Жазуа йрету кезедеріне тсінік берііз

1) ліппеге дейінге дайынды кезеі;

2) ліппе кезеі;

3) ліппеден кейінгі кезе.

Дайынды кезеде ббектерді бір жыма йымдастыру жмысына баса назар аударылады. йткені 6—7 жасар баланы мектепке оуа тсуімен байланысты, жаа жадайа, жаа адамдара (малімге, балалара) йрену, олармен арым-атынаса тсу балалара басында жептуір салма тсіреді. Мнда балаларды барлыы бірігіп, сіресе бір-бірінен срап, анытау арылы орындайтын тапсырмалар беру оларды жаындастырады. Сонымен атар балаларды біріктіруде ойын ерекше роль атарады (мысалы, шеберхана ойыны).

Дайынды кезеінде оуа, жазуа зірлік жасалады. Малім балаларды, білім дрежесімен танысады, алай сйлей алатындары, андай ле, тапатар білетіндері аныталады.

Бл кезеде мынандай жмыстара баса кіл аударылады:

1. Балаларды сздік орын анытау.

2. Балалара ауызша ыса-ыса сйлемдер ратып, з ойларын айтып беруге дадыландыра бастау.

3. Балаларды, тіліне, сйлеу мнеріне кіл аудару; тіл мкістіктері, кейбір дыбыстарды аны айта алмау

жатарын жою баытында жмыстар йымдастыру.

4. Малімні жне жолдастарыны сзін тыдай білуге дадыландыра бастау.

5. Сйлем, сз, буын, дыбыс туралы ауызша тсінік беріп, сйлемді сзге, сзді буына, буынды дыбыса

жіктеуге дайынды.

6. Жазуа дайынды жмыстары жасалады: партаа дрыс отыру, арындаш, аламды дрыс стау, дптерді партаа дрыс ою, сия сорыш, шіргішті пайдалану сияты жмыстармен атар балалар дптерді сызыымен таныстырылады: здері тік, клбеу, ирек сызытар сызып дадыланады. Оушыларды олын жазуа жаттытыру шін малім ріп элементтеріне сас фигуралар жасап, оны оушылара сыздырады.

Дайынды кезеінде балаларды зейін, ерік, иял т. б. ерекшеліктеріне баса назар аударылады; I класс оушылары бір нрсені зейін ойып, тыдай алмайтыны сияты, з иялдарын да баылай алмайды. Оларды иялы мен шындытаы заттарды, былыстарды арасында айырмашылы кп болады (мысалы, балалар суретте крсетілген заттарды атап трып, онда жо нрселерді де осып айтады).

Бл кезеде жргізілетін жмысты ерекшелігіні бірі - балаларды мектепке дайынды дрежесіні р трлілігі. Осыан орай, жекелеген балалара алай ыпал жасау жолдары мен жмыс трлері ойластырылады. «Партаа тзу отыр», «аламды дрыс ста» сияты плакаттарды крсетіп (егер мектепте жо болса, ондай плакаттар алдын ала дайындалуа тиіс), соан сай гімелер ткізіледі. йткені балалар отыру, жазу, алам стау ережелерін блжытпай орындауа жаттыанда ана саусатарыны блшы еттері дрыс дамып жетіледі.

Алашы сабатарда балаларды тілі мен ойын дамыту жолында алуан трлі жмыстар йымдастырылады: гімелесу, кркем шыармалар оу, ауыз дебиет лгілерін (жмба, маал, мтел, жаылтпаштар т. б.) жата, айту, ледер жаттау, сурет, экскурсия бойынша гіме барысында малім зі оятын сратарын мият ойластырады.

Дайынды кезеіндегі гімені ерекшелігі оны ыса (4—6 минут) болуында, серлілігінде, малімні сзіні логикалы жйелілігінде, мнерлілігінде, таырыбы жаынан балаларды кнделікті міріне абысып келуінде.

Дайынды кезеде мектеп тртібі, оу ралдары мен оу жабдытарын пайдалану тртібін йретуге ерекше кіл аударылады.

Осы айтыландармен атар дайынды кезеінде кейбір ріп элементтерімен таныстырып, табасын жасатып йрету де пайдалы (мысалы, «А» ш таяшадан трады: екі таяша тбелерін тйістіріп трады да, шіншісі кесе клдене трады т. с. с).

Кеспе ріптерді кассасын жасату жне оны пайдалану жмыстарына жаттытыру да осы кезеде іске асырыланы жн. йткені ріп таныту кезеінде балалара ойылатын талап тым кбейіп кетеді де, олар лгіре алмай алады

1.САУАТ АШУ КЕЗЕІНДЕ ОУШЫЛАРДЫ ЙРЕНЕТІН ШЕБЕРЛІКТЕРІ МЕН ДАДЫЛАРЫНЫ ШЕБЕРІСауат ашу кезеінде балаларды бойында мынадай шеберлік алыптасуа тиіс: 1) дыбыстарды орын-орнына ойып сз растыру; 2) кеспе ліппе ріптерінен сз рау жне жазу; 3) сздердегі жуанды белгі (ъ) жне жіішкелік белгілерді, (ь) айырмашылыын у; 4)андай да болмасын тіркесіп келген дыбыстардан ралан сздерді ои алу; 5) ліппедегі мтіндерді екінші рет оыанда тыныс белгілерін сатап ои алу; 6) арапайым мтіндерді малімні сраы бойынша айтып беру; 7) ыса ледерді жата айта алу; 8) заттар туралы елеске сйене отырып, арапайым логикалы жаттыуларды орындай алуСауат ашу кезеінде балаларда мынадай дадылар алыптасады: 1) сзді буындап жне ттас сздерді дрыс оу; 2) клемі шаын мтіндерді саналы, тсініп оу;3) айтылуы мен жазылуы бірдей, кейбір сздерді жазу;4) жазан сздерін тексеріп отыру;5)ріптерді бір-бірімен жалап жазу.
2.Сауат ашуды лингвистикалы негіздерін талдаызСауат ашу дістемесі тілді жазба трі мен ауызша тріні арасындаы айырмашылытар мен крделі байланыстарды бірдей ескерген жадайда ана нтижелі болма. Тілді орфографиясы мен орфоэпиясына атысты алуан трлі мселелерді оып мегеру - е алдымен тілді дыбысты жйесін, ондаы жеке дыбыстарды табиаты мен фонетикалы задарып жете білуді ажет етеді.Табии жаынан дыбыс андай да болмасын бір денені белгілі бір ортада теселіп, озалуыны нтижесінде пайда болады да, лаа естіледі. Дыбыс тетін орта — ауа кеістігі. Ауа кеістігінсіз ешбір дыбысты жасалып, пайда болуы ммкін емес.Дыбысты жасалуында: оны ыраы, кші, созылыылыы, уені ажыратылады,Дыбысты ыраы белгілі бір уаыт млшері (детте 1 сек.) ішіндегі дірілді саны; ол нерлым кп, жиі болса, ыра солрлым кшті болады. Ал, керісінше, дірілді саны аз болса, ыра та солындап, ЛСІРЕЙ береді. Адамны лаы 1 сек. ішінде 16-дан 20000-а дейінгі дірілді нтижесінде пайда болатын дыбысты абылдап, ести алады. Дауыс былысы осы ыраа, яни сйлеу барысында ыраты згеруіне байланысты болады.Дыбыс кші дірілді арынынан шыады. Егер дірілді кедік (амплитуда — лат. amplitugo) арыны кбейе тссе, дыбыс кші де лайып, кшейе береді. Сйлеуде дыбыс кші екпінмен арым-атынаса тседі.Дыбыс уені дыбыс діріліні трлерімен штасады. Дірілді ритмикалы жне ритмикалы емес деп аталатын трлері болады.Тіліміздегі дыбыстар кпедегі ауаны сйлеу аппараты (кпе, кмей, дауыс шымылдыы, тама уысы, ауыз, мрын уысы, тіл, тадай тіс, ерін т. б.) арылы шыуынан жасалады.Дыбыстарды айтуда сіресе дауыс шымылдыы мен тіл айрыша ызмет атарады: дауыс шымылдыыны керіліп труынан діріл пайда болады да, н шыады; алтілді бірде ктеріліп, бірде тмен тсуінен, сондай-а оны арты шені мен орта шеніні немеcе шыны имылынан ртрлі дыбыстар жасалады. Тіл дыбыстарыны артикуляциясына айрыша атысы бар дыбыстау мшелеріні бірі - ерін. аза тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты, дауыссыз болып екіге блінеді. Блайша блу дыбыстарды буын рау ызметіне негізделеді. аза тілінде 13 дауысты дыбыс буын райды да, 25 дауыссыз буын рамайды. Дауыстылар: а,,о,,е,ы,і,,,е,э,и,у. Дауыссыздар: б,в,г,,д,ж,з,й,к,,л,м,н,,п,р,с,т,ф,х,,ц,ч,ш,щ. «У» дыбысы дауыстыдан кейін келсе, буын рай алмай, нді дыбыс болады. Ендеше ол бірде дауысты, бірде дауыссыз ызметін атарады. Блай топтау балалара сіресе оларды акустикалы жатары мен физиологиялы жатары баса йретілуі ажет.Сауат ашу кезеінде балалар дыбыстарды айтуа дадылануымен бірге оларды алай табалатынымен де танысады. Дыбыстарды табасын білу, ріптерді йрену – сауатты болуды алашы баспалдаы. ріптерді білу арылы жазуды мегереді.
3.Оушыларды жазуа йрету кезіндегі физиологиялы ерекшеліктеріЖазуды йренуді бірінші кезеінде кптеген арты озалыс жаасалып,энергия кп кетеді. Бала аламсапты атты стайды,бетті блшы еттері мен бкіл денені блшыеттеріне кш тседі.олды озалысы жазу рдісіні алашы кезінде жай имылдайды Жазуа йренуді алашы кезеінде олды озалысы кзді баылауымен жазылып отырады.Яни, олын жазу барысында айда баыттайды, кзін де ріпті жазу баытымен бірге озалтады. Соан арамастан оушылар кптеген кемшіліктер жібереді. Оларды жазан ріптер формасын лгімен салыстырса лкен айырмашылы бар.Жазуа йретуден брын бірнеше рет дайынды жаттыулар жргізіп, балаларды олын имыла, кзін шамалауа йрету керек болады. Дайынды кезеінде балаларды жазу сабаына ажет материалдармен жне жазу аспаптарымен таныстыру, партаа алай отыру, дптерді алай ою, аламды алай стау ережелерімен таныстыру, саусатарды имылдатуа бгуге, жазуа жаттытыру, білекті имылдатуа жаттытыру керек. ріп элементтеріні, ріп кескіндерін дрыс мегеріп, жазу дістеріне тселе бастаан кезде балалар бірте-бірте олды жргізікіреп, такт бойынша жазуа йренулері ажет.аламсапты ш саусапен: лкен, с сауса, бармапен стаймыз. С сауса бармапен ортаы саусатын ортасында орналасып, аламсапты жоары жаынан стап трады. С сауса пен аламсап басыны араашытыы 1,5 ,2 см болу керек. Жазу барысында с саусапен сл ана ысып стау керек. Жазу жмыс кезінде кзге кп кш тседі, йткені ріптерді дптер параындаы сызытарды арасына длме – дл келтіріп жазу талап етіледі: зейінді жмылдыру ажеттігі жне ол басы блшы еттеріні дл жмыс істеуі жмыс істеп тран орталытарды ана емес, сонымен бірге ттас аланда бкіл организмді ажытады. Жазу жмысы тез ажытпауы шін алам мен оны шын тисінше тандай білу ажет. Сонымен атар, олды, ол басы мен саусатарды дрыс алпын сатау дадыларын алыптастыруы керек.

1.Жазуа йрету барысында оушыларды оу дадыларын алыптастыруЖазба тілді дамыту маызды, рі крделі мселе. Жазба сз ауыз сзге араанда згеше психологиялы негізі бар, айырыша тіл функциясы. Ол те иын, саналы, дейі бір масатпен жмсалатын тіл формасы.

Осы уаыта шейін жазбаша тілді мегеруді, яни оушыны жазу дадысын алыптастыруды бастауышта ш кезеі (элементтік кезе, ріптік кезе, ріптерді жаластырып жазу кезеі) бары, сол кезедерге ойылатын талаптарды орындауа тселдіру ажеттілігі жне мны брі те крделі процес болып табылады. Жазу дадысыны бастамасы ріпті рбір блігін (таяша, дгелек, осу сызытары) сызып, жргізу арылы жаттытырылады. Бл кезеде бала басымен, бкіл денесімен жоары ктеріліп, тмен екейіп, екі жаына исайып, неше трлі озалыстар жасайды.

Алайда малім тиімді жаттыулар йымдастырса, кп замай, бірте-бірте бастапы озалыстарын . 1.ріптерді негізгі элементтеріні жне сз ішіндегі ріптерді бір-бірімен ашытыы біркелкі болуы.2.ріптерді биіктігі біркелкі болып шыуы.3.Сопаша жне жарты сопаша рсау тріндегі ріп элеметтеріні, сондай-а исы тзу сызытан ралатын ріп элементтеріні бір-бірімен кілт жаластырылмай, бірте-бірте созылыырап барып, жіішкеріп жаластырылуы.4.ріптерді кескіні абылданан лгіге сйкес дрыс жазылуы.5Сздерді жазанда ріптерді дрыс жаластырылуы. Оу мен жазу дадыларын алпына келтіруге фонематикалы есту абілеті мен сйлеу тіліні дамуымен атар, кру тйсігі жне кеістікті бадарлауы, имылы, жазуа йрету кезінде, е алдымен, олды са блшы еттеріні имылдары дамуыны маызы бар.Оу мен жазу дыбысты талдау, жинатау дісі арылы жргізілетіні баршаа млім. Сондытан, е бірінші талап – балаларды дыбыс есту абілетін дамытып, тіліміздегі трлі дыбыстарды ажырата білуге, дыбысты талдауа йрету

2.Жазу жмыстарына ойылатын талаптар 1.ріптерді негізгі элементтеріні жне сз ішіндегі ріптерді бір-бірімен ашытыы біркелкі болуы.2.ріптерді биіктігі біркелкі болып шыуы.

3.Сопаша жне жарты сопаша рсау тріндегі ріп элеметтеріні, сондай-а исы тзу сызытан ралатын ріп элементтеріні бір-бірімен кілт жаластырылмай, бірте-бірте созылыырап барып, жіішкеріп жаластырылуы.4.ріптерді кескіні абылданан лгіге сйкес дрыс жазылуы.5.Сздерді жазанда ріптерді дрыс жаластырылуы.

Оушылар жазу ережесін сатап отыранда ана дрыс жазуа йрене алады. Жазуа негізінен мынадай талаптар ойылады:а)ріпті дрыс жазу, дптерді клдене сызыынан ауытымау;о)ріптерді элементтерін жазанда зынды-ысалы етпей, тегіс, бірдей жазу;б) ріптерді бірін оа, бірін сола исайтпай, барлы ріпті бірдей, оа арай, сл келбете (45) жазу;в) ріптерді, сондай-а сздерді арасындаы ашытыкты бір алыпты сатап (сздер бір-бірінен м рпіні келеміндей ашытыта болуа тиіс) отыру;г)бірте-бірте жазу карынын тездете тсу.

Бл талаптар бастауыш мектепті барлык сыныптарында да жазу жмысыны барысында орындалып отыруа тиіс.Жазу барысында орындалуа тиіс ережелерді малім балалара оларды жазуа йретуден брын крсетіп, тсіндіреді: мысалы, екі ая тік бырыш алыпта бгіліп немесе жазылыырап еденге (столды кргішіне) тіреліп трсын; жазанда ккіректі стола таап тіремей, столды шетінен 3см ашы стап тзу отыру керек. Екі иы кеудемен бірдей, тзу труа тиіс. Жазанда оушы тым екейіп, стола ккірегін тіреп отырса, дптерге кзі тым жаындап, жаыннан круге йреніп кетіп, бірте-бірте сл алыстаыны кре алмайтын болады. Дптерге жары сол жатан тсіп, олы жазуды клекелемейтін болсын. Екі ол шынтаа дейін стол стіне ойылсын. Дптерді сол олмен стап, жазу тмен тскен сайын жоары жылжытып отыру керек. олды алам стаан жері ккіректі дл орта тсында болу керек. Дптер де оушыны ккірегіні дл орта тсында жатсын. йтпесе басты оа я сола исату немесе дптерге кзді иыымен арауа тура келеді.
3.анеті болдырмау шін жргізілетін жмыс трлері Оушылар жазу жмыстарында ате жібермеу шін здіктерінен жмыс жасауа тиіс. Осы трыдан олар здері ате жіберген сздерін дптерлеріне жазады, оны жою жолында жмыс жасайды. Оушы малімні басшылыымен сздерді жазып оюа ана емес, сонымен.. атар здеріні ателерін жою шін здіктерінен жмыс жасауа да йренуге тиіс. Біршама уаыт ткеннен кейін малім сыныппен жмыс жасау кезінде немесе бір оушыдан саба срау кезінде керекті сзді жазызады, алай жазылып транын талдатады. Мндай жмыс балаларды белсенділігін арттырады. Біраз уаыт ткеннен кейін (тосан аяында, жарты жылдыты аяында) оушыларды жмыстарына толы талдау жасайды. Кейбір оушылара тн ателері теріп жазады, осыны нтижесінде рбір оушыны жне бкіл сыныпты лгерімі жнінде ттас карта жасалады. Малім балаларды ате жіберу мотивін анытайды: 1) оушы ережені білмегендіктен (кезінде тсінбеген немесе мытып алан) жіберген бе? 2) ережені біледі, біра оны жазуда дрыс олдана алмаан, яни ережені жазуда олдану дадысы алыптаспаан. 3) ережелерді араластырып шатастырады. 4) жазып отыраныны маынасына (не жазып отыраныны зіне тсінбейді) тсінбей, зейін оймай, механикалы трде рекет етеді. 5) кейбір дыбыстарды ате естиді немесе зі ате айтады да, зін-зі баылай алмайды. 6) асыыс, ыпсыз орындау салдарынан атені байамайды т.с.с. –себептерін анытааннан кейін соан сйкес, осымша жмыс йымдастырады. Оушыларды жмыстарында кеткен ателіктерді тзету жолдары да алуан трлі. ателерді ай кезде тзету керек? Егер жмыс шаын болса, сол табанда тзету керек. Мысалы, ескерту, тсіндірме диктанттары, кшіріп жазу жаттыуларын сол сабаты стінде-а тзетуге болады. Ал баылау диктанты, мазмндама, шыармадаы ателер соынан тзетіледі. ате тзетуде жазу жмыстарына талдау жасауды пайдасы зор. Талдау барысында малім балалара уелі дптерлерін таратып бермейді, йткені олар з дптерлеріне арап ала болады да, малімді тыдамайды, жымды жмыса атыспайды. Жмыс осы оушыларды кпшілігіне тн ателерден басталады. Малім зі (немесе татаа шаырылан оушы) баларды кбі ате жіберген сзді немесе сйлемді татаа жазады, оны алай жазу керектігі, неге олай жазатынымыз аныталады, ережесі еске тсіріледі. Мндай жалпы сыныпа тн ателер онша кп болмайды, сондытан оларды талдауа бір саба жеткілікті. Егер уаыт алса, оушылар ол сзге сйлем рап, дптерлеріне жазып алады. Екінші сабата жеке оушыларды жіберген ателіктері талданады. Осы масатпен балаларды дптерлері таратылып беріледі. Олар малімні тзеткен ателіктерін табады, оны жмысты соы жаына теріп, кшіреді, осып сйлем растырады т.б. атемен жмыс тек баылау диктантына байланысты ана жргізіліп оймайды, сонымен атар баса сабата да жргізіледі. Балаларды жмыстарындаы ателерді малім трлі жолдармен тзетеді: 1) ате жазылан сз сызылып, стінгі жаына сзді дрысы ттас жазылады; 2) ате жазылан ріп немесе сзді асты сызылады; 3) ате жазылан ріп немесе сзді асты сызылады, тсына ескерту жазылады (керекті ріпті я сзді дрысы немесе соны еске тсірерліктей сз крсетіледі, немесе тиісті срау ойылады, кітаптан тиісті параграф ережесі крсетіледі т.б.); 4) ате ріпті астын сызып ояды, ешандай ескерту берілмейді.

1. ОРФОГРАФИЯЛЫ ДАДЫНЫ АЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Орфографиялы дады - крделі процесс. Ол - жазу, сзді дыбысты рамын талдай білу, грамматикалы білімге сйене отырып орфограмманы тану, оан лайы ережені пайдалана білу дадыларын амтиды. Орфограмманы сипатына арай блардан баса кптеген жеке операциялар жргізілуі ммкін. Ондай жекелеген операциялар тгелдей есепке алынып отырылады. Біра немі олай бола бермейді. Егер оыту барысында крделі рекеттер дадыа айналдырылуы ажет болса, онда жеке жаттыулармен шектеліп алуа болмайды. Осыныы керісінше, егер оушыа шыарма жаздыру керек болса, онда олармен здеріні ойын жазбаша беруіне жне орфографиялы норманы сатауына кмектесетін жеке-жеке жаттыулар жргізілуі тиімді.Орфографияа байланысты жекелеген жмыстар орындату шін, оушыларды бар назары сол рекетке аударылады, яни жргізілетін рекет саналы орындалады. Ал оушыны назары оны творчестволы ебегін ажет ететін баса бір жаа масата жетуге аударылса (мысалы, з ойын жазбаша баяндап беруге), онда бірінші рекет (орфографиялы жаттыу) басты масат болудан алады да, оушыларды бар ынтасы жаадан ойылан екінші масата (шыармаа) шоырландырылады. Шыарма жазу кезінде бірінші рекет автоматтандырылан, оушы жазан шыармасында орфографиялы білімі мен дадысы берік боландыын байауа болады. Егер оушы жазан шыармасында орфографиялы ате жіберген болса, онда бірінші рекетке айта оралып, орфографиялы жаттыулар орындатуа тура келеді.Орфографиялы сауаттылы диктант я шыарма жаздыру арылы есепке алынып жр. Бл жерде ескеретін жадай мынандай: диктант — оушылар алдына ешандай жаа масат оймайтын таза орфографиялы жмыс, ал шыарма оушылар алдында з ойын жаты бачндап беру сияты творчестволы талап ояды. Сондытан да білімні жне орфографиялы дадыларды аншалыты берік алыптасандыына наты кз жеткізу шін шыарма (мазмндама) жаздыру тиімді.Ойын крделендіруге йрету шін алдымен рбір жеке рекетті оушыны ыпты байымдап алуы талап етіледі. Сонан со барып жалпы трде ойын орытады. Орфограмманы грамматикалы сипатын анытаудаы бл сияты аыл-ой жмысын орфографиялы дадыны грамматикалы блігі деп атауа болады.Жаттыу ережелерді пайдалана отырып, сзді алай жазылуын пысытаумен шектелмейді, сонымен оса аыл-ой жмысын дамытуа кмектесе тседі. Ережені білу, ережені пайдалана білу, ережені практикада олдана білу шін жргізілетін жаттыулар дады алыптастыруды негізгі шартты жадайлары болып табылады.рекеттерді орындауды амалы мен тсілін білу имылды дадысы сияты саналылы дадыны да пайда болуында маызды роль атарады. имыл дадысы дегеннен біз жай имылдардан бастап (жру, жгіру т.б.) крделі имылдарды (дене шынытыру, спорт) орындау амалын тсінеміз. Саналы дады анализ, синтез, абстракиялау, натылау т.б. жмыс жйелерін амтиды.

2Жазуа байланысты жргізілетін жмыс трлерін талдаы Мектепке алаш келген кннен бастап баланы жазуына жете кіл блмеу кп жадайда оны з ісіне салдыр-сала арауына, жауапкершілікті сезінбеуіне кеп соады. Таза, демі жазуды талап ету оушыны семдік сезімін оятып, мінез-лын трбиелеп, жауапкершілікке, тыылытылыа, ыптылыа йретеді Жас жеткіншекті кркем жазу дадысы біртіндеп алыптасады. Малім бл шін жмысты р трлерін, оыту діс-тсілдерін тиімді пайдаланары сзсіз. Трлендірілген жмыстар оушыларды ызытырып ана оймайды, логикалы ойлауын арттырады. Сауат ашуды дайынды кезеінде оушыны ол икемділігі мен кз млшерлеу абілетін жетілдіру, графикалы дадыларды алыптастыру шін суретті жне сызыты жаттыуларды орындатады. Сонымен бірге бл кезде штрихтау жаттыуларын орындатуды мні зор. Мектепке алаш келген баланы жетекші рекеті - ойын, ал штрихтау ойын трінде жргізіледі. Штрихтарды зара осып сурет салу кезінде балалар заттарды пішінін, крылысын жазытыта орналасу алпын еркін абылдап, «о», «сол», «шеті», «жоары», «тмен», «тзу», «исы», дгелек» т.б. ымдарды мегереді Жазуа йретуді алашы кнінен бастап балаларды збей жазуа дадыландыру ажет. «збей жазуа жаттытыру жмыстары балаа ызыты тапсырма ретінде берілуі тиіс» деп бадарламада крсетілгендей, ызыушылыты оятатын трлі жаттыу жмыстарын жргізу малімнен ізденушілікті талап етеді. Тжірибеде олданылып жрген ртрлі жаттыулар, айталы, ріпті ттас бейнесін крсеттіндей суреттер салызу, штрихтау, зат бейнесін шекейлеу т.б. тапсырмалар оушыларды кркем жазу дадыларыны сапасын арттырады. Мселен, тмендегідей сабатар арылы саусатарды жаттытыруа болады: «несімен ажыратылады?» жаттыуы. Бл жаттыу ріптерді бірдей биіктікте, бірдей ашытыта жазуа тселдіреді. Ал, келесі жаттыу кз бен олды бір координацияда жмыс жасауын алыптастырады: кз бірінші нктеде, ол да бірінші нктеде, кз жоарыда, яни екінші нктеде, ол жоарыда, кз шінші нктеде, ол тменде.Бл жаттыу олды сенімді озауа йретсе, «бірдей биіктікте секіру» жаттыуы ріптерді ара ашытыын сатап жазуа машытандырады. Осы аталан жаттыуа орай, олды жаттытыруды келесі трлерін де олдануа болады: «Орнын белгіле» жаттыуы. Дптерге алдын ала сздер жазылады. Оушылар ріп элементтеріні жне ріптерді байланысу орнын белгілейді. «ріпті тап» жаттыуы. ріпті бір немесе екі элементі жазылады да, оушылар алан элементін тауып жазып крсетеді. Баланы лемі - бл наты затты лемі, егер баламен жаын болам десеіз, оны жасы мен психофизиологиялы ерекшеліктерін ескерііз. Ойын тріндегі бндай жаттыулар жас жеткіншекті ойлауын дамытып, ызыушылыын арттырады. Олай болса, баланы ойын арылы кркем жазуа жаттытыратын жаттыу трлерін олдана білу - малімні тл ісі.

3САУАТ АШУ КЕЗЕІНДЕ ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН КРНЕКТІ РАЛДАРСауат ашу кезеіндегі е негізгі басты рал — «ліппе» жне «ліппе серігі». ліппені бас жаындаы трлі таырыптара салынан суреттер де оушылармен жргізілетін дайынды жмыстары шін ен, ажетті крнекі рал болып есептеледі. ліппеде рбір жаа ріпті йрету барысында жекелеген заттарды суреттері жне таырыпты суреттер де беріледі. Сонымен атар онда балаларды ойы мен тілін дамыту шін сюжетті картинкалар, гімелер, жмбатар т. б. бар.ліппеге осымша крнекі рал — кеспе ліппе. Кеспе ліппеден олар буын, сз, сйлем райды жне оларды талдап, оып йренеді.ріптерді естерінде жасы сатау шін суретті алфавит олданылады; онда рбір ріпті суреті мен атауы жне сол ріптен басталатын затты суреті салынады.ріптерді сатауа арналан ріп кассасы жасалады. ріп кассасыны клемі дптерді ашып ойандаы клеміндей болады.ызыл, кк тсті трт брыштар жасалады. ызылы дауысты дыбысты, кгі дауыссыз дыбыстарды крсетеді.Бл айтыландардан баса таблицалар да олданылуы ммкін. Мысалы дауысты, дауыссыз дыбыстарды ту барысында таблица ажет-а. Мнда дауысты дыбысты табасын ызыл тспен, дауыссыз дыбысты ара тспен ерекшелеуге болады. Сз растыру шін буындар беріледі.Жазу жмыстарында пайдалану шін арнаулы «Жазу лгісі» сынылады. «Жазу лгісінде» ріптерді элементтері, жазба лгілері беріледі.р сыныпта оушыларды партаа тзу, дрыс отыруы бейнеленген жне жазу кезінде аламды дрыс стау, отыру лгілері бейнеленген плакаттар болуа тиіс.Сауат ашу кезеінде пайдаланылатын дидактикалы материал да бар. Блар: сздерді дыбысты рамын талдауа жаттыу шін трлі карточкалар; кейбір жадайда олар — клеткалармен берілген затты картинкалар, екінші бір жадайды — ріпті жартысы мен алан жартысыны орнына клетка т. б. с. с.Мндай лестіруге арналан дидактикалы материал — оушылара сзді дыбысты рамын схемаа сйеніп талдауы шін кмекші рал болып саналады. Оушылар сзді іштерінен айтады да, схеманы толтыруа кіріседі. (Дптерге тсті бояу арындашпен, татаа дгелекшемен, сызышамен т. б. с. с). Сздегі дыбыстарды тртібімен талдап, дауысты, дауыссыздарын анытап, оушылар ріптерден сз рауа кіріседі.Алдыы дидактикалы материал екінші бір жолмен таы олданылады: 1) тілген дыбыстардан иындау буындар кездесетін сздер растыру шін; 2) балалара анарлым ауырлы келтіретін дыбыстарды айталап, бекіте тсу шін (жоарыда крсетілген дыбыстар, жіішкелік, жуанды белгілер т. б.); 3) картинкалармен жмыс жасау шін, логикалы жаттыулар орындау шін; 4) рбір оушыны жеке ерекшелігін ескеріп, жмыс йымдастыру шін.

1.Жазуа йретуді психологиялы-физиологиялы ерекшеліктері туралы айтыыз Оушыларды дрыс рі кркем жазуа йрету шін оны алыптастыру жолдарын білу керек.Яни, психологиялы ерекшеліктерін ескеру ажет. Жазу дадыларын алыптастыру жне оны дамытып отырудаы негізгі шарттарды бірі рі бастысы оушыларды жазба жмыстарын орындау кездегі психологиялы ерекшеліктерін айындау болып табылады. Сынып оушылары – ны біреуінде немесе рбір оушыда жазба жмыстарын орындау барысында р трлі психологиялы згерістер болып отыруы ммкін. Ондай психо логиялы згерістерді байамау салдарынан орындалан жазба жмыстарыны нтижесі де р дегейде болады.Жазу те крделі процесс. Ол адамны ми іс - рекетімен жне антомия – физиологиялы рылымымен байланысты. Мселен, Р.Е.Ленвиной,Ж.И.Шиф, С.М.Блинкова, А.Р. Лурия т.б. ебектерінде адамны ми ыртыстарыны бзылуы оны жазу жне сйлеу тіліне кері серін тигізетіні длелденген. Кркем жазуа йрету кезінде саусаты азалысыны маызы зор. Яни, оушы аламсапты стай білу керек.Бл озалыстар мектепке дейінгі кезеде алыптасады. Баланы шар, тртбрыш т.б. заттарды стай білу абілеті 15 айлыында дамыса, аламсап стай білу абілеті кешірек алыптасады. Т.С.Коморова « Бала 3 жасында ол имылы алыптасанымен аламсапты стай алмайды ». Бл абілеттерді арнайы жаттуулар арылы: сурет салу, жабыстыру т.б. негізінде алыптастыруа болады. Е.Н.Соколованы зерттеу жмысында 4 – 7 жасар баланы сауса сйектері онша дамымаан, олар жазан кезде ерні оса имылдайтыны байалан. Ягни, сйлеу жне ол озалысы бір – бірімен байланысты болады.

Жазу дадысын машытандыру жаттыуларына мысал Сауатты жазу дегеніміз - ріптерді тастамай, шатастырмай жазу. Сауатты жазуа йрену жмысы грамматикаа сйенеді. Мектепте грамматиканы оыту нерлым жасы жола ойылса, оушыларды сауаттылыы да сорлым жоары болады. Олай болса, белгілі бір жазу ережесіне негіз болатын грамматикалы былыстар саналы трде ындырылып, содан кейін орытынды шыарылуы ажет. Жазуа йретуді алашы кнінен бастап, оушыларды збей жазуа машытандыру ажет. Оушыа буындап оыту, сздерді буына дрыс блгізу керек. Буынды дрыс мегерген оушы сауатты жазады. Ол шін дыбыс пен ріп туралы тсініктерін бірінші сыныптан-а дрыс алыптастыру ажет. Дыбыс саны мен ріп немі бірдей болып келе бермейді. Мысалы, ащы, ая сздеріне ріп саны арты екенін жне себептерін тсіндіріп отыру ажет. Жазуа байланысты жаттыу жмыстары р трлі факторлара негізделеді:1.Кру, имыл факторларына негізделетін кшіріп жазу 2. Есту арылы абылдауына сйенетін мтінді жазу (малім оып берген немесе оушы оыан мтінді жазу. Бан диктант, мазмндама жмыстарын алуа болады).3. Орфографиялы тапсырмалар бар жаттыулар: алдырып кеткен ріптерді тауып жазу немесе тзетіп жазу т.б.Жаттыулар балаларды жазу дадыларын алыптастырады. «Орынын белгіле» жаттыуы. Дптерге алдын ала сздер жазылады. Оушылар ріп элементтеріні жне ріптерді байланысу орынын белгілейді. «ріпті тап» жаттыуы. ріпті бір немесе екі элементі жазылады да, оушылар алаан элементін тауып жазып крсетеді. «ажайып ала» ойыны. Татаа сз жасырылады. Малім жасырылан сзді рбір рпін элементтері бойынша сипаттап айтады да, ал оушылар андай ріп екенін айтады.Жазу дадысын машытандыруа тиімді дістеріні бірі – жата жазу. Мысалы: а тйіншек секедейді, сары тйіншек жетем дейді. Жмбаты ызыа шешу (оян, тлкі) жаттау, оларды дрыс жазып сауатты жазуа тселдіреді. 3 жазу лгілеріне сипаттама берііз

1.Оушы жазуына ойылатын талаптар. Жазу процесінде оушы дрыс отыру керек, аламсапты дрыс стауы, дптерді партаа орналастыру, осыны рі баланы кзіне, жазуына жмыс абілетіне серін тигізеді. Отыранда орынды партаа кіріп труы керек, сол ол дптерді басып трады, ал о олды басы дптер де жатады. Бала мен партаны арасына ждыры сыятындай болуы керек. Кз бен дптерді арасы 30 см болуы шарт. Жары сол жатан тсуі керек. Жазу затыы 1 сыныпты 5 минут, 2 сыныпта8 минут, 3 сыныпта 12 мин, 4 сыныпта 15 мин. Одан за жазу баланы шаршатады. Арасында балаларды демалдырып, сергіту жаттыуларын жасаан жн. Мектепке алаш келген баланы жетекші рекеті ойын, ал штрихтау ойын трінде жргізіледі. р трлі зат бейнесін, геометриялы фигураларды штрихтау, баланы олын жаттытырмайды, оны сйлеуі мен ойлауын дамытады. Штрихтар арылы сурет салу жаттыуларын сурет альбомына орындатан жн. Штрихтарды зара осып сурет салу кезінде балалар заттарды пішінін, рылысын жазытыта орналасу алпын еркін абылдап, о, сол, шеті, жоары, тмен, тзу, исы, дгелек т. б ымдарды мегереді.

Жазуды йренуде мына принциптерді сатаан жн:1. Крнекілік принципі: малім татаа, дптерге таблицаа крнекіліктер арылы жазып крсетеді.

2. Сапалылы принципі: малім басына не шін иашынан жазады, ріптерді алай басарады, ріптерді биіктігі андай болу керек екенін тсіндіреді. иашынан жазу тез рі ыайлы.

3. айталау принципі: жаттыу орындау кезінде пайдаланады. Жазылан нрсеге міндетті трде анализ беріледі. Баланы жазан жазуын дрыстыын тексеріп отырды.

4. Генетикалы принципі, алашында жеіл ріптер, содан со салынуы иын ріптер мысалы а, о, ш, т, п, н,.... олы жаттыаннан кейін . ж. б. в. ф т. с. с

5. Жеке дара ерекшелігін ескеру принципі; оушыларды кз нашарлыы, бас ауруы, жрек ауруы. т. б ескеріп отыруы ажет. Барлы бала бірдей емес, оларды жас ерекшеліктері, ойлау абілеттері р трлі Сондытанда жазу каллиграфиялары р трлі. Біреуі те жасы, енді біреулері те нашар жазады. Нашар жазатын оушылармен жеке жмыс жасау талап етіледі.

2.Кркем жазу сабаыны ерекшелігін талдаыз. Кркем жазу оушыны келген кнімен жазымен басталады. демі жазуды мегеруді р адама маызы те зор. демі жазу бл мдениетті белгісі, рі сол жазуды оитын адама кзарасы, рметі. Кркем жазуды масаты - дрыс, аны жне тез жазуды алыптастыру. Оушыны каллиграфиялы абілетін алыптастыруды педагогикалы оамды трбиелік мні зор. Мектептегі оыту рдісі сауат ашудан басталатыны белгілі. Сауат ашу жмысыны негізгі масаты - балаа хат таныту, яни оан жазу мен оуды йрету. Сауат ашу - аса жауапты да, крделі жмыс. ткені сауат ашу кезеінде оушылар дыбысты ріппен табалай білуге ( фонетика - графикалы жазуа ) йретіліп оймайды, сонымен бірге каллиграфиялы талапа сай жазуа дадылануы тиіс. Демек, сауат ашуды міндеті ріпті жаза білуге йрету емес, оны рбір элементін дрыс сатауа, дптерге алай болса солай жазбай, оа арай, біркелкі клбе, таза, аны жазуа машытандыру міндеті тр. Осы талаптарды орындау негізінде оушыны кркем жазу дадысы (каллиграфия) алыптасады.

демі жазу – нер. Таза, аны, демі жазуды оуда жеіл, ондай жазумен берілген ойды тсіну де оай. ріп табаларын демі, кркем етіп салуа жаттытыру масатында жргізілетін жмыстарды оушы бойында жасы асиеттерді алыптасуына ыпалы бар. Мектепке алаш келгеннен бастап, баланы жазуына жете кіл блмеу кп жадайда оны з ісіне салдыр сала арауына, жауапкершілікті сезінбеуге кеп соады. Таза, демі жазуды талап ету оушыны семдік сезімін оятып, мінез лын трбиелеп, жауапкершілікке тыылытылыа, ыптылыа йретеді. демі, аны жазуа йрету арылы малім оушыны ебексйгіштікке, ыптылыа, демілікке трбиелейді.

Оушыларды кркем жазуа йретуде ш нрсені басшылыа алу керек: біріншісі ріптерді мнерлі жазуа жне жеке ріптерді зара растыра білу, екішшісі - ріп элементін дрыс жазуа дадыландыру, шіншісі – жазу жмысына те ыпты, мият болуды алыптастыру. Жас жеткіншекті кркем жазу дадысы біртіндеп алыптасадаы. Малім бл шін жмысты р трлерін, оыту діс – тсілдерін тиімді пайданалары сзсіз.

3.ріптерді жазуа йретуді тиімді діс-тсілдерін талдап берііз. Оушылар заттарды пішінін, рылысын жазытыта орналасу алпын еркін абылдап, о, сол, шеті, жоары, тмен, тзу, исы, дгелек ымдарды мегереді. Ал, сауат ашуды ліппе кезеінде ріптерді жазып йренеді. ріпті толы табасы оны оны элементтерін ретімен жазу арылы орындалады. Демек, рбір ріпті жазып шыу дегеніміз- кп ырлы тадау процесін атару деген сз. Ал, мны зі мектеп табалдырыын алаш аттаан бала шін аса крделі іс -рекет. р ріп элементтерін жазып йрену е алдымен, оны неше элементтен тратынын, екіншіден, ол ріпті ай жерде алай баыттап жазуды мегеруіне септігін тигізеді. Жазуа йретуді алашы кнінен бастап, оушыларды збей жазуа дадыландыру ажет.

Сауат ашу кезеінде сйлем, сз, буын, дыбыс ымдарын мегертуге оулыта берілген суреттер арылы тіл дамыту жмыстары жргізіледі. Сауатты жазу дегеніміз - ріптерді тастамай, шатастырмай жазу.

Каллиграфикалы жазуды алыптастыруды негізгі дістері:

1. Малім жазу лгісін зі татаа айта – айта жазып крсетуі тиіс.

2. уеде жазу. стаз ріпті уеде жазып крсетеді. Бала олды озалысынан ріпті дрыс формасын ады. Бл діс оу процесін жандандырады.

3. Кшірмесін тсіру дісі. Жазылан ріпті стінен басу.

4. Дайын лгіден кшіру дісі. Бл еліктеу. Оушы з жазанын стазды жазанымен салыстырады.

5. ріпке анализ жасау дісі. Мысалы: а ріпі бір дгелектен жне бір ілмешектен трады.

1Сауат ашу барысында оушыларды оу дадыларын алыптастыру туралы айтынызЖазба тілді дамыту маызды, рі крделі мселе. Жазба сз ауыз сзге араанда згеше психологиялы негізі бар, айырыша тіл функциясы. Ол те иын, саналы, дейі бір масатпен жмсалатын тіл формасы.

1. сауат ашуа дайынды кезеіні негізгі міндеттеріСауат ашу – баланы кптеген психикалы ызметтеріні жетілуін талап ететін, крделі аыл-ой рекеті. Жазу – психологиялы жне физиологиялы трыдан аланда те иын крделі деріс, сондытан да жазу дадысын игеру дерісіні кпкомпонентті психофизиологиялы рылымы бар. Бір сзді жазу шін балаа кптеген амалдар жасау керек, сол себепті баланы жазуа йретуді жазуды барлы функцияларын жзеге асырудан кп брын бастау ажет.Жазуа йретуді негізгі міндеттері:* фонематикалы есту жне сзді дыбысты рамын талдау білігін дамыту;* олды жне саусатарды майда блшы еттерін дамыту;* ішкі жне сырты сйлеуді, сздік-логикалы ойлауды бастапы кезедерін дамыту;* есте сатау абілетін дамыту;