Ауа бассейіні ластану кздері.

Бгінгі тада атмосфера ауасыны тазалы сапасы брыны кезден ауытуда. Оны негізгі себептері – ауаа адамны антропогендік іс-рекетінен болатын ртрлі газдарды шыарылуы. Оларды ауаны ластаыш заттар деп атайды.

Атмосфера ауасыны сапалы кйіні крсеткіштері оны ластану дрежесі болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластаыш заттарды шекті млшерлі концентрациясы (ШМК) алыпты рамынан асып кетіп сай келмесе, онда ауа ластанан деп саналады.

Атмосфераны ластайтын траты кздергезиянды заттар газ жне ауа блетін жйелер арылы шыарылатын жылжымайтын кздер (мржалар, аэрациялы фонарлар, вентиляциялы шахталар жне т.б.) жатады.

йымдастырылмаан траты ластау кздері -зиянды заттары, герметикалы емес технологиялы ондырылар, трлі резервуарларды жабдыталмаандыынан, жк тиеу - жк тсіру жйелері (мысалы, цемент тиеу жне тсіру) арылы тікелей ауа бассейніне шыарылатын кздер. Блара жанып жатан террикондар, ша шыаратын йінділер жне т.б. жатады.

Атмосфераны ластануы деп адамдара, тірі жіне лі табиата, экожйелерге, рылыс материалдарына, табии ресурстара - барлы табии ортаа зиянды, сырты ауа рамы мен сапасына сер ететін ртрлі млшердегі кез-келген осалы заттарды тіке немесе жанама енуін айтады.

Ауаны табии ластануы табии процестерді (вулкандарды атылауы, жел эрозиясы, сімдіктерді кптеп глденуі, орман жне егістіктерді ртенуінен болатын ттіндер жне т.б.) жруінен пайда болады.

Атмосфераны антропогенді ластануы адамны іс-рекеті нтижесінде зиянды заттарды латырылысынан болады.

Атмосфералы ауаны ластануы масштабы бойынша жергілікті, айматы жне лемдік болып блінуі ммкін.

Жергілікті ластануа азандай аймата (ала, район жне бас.) ластаушы заттарды млшеріні кбеюі жатады.

Айматы ластану деп біршама айматарда (облыс, айма жне бас.) атмосфералы ауаны ластануын айтады.

лемдік ластануа жерді барлы атмосферасыны ластануын жатызады.

Антропогенді ластаушыларды негізгі кздеріне жылу электр станциялары (барлы ластануларды 25 %-ын райды), ара жне ауар металлургия (сйкесінше 24 жне 10,5 %), мнайхимиясы ндірісі (15,5 %), рылыс материалдары (8,1%), химия ндірісі (1,3 %), автоклік (13,3 %) жне басалар жатады. Ірі аларда автокліктерден блінетін зиянды заттар латырылыстарын млшері 60-80 %-ды жне одан да кп млшерді райды.

р саладаы ксіпорындарды ауаа тигізетін зияндары ртрлі. Металлургия ксіпорындары ауаны металдарды алдытар мен осындыларымен ластайды, жылу электр станцияларыны алдытары жаатын отына, оны химиялы рамына жне жау дістеріне байланысты болады.

Отынды жау дісі де ауаны ластануына серін тигізеді. Ша-тоза мен газ алдытарын стайтын ондырылары бар ксіпорындарды атмосфераа тигіетін зияны аз, ал ондай ондырылар орнатылмаан ксіпорындарды зияны кп. йткені ондырыларды кмегімен ауаа таралатын зиянды заттарды 90-95%-ын осы ондырылар ауаа жібермей стап алады.

рылыс материалдарын шыару технологиясына шикізатты азу, тасу, нтатау, елеу, араластыру, ныыздау, кептіру, кйдіру сияты жмыстар кіреді. Осы жмыстарды жргізгенде сол маайа ша-тоза, кл, бу, ттін жне т.б. ластаушы заттар блінетіні белгілі. Сусымалы жне нтаталан заттармен жмыс істегенде ша-тозады басу иына тседі. Мысалы, цемент шыаратын зауыттар, сіресе кйдіру жне нтатау цехтары, к пен цемент тозаын кп шыарып, сол маайдаы сімдіктерді кйдіріп жібереді. Зауыттан 2 км ашытыта 1 м³ ауада 20 мг тоза болады, ал санитарлы норма бойынша бл 0,15 мг-нан аспауы тиіс. Асфальт шыаратын зауыттарды ша-тозаы кп боландытан оларды аладан тыс жерлерге салу кзделген.

Елдi уе бассейнiн ластауа трансшекаралы кшiру бiраз лес осады: мысалы, Мскеудi дiстемелiк синтездеушi орталыы орындаан алдын-ала есептер бойынша азастанны аумаындаы з кздерiнен ккiрттi тсу лесi жылына 380 мы тонна, сырттан келiнгендерiні лесi - жылына 446 мы тонна. азастан, з кезегінде кршi елдердi аумаына тсетiн ластауларды бiраз клемiн жеткiзедi. азастанны шамамен 5 млн. трыны ластанан атмосфералы ауа жадайында, 2 млн. - ластануды те жоары дегейi жадайында трады.

Республикада 22 млрд.т. аса ндiрiс жне ттыну алдытары жинаталан. Ірі алаларда, сіресе Алматыда тмен сапалы отын (жаармай) пайдаланатын жеке меншік автомобильден саныны кбейе тсуі жылжымалы ластау кздері арылы ауаны одан сайын нашарлатып жіберді. Е зиянды заттар азастанда есепке алынбайды, сондытан наты крсеткіштер беймлім кйінде алады.

азастанды алымдар халыты емделуiне, диагностика мен сауытыруа жалпы шыындарды, мiрдi орташа затыын, аурухана паратары жне мгедектерге зейнетаылар бойынша тлемдерге шыындарды ескере отырып, экологиялы жадайды нашарлауы салдарынан халыты денсаулыына келтiрiлген залал есебiнi моделін зiрледi. Денсаулыты орау жне экожобалау орталыыны деректерi бойынша азастанны шыындары бiр жыла рбiр трына 8355 теге ($55,7) немесе атмосфераа шыарындыларды бiр тоннасы шiн 9000 теге ($60) райды. Бл атмосфералы ауаны ластануынан азастан халыны денсаулыы шін терiс эффект жылына кемiнде 225 млрд. теге ($1,5 млрд.) райтынын білдіреді.