сіп, 1500 К шамасында тотайды, биіктеген сайын оны осы мні траты болып алады десе де болады. Ультраклгін жне рентгенді кн сулесіні серінен жне космосты сулелену нтижесінде ауаны иондануы («полялы крініс») жреді. Ионосфераны негізгі облысы термосфераны ішіне кіреді. 300 км биіктіктен жоарылаанда атомды оттегі басым болады. Термосфераны жоары абаты Кнні аымды рекеттілігімен аныталады. Кнні рекеттілігі тмен кезедерінде - мысалы, 2008-2009 жылдары – бл абатты млшеріні азайаны байалды.

Бл термосфераа жататын атмосфераны облысы. Бл облыста кнні сулесін жту мардымсыз жне температура биіктеген сайын згеріссіз алады.

Экзосфера — бл селдіреу аймаы, 700 км биіктіктен жоары орналасан термосфераны сырты блігі. Экзосферадаы газ шашырап орналасан, сондытанда оны планетааралы кеістікке тіп кетуі кездеседі.

100 км биіктікке дейін атмосферада газдар жасы араласан гомогенді оспа кйінде болады. Одан да жоары абаттарда биіктеген сайын газдарды орналасуы оларды малекулалы салмаына байланысты болады, Жер бетінен нерлым жоары биіктеген сайын ауыр газдарды концентрациясы тез жоалады. Газдарды тыыздыыны тмендеуі нтижесінде температура стратосферада 0 °Cа дейін жне мезосферада 110 °C дейін тмендейді.

2000—3500 км биіктікте экзосфера біртіндеп жаынкосмосты вакуума теді, ол те сирек орналасан планетааралы газдар блшектеріне, бастысы сутегі атомдарына толы. Алайда бл газ планетааралы заттарды тек бір блігін ана береді. Ал оны алан блігі кометалы жне метеорит тріндегі ша трізді блшектерден ралады. те сирек ша трізді блшектерден зге бл кеістікке кн жне галактикалы трдегі электромагниттік жне корпускулярлы радиация да енеді.

Тропосферада атмосфераны салмаыны - 80 %-ы, стратосферада —20 % шамасында; мезосферада —0,3 %-дан арты емес, термосферада — атмосфераны жалпы салмаыны 0,05 %-ы орналасан.

 

 

80 км биіктіктен 1000-1200 км-ге дейінгі аралы Ионосфера болып аталады. Мнда ауа те сирек, молекулалар аншама жылдам озалса да жй термометрді де жылытпайды.

Ауаны е жоары, те селдір, биіктей келе крінбей кететін, протондардан ралан, 1000-1200 км-ден 1500 км-ге дейінгі аралыын Протоносфера деп атайды.

Протоносфераны оршап жатан Радиациялы белдеу аталатын абат бар. Ондаы ауа кн сулесімен келіп, жерді магнитті рісі арасына осылан протон мен электроннан ралан. Олар жерді магнитті рісіні кшімен шиыршы сым секілді айналып жреді. Радиациялы белдеу (1500 км-ден 60000 км-ге дейінгі аралы) шке блінеді:

- ішкі жа – жерден 1500-4000 км аралыында;

- орта жа – 12000-20000 км аралыында;

- жоары жа – 50000-60000 км аралыы.

Осы абатта кші 10 миллион амперге жететін оршаулы ток жер шарын айналып жріп отырады.

Атмосферадаы газдарды рамына байланысты гомосфера жне гетеросфераны бледі. Гетеросфера — бл гравитацияны газдарды блінуіне сер ететін облысы, йткені мндай биіктікте оларды орын ауыстыруы те аз млшерде жреді. Гетеросфераны рамыны трасыз болуы осыдан. Одан тмен атмосфераны гомосфера деп аталатын рамы бойынша біркелкі, жасы араласан блігі орналасан. Бл абаттар аралыын турбопауза деп атайды, ол 120 км биіктікте жатыр.

ГОСТ 4401-81 бойынша стандартты атмосфера келесі кестеде (кесте2) берілген.

Кесте 2- ГОСТ 4401-81 бойынша стандартты атмосфера