Ластаушы заттарды трлері

Ауаны ластаыш заттар атарына 214 зиянды заттар кіреді. 2009 жылы азастанда атмосфералы ауа жайын баылау 69 постта жргізілді, ластайтын затты 16 крсеткішіаныталды.

Ластаыш заттарды антропогенді трдегі осылыстары ауіпті келеді. Оларды кеістікте таралуы ртрлі, рамы трасыз келеді. Антропогенді ластану халы кп оныстанан райондарда байалады, адамны денсаулыына, сімдіктер мен жануарлара зиянды сер ететін кптеген заттардан трады.

Ауаны ластаушы зиянды заттара кміртегі оксиді, азот оксиді, ккірт диоксиді, кмірышыл газы, альдегидтер, ауыр металдар ((Pb, Cu, Zn, Cd, Cr), аммиак, озон, атмосфералы ша жне реактивті изотоптар жатады.

Ауаа латырылатын зиянды заттар агрегатты жадайларына байланысты: 1) газ трізді (ккірт диоксиді, азот оксиді, кміртегі оксиді, кмірсутектер жне т.б.); 2) сйы (ышылдар, сілтілер, тздар ерітінділері жне бас.); 3) атты (ауыр металдар, канцерогенді заттар, органикалы жне органикалы емес шадар, кл, шадар, шайырлы заттар жне т.б.).

Негізгі антропогенді ластаушылар (поллютанттар) атарына – ккірт диоксиді (SО₂), азот диоксиді (NО₂), кміртегі оксиді (СО), атты блшектер (кл, ша, кйе) жатады. Оларды млшері барлы латырылатын зиянды заттарды 98%-н райды.

атты блшектер пайда болуы механизміне байланысты келесі кластара блінеді:

механикалы ша - технологиялы процестер кезінде німді уату нтижесінде пайда болады;

шатын алды – ттінді газдарда алыан кйде кездесетін жанбайтын жанар-жаар май алдыы, жану кезінде жанар-жаар майды минералды оспаларынан пайда болады;

ндірістік кл – кмірсутектерді толыымен жанбауы жне термиялы блінуі нтижесінде пайда болатын атты дисперстілігі жоары кміртек.

Блардан баса зиянды заттарды 70-тен астам трлері атмосфераа латырылады: ауыр металдар (ккірт, сынап, кадмий, орасын жне т.б.), кмірсутектер (С_nН_n), оларды ішінде ауіптілеріне бенз(а(пирен, альдегидтер (бірінші кезекте формальдегидтер), ккіртсутегі, улы шатын еріткіштер( бензиндер, спирттер, эмирлер) жне т.б.

орасын (Pb ) – кез-келген трде улы ккшіл металл. Дниежзі бойынша ндірілетін ккіртті 60%-ы ышылды аккумуляторларды шыаруа жмсалады. Алайда атмосфераны ккіртті осылыстармен ластайтын негізгі кзге (80 % шамасында) этилді бензинді пайдаланатын клік трлерінен блінетін улы газдар жатады.

Ауыр металлургия ауаны кміртек оксидімен, маргенецпен, аз млшерде мышьякпен, фосформен, сурьмамен, орасынмен, сынап буларымен жне т.б. ластайды.

Металлургия ксіпорындары ауаны металды алдытары жне осындыларымен ластайды, оларды ішінде темір, орасын, мыс, мырыш, алайы, никель, кмір, ккіртті ттін, глинозем (алюминий тотыы) т.б. алдытар бар.

Мнайды дейтін жне жасанды жібек шыаратын ксіпорындар ккіртті сутек алдытарын ауаа шыарады; химия ксіпорындары азот тотыын бледі; рылыс материалдарын шыаратын ксіпорындарды шаы мен тозаында, газдарында кальций тотыы, алюминий тотыы, кремназем (кремнийді оттекпен осындысы), магний, темір, гипс, асбест, к, т.б. заттарды алдытары бар.

Химия нерксіптері – ккіртсутек жне хлорлы осылыстармен ластайды.

Кмір ндірісі атмосфераа ккірт диоксидін, кміртегі оксидін, шайырлы заттар німдерін латырады.

Автокліктерді жаан газдарынан азот оксиді, ртрлі кмірсутектер, альдегидтер, ккірт осылыстары жне т.б. блінеді. Бір автоклік жылына 4 т оттегіні жтып, ауаа 800 кг кміртегі оксидін, 40 кг азот оксидін жне 200 кг кмірсутектерді латырады.

Ауаны ластаушылар атарына сондай-а ауыл шаруашылыы да лес осып келеді. Ауылшаруашылы ндірісіндегі ауіпті жне негізгі ластаушыа – пестицидтер жатады.

ышылды компоненттер ( кміртегі оксидтері жне диоксиді, ккірт диоксиді, азот оксиді, ккіртсутегі) латырылыстары кздеріне алдытарды жау німдері жатады.

ышыл компонентерді атмосферада болуына мнайды ндіретін жне мнайхимиясы нерксіптері серін тигізеді. Жанар-жаар майда жау кезінде кміртегі мен сутегі осылыстарында ышылдану жреді, кмірышыл газы мен су буы блінеді.

Атмосфераны ластаушыларды ішінде е ауіптілеріне радиоактивті изотоптарды кмегімен жретін радиоактивті ластанулар жатады. Оны кздеріне – ядролы аруды ндіру жне сынау, АЭС-ны алдытары мен апатты латырылыстары жатады. 1986 жылы Чернобыль АЭС-ны тртінші блогыны жарылысынан радиоактивті заттарды ауаа латырылысы басты орына ие. Осы латырылыстарды жалпы млшері 77 кг-ды рады. Егер Хиросимадаы атом жарылысы кезінде небары 740 г радиоактивті заттар блінсе, онда бл апат салыстырмалы трде е сораы апата жатады.