Соы элементі имек сызытара аяталатын ріптер туралы айтыыз
Соы элементтері трлі имек сызытара аяталан топтаы ріптерді зара дрыс байланыстырып жазуа оушыларды тселдіру шін тмендегі трізді графикалы даярлы жаттыуларын жргізген жн. Д, д ріпті емлесі.
Малім тсіндіреді: « кіші д ріпін р трлі жазамыз, оны сзді басында немес ортасында келетініне байланысты. Сзді басында жоарыдан сола арай жазамыз, а ріпі сияты:
Алдыы ріппен байланысса ріпті тменнен бастап жазамыз.Кіші у рібі сияты, д рібін жазанда да имекті жазу иына тседі. атені тзеу шін имекті андай болатындыын айту керек немес мынадай жаттыуларды беруге болады:лкен д рібіні формасы крделі. Сондытан оны жазылуын тсіндіргенде формасына назар аударылады. ріпті Д рібіні бірінші элементі сияты жоарыдан бастаймыз. Тменгі жаынан кішкене имек жасап, тменгі сызыа тигізіп жоарыа арай дгелектейміз. Алдыы ріппен зіліссіз байланысады.
.З, з ріптеріні жазылу емлесі.
Кіші з ріпін жазу иына соады. Себебі, ріпті формасында зіндік ерекшелігі бар. Сондытан оны оны жазуды тсіндірген жн: « жмыс жолыны стігі сызыынан сл тмен жерден бастаймыз, сызыты дгелектей келе ж.ж. тменгі сызыына жеткізбей имекті жасай бастаймыз. Имек тменгі сызытан асып, айыра келгенде иылысады» ріпті жазанда жмыс ерекше назар аудару керек. Біріншіблігі тменгі сызыа жетпей дгелектейді, екінші блігі тменгі сызыта иылысады.
И, и дыбыстары жазылу емлесі.
уелі, баспа трін немес татаа жазыланріп лгілері крсетіледі. Салыстыра келіп екі ріпті жазылу айырмашылыы формасы мен клемінде екені тсіндіріледі.
Малім ттаа кіші и ріпін тсіндіре отырып жазады: и ріпі зіліссіз жазылады. Жоары жаынан сызытан зімізге арай тіке,тменгі сызыа сл жеткізбей оа арай имектеу ылып, екінші элементімен осылатын жерге дейін жоара апарамыз. Сызыты жоары арай азалтан кезде оа арай иаштау етіп жазамыз. Бірінші элементті аятаса аламсапты дптерден алмай, яни зіліссіз екіншіэлементті жазамыз. Екінші элементті брыны жазандай етіп тменгі жаын сл имектеу етіп бірінші элементпен екінші элемент арасында брыш алатындай, сызыты жмыс жолыны дл ортасына дейін апарамыз.
У ріпі бірде дауысты, бірде дауыссыз болады. Кіші у рпін жазуа оушылар біршама дайын болады. Алашы элементі и ріпіні бірінші элементі болса, екінші элементі дайынды кезінде жазылан элемент. Біра бан арамастан зіліссіз жазу кезінде айтарлытай иынды туады.Кіші у рпіні жазылуын тсіндіре отырып, малім и рпіні жазылу кезіндегі оушыларды білім тжірибесіне сйенеді: « Бавлалар бірінші элементті байаса, и ріпіні элементі сияты. Ал екінші элементі бізге брыннан таныс.
Бірінші элементті олды дптерден алмай зіліссіз жазып, имек сызыты екінші элементін жазамыз.Екінші элементін жазуда не маызды? Сызы тік болу керек? зіе арай жазанда біркелкі сыза отырып, сола арай имек жасаймыз. Міндетті трде жмыс жолыны тменгі сызыымен иылысу ажет».
Малім ц рібі ай ріпке сайтынын срайды. И рібінен андай айырмашылыы бар? Ц рібі и рібі сияты жазылады, біра оны имекшесі бар. Имекшесі у рібіні имекшесі сияты жазылады, біра кішілеу келеді.
2Дгелек элементтерді жазуа байланысты жргізілетін жмыс трлеріне мысал келтіріізЖазу барысында озалыс элементі суретін салуа сйкес келе бермейді. Мселен, дгелек элементі бар ріптер. Бларды негізгі элементі дгелек. Біра дгелек тгелмен тек о, , ю ріптерінде жазылады. Ал я, д, ф ріптері сзді басында келсе дгелекше аяталмай екінші элемент жазылады.
Ф ріпінде екі дгелекше бар. Біра, екінші дгелекше біріншісіне араанда тіпті басаша жазылады ( біріншісі саат тілімен, екіншісі саат тіліне арсы ). Екіншісі ортаны элементке осанда ана дгелекше болады. Дгеленген элементтерге аяталан ріптер сздегі зінен кейінгі ріптермен жалас сызытар арылы байланысады. Жалас сызыы бл топтаы барлы бас ріптерді жне кіші б ріпіні тменгі жаынан ойылады. Бл топтаы алан кіші ріптер
келесі ріптермен стіне жргізілген жалас сызытар арылы байланысады. Мндай дгелеген кіші ріптер зінен со келген ріптерімен тек тменгі жаынан жргізілген жалас сызытар арылы байланысады
3Байланыстырып жазуды алыптастыру жолдарына тсінікберіізЖазу дадыларын игеру шін оушы рбір дыбыс табалары жазылу формасын, оларды бір – бірімен алай жаланатынын, жазу кезіндегі гигиеналы талаптарды, сіресе, жазу жылдамдыы артан кезде де жазу айындыын сатауды мегеруі шарт. Бл шарттарды барлыы да балалар бойында жазу кезінде наты, траты дадыларды алыптастыру жне оны дамыту барысында жзеге асады. Байланыстырып жазуды алыптастыру шін малім мына тмендегілерді ескеруге тиіс:
а) олжазба ріптеріні биіктігі мен ені 2:1 атысына сай болу керек ( ш негізгі элементтентратын ж, м, т,ф, ш, щ, ы, ю ріптерінен басасы).
) жазу о жаа арай 65° клбеу болуа тиіс, ріптер мен ріп элементтеріні клбеулігі бірдей болу керек.
б) дгелек немесе жартылай дгелек элементтері бар ріптерді сз ішінде баса ріптермен байланыстыруды негізгі екі дісі бар: стігі жне астыы
1 азіргі аза алфавиті туралы айтыыз аза тілі жазуыны тп тамыры V-VIII . кне тркілер олданан руникалы лiпби екендігі белгілі, ал VIII асырдан бастап ислам дінімен бірге енген араб ліпбиі олданылды.
XX-асырда аза тілі зіні ліпбиін ш рет згертті. 1912 жылы азаты лы аартушысы Ахмет Байтрсынлы аза тіліні дыбысты жйесін айындап, рамында 28 рпі бар араб графикасы негізінде жаа ліпби жасап, тте жазу ережесін анытады. Бл ліпбиді бізді елде 1929 жыла дейін пайдаланды, баса елдерде (мысалы, Ауаныстанда, Иранда, ытайда, Пакистанда) тратын азатар осы кнге дейін пайдаланады.
1929 жылы аза жазуы 29 рпі бар латын графикасы негізіндегі ліпбиге кшті. Кшу кезінде аза тіліне жаа [хы] дыбысы осылды, ол латынны h ріпімен белгіленді.
1940 жылы 42 ріптік кирилл графикасы негізіндегі ліпбиге ауыстырылды. Бл ліпбиде орыс тіліні 33 ріпіне аза тіліні ерекше 9 дыбысын табалау шін кириллицадан тыс ,,,,,,, ріптерін оса салды
Соы реформада аза тіліні фонетикалы ерекшеліктері ескерілмеді: аза тіліне орыс тіліні дыбыстарын негізсіз кіргізді; аза тіліне іргізілген дыбыстарды табалау шін аза ліпбиіне арты в,ё,и,ц,щ,ф,э,ю,я,ь,ъ орысты ріптері ендірілді. аза аза тіліндегі орысты кірме сздеріні жазылулары мен айтылулары орыс тіліні нормасына сйкес жзеге асулары керек деген жаа талаптар пайда болды. Мндай жаалытарды кейбіреулер аза тіліні дамуы деп есептейді (Егер орыс тіліне аылшын тіліні дыбыстарын кіргізсе жне оларды табалау шін орыс ліпбиіне аылшын ріптерін ендірсе, сондай-а, орыс тілінде аылшынны кірме сздерін аылшын тіліні нормасымен жаздырып жне айттырып ойса, онда орыс тіліні андай «дамитындыын» елестетіізші). аза тілін осылай «дамыту» арасында оны жазылым жне айтылым емле-ережерінде кптеген айшылытар пайда болды, тіл зіні ішкі бірлігі мен нділігін жоалтып бзыла бастады. Осы кнге дейін аза тіліне атысты бір-біріне арама-айшы оулытар мен ылыми ебектер шыуда (1-осымша. аза тілі оулытарыны айшылытары, оларды аза тіліні дыбысты ртрлі береді).
Енді аза тілінде пайда болан айшылытарды кейбіреулерін крсету шін аза тіліне ендірілген орыс тіліні дауысты «и» жне «у» дыбыстарыны олдануын арастырайы. Олар жазуда азаты тл «ы», «і», «», «» дыбыстарын ысырып тастады. Мысалы, азіргі кездегі жазуда «и» жне «у» дыбыстарына аяталатын «ми», «би», «ту», «гу» сияты сздерді туелдік жалауларыны шінші жаында «ми+ы», «би+i», «ту+ы», «гу+і» болады. Блар “аза тілінде туелдік жалауларыны шінші жаында дауыссыздармен аяталатын сздерге «ы» немесе «i» жалауы, ал дауыстылара аяталатын сздерге «сы» немесе «сі» жалауы жаланады” деген ережеге айшы болады. Егер аза тілінде «и» жне «у» дыбыстарын дауыссыздар деп есептесек, онда «ми», «би», «ту», «гу» деген сздерде бір де буын болмайды екен. Осыдан мынадай 2 сра туады: «аза тілінде жалаулар ережелері дрыс па?», «аза тілінде ешбір буынсыз сз бола ма?». Бл сратарды тудырмау шін, оларды азаты дауысты дыбыстарын олданып былай жазу керек «мый», «бій», «ту», «гу»,. Сонда аза тіліні тбір, буын жне морфема деген айтылым бірліктері бзылмай жазылады, яни, жоарыдаы жалау «мый+ы», «бій+і», «ту+ы», «гу+і» трінде жаланады. Осыдан аза тілінде дауысты «и» дыбысы жо екендігі, ал азір у ріпімен белгіленіп жрген дауыссыз дыбыс екендігі шыады. Соы дыбыс орыс тілінде жо, біра ол аылышын тілінде бар жне оны халыаралы фонетикалы ліпбиде w ріпімен табалайды. Орыс тіліндегі у ріпімен белгілеген дыбысты халыаралы фонетикалы ліпбидегі табасы u:, яни, аза тіліндегі дауыссыз у[w] дыбысы мен орыс тіліндегі дауысты у[u:] дыбысын, естілім састыына арамай, зара шатастыруа болмайды. Бл “аза тілінде сз ішінде буын дауысты дыбыстан басталмайды” деген ережеге де сай келеді, яни, жоарыда тзетілген сздер «мы-йы», «бі-йі», «б-уы», «г- уі» трінде буына дрыс блініп, сзді буын рамын бзбайды.
азіргі аза тіліндегі осындай айшылытар орыс тіліні ліпбиімен атар, оны емле-ережелерін де еріксіз олданудан пайда болды. Сондытан аза тіліні жазылым емле-ережелері (орфография) мен атар айтылым ережелері (орфоэпия) бзылды. азаша сйлеуде орысты акценті пайда болды, себебі кптеген терминдер орыс тілі арылы абылданды жне кірме сздерді жазылуы мен айтылуы орысты орфографиясы мен орфоэпиясына сйкес болуы керек деген талап ойылды.