Сауат ашу дістемесіні психологиялы лингвистикалы негіздері
2) Бастауыш сыныпта жазба жмыстарында кездесетін графикалы ателер Жазудын графикалык калыптасуы мектепке дейін алыптасады. Мысала мектепке дейнгі ( 3 жасар) балалар олына аламсап алып сурет жне сызытар сыза бастайды. Кешірек мектепке дейнгі салан суреттерін к-збен баылап, жеке ріптер сала бастайды. Баланы4 сурет сала бастауы олын , саусатарын,кзін дамытып жазуа дайындайды. Осылайша бала біршама жазуга дайындыкпен мектепке келед. Бмектепке келед. Біра мндай дайындыкты кері сері бар. Мселен сурет салу кезіндегі 0аламсап 9стау гигиенасы сйкес келе бермейді. Мысала, й,ааш,шарба саландаы тік сызык клбеу жазуа кері серін тигізеді. Яни, оушылар клбеу жазудын орнына тік жазады.Мндай дадыларды дрыс орындау керек. Жазуга уйрету барлык ріпті салып біткенде аякталады деуге болмайды. Келесиде олар орфографиялык графикалык дагдынын дістерімен танысады.
3)Сауат кезеінде оушыларды йренетін шеберліктері мен дадылары Сауат ашу кезеінде балаларды бойында мынадай шеберлік алыптасуа тиіс: 1) дыбыстарды орын-орнына ойып сз растыру; 2) кеспе ліппе ріптерінен сз рау жне жазу; 3) сздердегі жуанды белгі (ъ) жне жіішкелік белгілерді (ь) айырмашылыын у; 4) андай да болмасын тіркесіп келген дыбыстардан ралан сздерді ои алу; 5) ліппедегі мтіндерді екінші рет оыанда тыныс белгілерін сатап ои алу; 6) арапайым мтіндерді малімні сраы бойынша айтып беру; 7) ыса ледерді жата айта алу; 8) заттар туралы елеске сйене отырып, арапайым логикалы жаттыуларды орындай алу1; Сауат ашу кезеінде балаларда мынадай дадылар алыптасады: 1) сзді буындап жне ттас сздерді дрыс оу; 2) клемі шаын мтіндерді саналы, тсініп оу; 3) айтылуы мен жазылуы бірдей, кейбір сздерді жазу; 4) жазан сздерін тексеріп отыру; 5) ріптерді бір-бірімен жалап жазу.
1«ліппе серігіде» жне сыныптан тыс оу рылымындаы сауат ашу сыныптан тыс сабатарыны жргізілуі оу бірінші оу аптасынан бастап сауат ашу мен ана тілі сабаымен атар жреді, балаларды лкен дебиет мірімен таныстырады, баланы з еркімен оуын алыптастырады.
Бірінші сыныпта сабатан тыс оу мынадай екі кезеде іске асырылады: бірі алашы оу жылыны бірінші жартысында дайынды жргізіледі. Яни, бірінші ыркйектен 10 - 15 атара дейінгі кезе. Екіншісі, 10 - 15 атардан 25 мамыра дейінгі кезе. Бірінші сынып бадарламасында бл кезедерде оушыа білім беру жолдары аны крсетілген. Сыныптан тыс оу дайынды кезеінде 20 - 25 минута созылуы ммкін. Сыныптан тыс оу мен жазуды малім йымдастырады. Соны бірі «сыныптан тыс оу жне жазу» сабаы.й - іші, ата - анасыны кмегімен сыныптан тыс оуа дайынды жасалады. Алашы жартыжылдыта балалар з бетінше ои алмайды, тек малімні оыанын естіп, тыдайды. Мысалы: ертегі, ызы гіме, ле зінділері, тапа, т. б.
Оу жылыны бірінші жартысында ліппе кезеінде сыныптан тыс оуды былайша жоспарлаймыз. Оу жнінде ысаша тсінік беріп, гіме ткізіледі. Бір мтінді алып малім дауыстап оып береді. Одан кейін ысаша тсінік беріледі. Бір жмадан кейін оушыларды шамасы келетіндей кітаптарды белгілеп, гіме ткізіп, тапсырма беріледі.Кітапты клемі 8 беттен 30 бетке дейін болуы ммкін, міндетті трде лкен форматты болуы керек. Сыныптан тыс оуды діс - тсілдеріне тоталайы.
Оылатын ертегі, гіме, леді алдымен малім оиды. р сзге дрыс екпін тсіріп, тыныс белгілеріне тотап, дрыс оуа баыт береміз.. Мтін оылып болан со, ондаы р сзді оушыа тсінікті, тсініксіздігін тексеріп байаймыз. Мтіндегі сз, сз тіркестерін дрыс атын болса, онда оушы мтін мазмнын ттас тсінеді деуге болады. Егерде мтін ішіндегі бірнеше сзді не екенін, маынасын тсінбейтін болса, кні брын дайындалан саба крнекілігін, суреттерді пайдаланып маынасын ашуа кмек беру ескеріледі. Сондай - а, сол сздерді кіріктіріп сйлем рату тиімді. Балалара ліппе оулыында берілген «Брінен де жасы» деген мтінді оытып крейік.
Мысалы:Бір кішкентай ыз топты адамны ортасында шешесінен адасып алыпты. Ол шешесін іздеп таба алмаан со баырып жылапты. Оны крген адамдар жбатып: - Сен жылама, біз сені азір шешее апарамыз. Сені шеше андай адам еді? - деп срапты. Сонда ыз жылап трып: - Сіз білмейтін бе едііз, мені шешем е жасы адам!? Ол брінен де жасы, - деп жауап беріпті.
Е уелі мнерлеп оып шыамыз. Сонан кейін 2 - 3 оушы оиды. Оушыларды ате оыан сздеріне тзету жасап, бірнеше рет оимыз. Мысалы, мтіндегі «кішкентай, баырып, жбатып» деген сздерді дрыстап айта алмайтындары байалады. Мтін мазмнына байланысты сратар мен тапсырмалар беріледі:
1. Кішкентай ыз кімнен адасып алды?2. айда адасып алды?3. ыз андай еді?4. ыз не істеді?5. ызды кімдер жбатты?6. Олар ыздан нені срады?7. ыз не деп жауап берді?Балалардан толы жауап алу ескеріледі.1. Кішкентай ыз шешесінен адасып алды.2. ыз кшеде адасып алды.3. ыз кішкентай еді.4. ыз баырып жылады.5. ызды крген адамдар жбатты.6. Олар ыздан - ана андай адам?- деп срады.7. ыз мені шешем е жасы адам,- деп жауап берді.
2.Каллиграфиялы жаттыулар, олара ойылатын талаптар сауат ашу кезеінде оушылар дыбысты ріппен табалай білуге (фонетика – графикалы жазуа) йретіліп оймайды, сонымен бірге каллиграфиялы талапа сай жазуа дадылану тиіс. Демек, сауат ашуды міндеті ріпті жаза білуге йрету емес, оны рбір элементін дрыс сатауа, дптерге алай болса, солай жазбай, оа арай біркелкі клбеу, таза, аны жазуа машытандыру міндеті де тр. Осы талаптарды орындау негізінде оушыны кркем жазу дадысы (каллиграфия) алыптасады. Оушылар заттарды пішінін, рылысын жазытыта орналасу алпын еркін абылдап, о, сол, шеті, жоары, тмен, тзу, исы, дгелек ымдарды мегереді. Ал, сауат ашуды ліппе кезеінде ріптерді жазып йренеді. ріпті толы табасы оны оны элементтерін ретімен жазу арылы орындалады. Демек, рбір ріпті жазып шыу дегеніміз- кп ырлы тадау процесін атару деген сз. Ал, мны зі мектеп табалдырыын алаш аттаан бала шін аса крделі іс -рекет. р ріп элементтерін жазып йрену е алдымен, оны неше элементтен тратынын, екіншіден, ол ріпті ай жерде алай баыттап жазуды мегеруіне септігін тигізеді. Жазуа йретуді алашы кнінен бастап, оушыларды збей жазуа дадыландыру ажет. Сауат ашу кезеінде сйлем, сз, буын, дыбыс ымдарын мегертуге оулыта берілген суреттер арылы тіл дамыту жмыстары жргізіледі. Сауатты жазу дегеніміз - ріптерді тастамай, шатастырмай жазу. Оушыа буындап оыту, сздерді буына дрыс блгізу керек. Жаттыулар балаларды кркем жазу дадыларын алыптастырады. «Орынын белгіле» жаттыуы. Дптерге алдын ала сздер жазылады. Оушылар ріп элементтеріні жне ріптерді байланысу орынын белгілейді.
«ріпті тап» жаттыуы. ріпті бір немесе екі элементі жазылады да, оушылар алаан элементін тауып жазып крсетеді. «ажайып ала» ойыны. Татаа сз жасырылады. Малім жасырылан сзді рбір рпін элементтері бойынша сипаттап айтады да, ал оушылар андай ріп екенін айтады. Мектеп табалдырыын алаш аттаан оушыларды саусаты жаттытыру шін трліше жаттыуларды орындатады. Бл жаттыу ріптерді бірдей биіктікте, бірдей ашытыта жазуа тселдіреді. Ал келесі жаттыу кз бен олды координацияда жмыс жасауын алыптастырады.
1-ші сыныпта тілді дыбысты жйесіне берілетін білім кеейтіліп, крделене тседі. ыса й дыбысымен дыбысыны жазылу емлесінде зіндік иындытары бар. Оны былай жинатап крсетуге болады. й – ы,і дыбысынан кейін жазылмайды, тек мына тбірі тый,сый сздеріне жазылатындыы ескеріледі. ріпі сзді басында еш уаытта жазылмайды. Бл дыбысты н дыбысымен шатастырып жазуы жиі кездеседі. Оны сздерді салыстыру арылы сз маынансыны згертетіндігіне кз жеткізу керек. Жне н – тіл шы дыбысы, тіл арты дыбысы екенін немі тілмен жаттыу жасау арылы йрету керек. р трлі зат бейнесін, геометриялы фигураларды штрихтау баланы олын жаттытырмайды, оны сйлеуі мен ойлауын активтендіреді. Штирхтар арылы сурет салу жаттыуларын сурет альбомына орындатан жн. Сурет альбомы беттеріне жазу сызытары сызылады да, жаттыулар жазу дптеріндегі лгідей орындалады. Сауатты жазуа тиімді дістеріні бірі – жата жазу. Мысалы: а тйіншек секедейді, сары тйіншек жетем дейді. Жмбаты ызыа шешу (оян, тлкі) жаттау, оларды дрыс жазып сауатты жазуа тселдіреді.
3.Дайынды кезеінде жне ліппе кезеіндегі сабатардыі жоспарыБл-«ліппе» мерзіміні жеделдетуіне, ш айда сауаттандыру ісін аятауа байланысты. Дегенмен, осы аз уаытты зінде малімдер пайдалы діс-тсілдерді олдана білсе, оушыларды мектепте дрыс жріп-труа, сыныпта отыра білуге тсілдіруге болады. Дайынды кезеде оушылара ертігі, гіме оып беріп, ле жаттатып, сурет салызып, білуге марлыын арттыруа, ааз, алам стауа машытандыруа болады. «ліппе» суреттерін падалана отырып, сйлем, сйлемнен гіме ратуа жне сздерге дыбысты талдау жасауа машытандыру керек. Сабата сйлеу, сйлем, сз, буын, дыбыс деген ымдарды оушылар тжірибе жзінде мегеретін болады.
Дыбыспен таныстыру сабаы.1.Жмба жасырып, оушылара шешгізу; осы жмба пен оны шешуі бойынша гімелесу. 2.гімені сйлемдерге, сйлемдерді сздерге, сздерді буындара талдатызу.3. Дыбыспен таныстыру (Мысалы, а-ра, ал-ма, а-аш, а-па т.б. сздерді талдай отырып, «а» кіл аударылады.).4.Таныс дыбыстан басталатын сздер ойлату.
5.Айтылан кейбір сздерді суретін салызу.
ріп элементін жазуа йрену сабаы.1.Балаларды арындаштарын, дптерлерін дайындау.
2.Оушыларды жазуа даярлау. арындашты алай стау керектігін крсетіп, саусатарын бгу, жазу, ауаа жазызып жаттытыру.3.Бгін дптерді бір бетіне жалауша салатындарын айту.4. Татаа жазып крсету жне оны айта ауаа жазып крсету.5. Балалара дптерлеріне жазызу.
ліппе кезеінде жаа дыбыс пен жаа ріпті йрету сабаыны жйесіОу сабаы:
1. Оылан ертегі немесе жмба бойынша гіме2.гіме барысында олданылан сйлемдерді ішінен йретілелі отыран жаа дыбыстан басталатын немесе аяталатын сзі бар сйлемді бліп алып, оан оушыларды назарын аудару.3.Сйлемді сзге, сзді буына, дыбыса талдау арылы йретілетін дыбысты бліп алу; осы дыбыстан басталатын немесе аяталатын жаа сздер ойлап табу.4. Сол ріпті баспа трін крсету, оны суретін таяшалардан, ааз иындыларынан жасап крсету, баса ріптерді ішінен табу. 5. Кеспе ліппеде сз растыру жне оны оу.6. Бір буынын немесе рпін ауыстыру арылы жаа сз жасау; буынны немесе сзді басына, соына ріптер осып, жаа сз жасау, оларды оу.7. ліппедегі баанада берілген сздерді оу.Жазу сабаы:1.Жазуа дайынды (оушыларды дрыс отыруы, аламдарын дрыс стауы, дптерлеріні партада дрыс ойылуы) тексеріледі.2.Сзді буына, дыбыса талдау арылы жаа ріп блінеді.3. Жаа ріпті элементтері блшектеліп крсетіледі, малім оны татаа жазып трады, оушылар дптерлеріне жазады.4. Малім жаа ріпті татаа жазады. Оушылар осы ріптен басталатын сздер ойлап табады. Сонан со олар ріпті дптерлеріне жазып алады.5. Оушылар тапан сздерін буына, дыбыса талдайды оиды.6. Талданан сздерді ішінен барлы рпі тгел тілген сздерді оушылар дптерлеріне жазады.7. Суретпен немесе пластилинмен жмыс.Балалар ліппені туді бірінші кезеінде алдын ала буына, дыбыса талдап, кеспе ліппеден растыран сздерді оитын болса, екінші кезеде дету амалымен жасалан сздерді жне бір дыбысы згеше сздерді оиды.
1.Сауатты жазуа йретуде р трлі ой операцияларыны (аналогия, салыстыру, талдау, жинатау т.б) ажеттілігі жайлы тсінік берііз.Сауатты жазуа йрену жмысы грамматикаа сйенеді. Мектепте грамматиканы оыту нерлым жасы жола ойылса, оушыларды сауаттылыы да сорлым жоары болады. Олай болса, белгілі бір жазу ережесіне негіз болатын грамматикалы былыстар саналы трде ындырылып, содан кейін орытынды шыарылуы ажет. Мнда ережені мніне тсінбей, р жаттап алудан са болан жн. Сауатты жазуа йрену шін аналогия арылы жаза білуді де маызы зор. Ереже, андай да болмасын, тек жалпы ана нсау немесе тсінік береді. Яни онда наты бір сзді алай жазу емес, бір топтаы сздерді жазылуы крсетіледі. Сондытан оушылар бір ережені мегеру барысында дайын мтінен сас мысалдарды таба білуге немесе здері мысал келтіре алуа тиіс. Оушылар сол ережені оан сас баса жадайларда олдана алатындай дрежеге жеткенде ана аыл-ой дадысы алыптасты деп есептеуге болады. Сауатты жазу дадысын алыптастыруды маызды шарттарыны бірі – орфографиялы ате, сйлеу ателерін болдырмау шін алдын ала синтездеу, талдау жмысы. Сйтіп сауатты жазуа йрену шін аналогия, салыстыру, талдау, жинатау, жалпылау, натылау сияты ой операцияларыны іске асуы е маызды шарт болып табылады.
2.Сауатты жазуда жргізелетін диктантты трлері (кру,здік,баылау,графикалы т б) мысал келтірііз ?ріп диктанты. Бастауыш сыныпта алашы ріптерді йренгеннен кейін ткізіледі. Ол дыбыс табасыны баспа трінен жазба тріне аударып жазуа йрету, дауысты, дауыссыз дыбыстарды ажырата білуге дадыландыру жне кркем жазуын алыптастыру шін олданылады.Буын диктанты сауатты жазуа йрету, ате жазудан сатандыру, сзді буындап оуа, оны жаттап алуа кмектесу, сздерді тасымалдай білуге йрету сияты жмыс трлерін амтиды.Сз диктанты ріп пен буын диктанттарына араанда біраз крделірек. Мндаы масат — оушылара сз белгілі бір ымды білдіретінін, ярни маынасы болатынын тсіндіру. Мнда оушылар здері естіген рбір сзді наты маынасын тсінумен атар, оларды буына бліп жазып йренеді. Осыдан кейін ана олар жеке сзді, ріпті тастап кетпей, арты ріп оспай немесе ріптерді орынын ауыстырмай, рбір сзді маынасын тсініп, атесіз, кркем жазуа дадыланады.Жоарыда айтылан ріп, буын, сз диктанттары бастауыш сыныпа арналан диктанттар, яни кеірек айтыландытан, блара кп тоталмаймыз.Сздік диктанты ріп емлесін ту кезінде белгілі бір сздерді жазылуын есте сатау шін пайдаланылады. Диктанта сынылатын сздерді саны 5-6 сыныптарда 30-35-тен аспауы керек. Сздік диктанты тіліп отыран таырыпа байланысты малімні алауымен жргізіледі.Терме диктанты белгілі бір ережені оушыларды алай мегергенін байау шін саба стінде жргізіледі. Малім диктант мтінін оып алдында андай ережеге кіл аудару керек екендігін ескертеді. Оушылар мтінді тгел жазбай, малім оып тран мтіннен ркім зіне берілген тапсырмаа лайыты сздер мен сз тіркестерін немесе сйлемдерді теріп жазады,Кру диктанты малімдер тжірибесінде те пайдалы, диктанта йрететін жмыстарды ішіндегі е бастысы больш есептеледі. Бл диктант трі оушыларды кру, есту, есте сатау, затты тану сияты абілеттерін дамыту масатында жргізіледі. Кру диктанты шін ріп, буын, жеке сздер, сондай-а жазылуы иын сздер мен сз тіркестері жне шаын мтіндер, жмбатар, маалдар, жаттауа берілгсн ледерді алуа болады.Диктант мтіндері зіліс кезінде татаа немесе алдын ала ауматы ааза жазылып ойылады. Оларды оушыларды 2—3 рет оып шыуына, асыпай кріп, жадында саталуына 1 — 2 минут уаыт беріледі. Содан ке-йін малім оны жауып ояды. Оушылар татадан оыан мтінін есіне тсіріп, дптерге жазады. Мндай материалдарды рамында жазылуы иын сздермен бірге, баса кіл аударуа тиісті ережелері бар термин сздер болса, малім оларды астын трлі тсті бормен сызып ояды.здік диктантында оушылар тілген материалдара байланысты ріптер мен буындарды, сз бен сз тіркестерін жне жекелеген сйлемдер мен жаттап алан ле, жмба, жаылтпаш, маал-мтелдерді естеріне тсіріп, ойлана отырып з бетінше жазады.Диктантты бл тріні ткенді айталап, тіл стартуда маызы зор. Малім здік диктанты ай кні болатынын, нені айталап келу керектігін оушылара алдын ала ескертіп ояды.Шыармашылы диктант — йрету диктанттарыны ішінде мазмн, рылым, діс-тсіл жаынан е крделісі, оушыларды ойлау абілетін, сздік орын, білім дегейі мен здігінен жмыс істеудегі шеберліктерін арт- тыру крсеткіші. Бл диктантты кп нктені орнына тиісті ріптерді ою, сздерді дрыс орналастыру арылы сйлем рау, басы жазылан мтінді аятау сияты баса диктанттара самайтын згешеліктері болады.Ескерту диктанты клемі, орфографиялы емле, сздік оры жаынан баылау диктантына жаын келеді. Мнда осы уаыта дейінгі тілген барлы материал тгел амтылып, оушыларды баылау диктантына тікелей зірлейді.Графикалы (сызба)диктантты сйлемдегі сздерді байланысын сызба арылы крсету, керісінше, берілген сызба бойынша сйлем рау сияты трлі вариантта жргізуге болады.Баылау диктанты брын тілген материалдарды оушылар андай дрежеде мегергенін жне сауаттылы дегейіні андай екенін анытау масатымен жргізіледі. Баылау диктанты белгілі бір тарауды оып бітіргеннен кейін жне тосанны, жылды аяында кізіледі.
3Коллиграфияны бзылу себептері Каллиграфия (грек. kallіgraphіa – кркем жазу) – кркем рі аны жазу нері. Каллиграфия тарихы аріп жне жазу ралдары, стилистика нері дамуы тарихымен тыыз байланысты. Каллиграфия оуа олайлы ана емес, сонымен атар хата графикалы эмоционалды-бейнелі ым беру масатын кздейді. Каллиграфия стилі ашытан оуа ммкіндік беретін табаларыны аны болуына, шапша жазылатын курсивке немесе оуа иын, біра снді рнекке бейім болып келеді. Ислам елдерінде каллиграфия жоары бааланды. Ірі каллиграфтар “насхи” арпіні шеберлері арасында ибн Мукла (10 асыр). ибн Бавваб (11 асыр), Слтан ли Мешхеди (15 асыр, “насталик” арпіні шебері) жне басалар болды (. Хснихат), Еуропада грек жне латын жазуларыны классик. лгісі бізді заманымыза дейінгі дуірде жасалды. Ал орыс жерінде каллиграфияны тамаша лгілері 11 асырда басталды. Кітап басу ісіні жне машинамен жазуды рістеуіне байланысты каллиграфияны олданылуы азайды, ол, негізінен, бастауыш мектепте пн ретінде оытылды. каллиграфия кітапты кркемдеу, плакаттар жасау, графика, т.б. салаларда олданылады. азіргі кезде де мектеп оушыларынан каллиграфия принциптерін сатау талап етіледі.