Азастан Республикасыны конституциясыны рылыс негіздері

Р Конституциясы барлы за салаларыны негiзi болып табылады, ал оны нормалары баса задар шiн басты аида болып есептеледi. Р Конституциясыны кiрiспесiнде Ата Зады абылдауды себептерi мен масаттары былай тсiндiрiлген: Бiз, орта тарихи тадыр бiрiктiрген

азастан халы, байыры аза жерiнде мемлекеттiлiк ра отырып, зiмiздi еркiндiк, тедiк жне татулы мраттарына берiлген бейбiтшiл азаматты оам деп ына отырып, дниежзілік оамдастыта лайыты орын алуды тiлей отырып, азiргi жне болаша рпатар алдындаы тарихи жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, зiмiздi егемендiк ыымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны абылдаймыз. Ата Заны бл блiгi саяси жне идеололгиялы трыдан аланда аса маызды. йткенi, бл Ата за Р-нда демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет руды конституциялы негiзiн алады. Осыдан келiп, Р-ны мынадай негiзгi масаты туындайды: зiнi е ымбат азынасы ретiнде адамды жне оны мiрiн, ытары мен бостандытарын айындап, бекiту; з елiнде жне мемлекеттер арасында азаматты бейбiтшiлiктi, ынтыматасты пен тату арым-атынас жасау дiстерiн орнытыру; байыры аза жерiнде мемлекеттік бiрлiктi сатау; республиканы туелсiздiгiн сатап, стап тру; Р-ны демократиялы негiздерiнi мызымастыын бекiту. Осыан орай республика ызметiнi тбегейлi аидалары айындалады, олар: оамды татулы пен саяси тратылы; бкiл халыты игiлiгiн кздейтiн экономикалы даму; азастанды патриотизм; мемлекет мiрiнi аса маызды мселелерiн демократиялы дiстермен, оны iшiнде республикалы референдумда немесе Парламенттiк дауыс беру арылы шешу (1-бап, 2-тарма). Ата Заны негiзгi блiгiнде (I — VIII блiмдер) азаматтарды ытары, бостандытары мен мiндеттерi туралы, конституциялы рылыс жайлы, мемлекеттік нысандар жнiнде, мемлекеттік буындарды жйесi мен мртебесi туралы (Президент, Парламент, кiмет, Конституциялы Кеес, соттар, жне сот трелiгi, жергiлiктi мемлекеттік басару жне зiн-зi басару туралы) нормалар тжырымдалан. орытынды жне тпелi ережелер мазмндалан соы IХ блiмде Ата Заа згерiстер мен толытырулар енгiзу тртiбi, конституциялы задар мен зге де задарды абылдау рсiмi сз болады. Ата За рылымына жасалатын талдау оан негiз болан конституциялы идеяларды айын крiнiсiн бередi. Жалпы ережелер деп аталатын 1 блiмде жаа конституциялы рылыса сапалы сипаттама берiлген, яни Конституция бойынша республикада мемлекеттік билiк бiрттас, ол Конституция мен задар негiзiнде за шыарушы, атарушы жне сот билiгi тарматарына блiну, оларды тежемелiк рi тепе- тедiк жйесiн пайдалану арылы, зара iс-имыл жасау аидаcына сйкес жзеге асырылады. Бл блiмде осыан орай конституциялы рылысты айындайтын, мемлекет пен жеке адамдарды жне азаматты оамны арым-атынастарынан туындайтын негiзгi аидалар тжырымдалан, олар: азастан халыны толы билiгi (егемендiгi); азастан Республикасы аумаыны ттастыы; мемлекеттік билiктi жзеге асыру барысындаы пiкiр еркiндiгi; Конституцияны стемдiгi (жоары тратындыы); мемлекет билiгiнi блiнiсi; адам ытары мен бостандытарыны мемлекет мдделерiнен басымдыы; мемлекеттік тiл саясатыны кепiлдiгi, т.б. Азаматты оамда мемлекет адам мддесi шiн жмыс iстейдi, мемлекеттік билiк за шыарушы, атарушы жне сот билiгi тарматарына блiнiп, оларды тежемелiк, тепе-тедiк жйесi пайдаланылады.

Р конституциялы рылысыны мазмны саяси, экон. негiздерден, леум. саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен ралады. Олар РК-ны 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26- 12 баптарында тжырымдалан. Конституцияны 1-бабыны 1-тармаында азастан Республикасы зiн демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтiк мемлекет ретiнде орнытырады, — деп жарияланан. Мны зi Конституцияны 2-бабыны 1-тармаында крсетiлгенiндей, азастан Республикасы — президенттiк басару нысанындаы бiрттас мемлекет екендiгiнен туындайды. Мны мнiсi мынада: бiрiншiден, Президент мемл. билiк тармаыны бiр де бiрiне жатызылмайды; екiншiден, Президенттi халы сайлайды жне ол Парламентке туелсiз; шiншiден, Президентке ке кiлеттiктер берiледi жне ол Конституцияа сйкес мемл. билiктi барлы тарматарына, оларды з кiлеттiктерiн тиiмдi жргiзуiне кмектеседi, оларды зара арым-атынастарына сындарлы ыпал ете алады; тртiншiден, лан-байта аза жерi лтты-ауматы блiнiстерге блiнбей, тек кiмш.-ауматы блiнiстерге — облыстара, алалара, аудандара, ауылдара ана блiнедi жне олар жоарыдаы бiр орталыа баынады. Демек, мемлекеттi басында зады трде сайланан Президент трып, басшылы етедi. Президенттiк басару нысаны елдегi саяси тратылыты жне оамды келiсiмдi амтамасыз етедi. Ал Республиканы егемендiгi оны бкiл аумаын амтиды. Мемлекет з аумаыны ттастыын, ол сылмауын жне блiнбеуiн амтамасыз етедi (2-бап, 2-тарма). азастандаы саяси рылыс демократиялы болып жариялануына орай Ата Заны 3-бабы халы егемендiгiнi конституциялы аидасына арналан. Мемлекеттік билiктi бiрден-бiр бастауы — халы екендiгi былай баяндалан: Халы билiктi тiкелей республикалы референдум жне еркiн сайлау арылы жзеге асырады, сондай-а з билiгiн жзеге асыруды мемлекеттiк органдара бередi.

азастан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк за бойынша удаланады. Халы пен мемлекет атынан билiк жргiзуге Республика Президентiнi, сондай-а зiнi конституциялы кiлеттiгi шегiнде Парламенттi ыы бар (3-бап, 2, 3-тарматар). Сонымен атар Р-нда идеол. жне саяси р алуандылы танылады. оамды жне мемлекеттік 13 институттарды бiрiгiп кетуiне, мемлекеттік органдарда саяси партияларды йымдарын руа жол берiлмейдi. Адам жне азамат деп аталатын II блiмде адам мртебесi, жеке басты ндылыы ашып крсетiлген. Онда жеке адамны ытары мен бостандытары халыаралы ыты мойындалан аидалары мен алыптарына тiкелей байланыстырылан. Азаматтарды ытары мен бостандытарыны мемлекет мддесiнен жоары ойылуы Ата Заны басты станымы болып табылады. Президент деп аталатын III блiм мемлекет басшысы ретiнде Президенттi жаа мртебесiн толы бейнелейдi. Баса мемлекеттік органдарды рылуы мен ызметi IV — VIII блiмдерде крсетiлген. РК-ны рылымында р блiм з исынымен реттi орналасан рi баршаа тсiнiктi. орытынды жне тпелi ережелер деп аталатын IХ блiмде жаа Ата Зады кшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, брыны Конституцияны олданылу кшi ай кезден бастап жойыланы натыланан. 1995 жылы Конституция кшiне енгенге дейiн олданылып келген задарды одан рi олданыста болу тртiбi крсетiлген. Ата Заны мемлекеттік жне оамды органдарды зге актiлерiне де, соны iшiнде баса задара да атысты е жоары зады кшi бар. Мемлекеттік органдарды зге актiлерi, барлы задар РК негiзiнде жне соан сйкес, сол белгiлеген рсiм бойынша абылданады. Мемлекет жасасатын халыаралы келiсiмдер мен шарттар да РК-на сйкес болуа тиiс. олданыстаы нормалар конституциялы алыптармен сай келмеген жадайда соысы олданылады, йткенi баса нормалар осыан сай келтiрiлуге тиiс.

Конституцияны аидаларына айшы келетiн задар мен зге актiлердi зады кшi болмайды. Яни кез келген демократиялы ыты мемлекеттi аымдаы задары ыты базалы кзi болып табылатын Конституцияа негiзделедi жне оны рухына сай келуге тиiс. Конституцияны нормалары аымдаы задармен штастырылуы ммкiн. Алайда, аымдаы задар Конституцияны шеберiнен шыып кетпеуге тиiс жне конституциялы нсаулар мазмнын згертпеуге тиiс. Кез келген ыты актiнi Конституцияа сай келмеуi немесе оан айшы келуi бл 14 ыты актiнi зады кшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бл азастан Республикасында ыты мемлекет руды аса маызды шарты. РК-ны жоары трандыын арнайы мемл. орган — Р Конституциялы Кеесi амтамасыз етедi. РК-ны 74-бабына сйкес, КРК- на кереар деп танылан задар мен халыар. шарттар ол ойылуа жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге жне кшiне енгiзiлуге тиiс емес. Задарды Конституцияа сай келедi деп тану олара ол ою мерзiмiнi басталандыын бiлдiредi. Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматты ытары мен бостандытарын шектейдi деп танылан задар немесе зге нормативтiк ыты актiлер кшiн жояды жне олданыстан шыарылады. Сондай-а соттар мен зге де ы ораушы органдарды осындай заа немесе зге нормалы ыты актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуа жатпайды. РК тратылы нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi за ретiнде оан згерiстер енгiзу тртiбi де ерекше сипатта болады, бл тртiп Конституцияны зiнде белгiленген. Мселен, 91-бапты 1-тармаына сйкес РК-на згерiстер мен толытырулар енгiзу Республика Президентiнi бастамасымен, Парламенттi немесе кiметтi сынысымен абылданан шешiм бойынша ткiзiлетiн республикалы референдумда жзеге асырылуы ммкiн. Егер Президент згерiстер мен толытырулар енгiзудi Парламенттi арауына беруге йарса, онда згерiстер мен толытыруларды жобасы республикаы референдума шыарылмайды. Бл ретте Парламенттi шешiмi Конституцияда белгiленген тртiппен, яни р Палата депутаттары жалпы саныны 3/4 дауысымен абылданады (62-бап, 3-тарма). Егер Президент Конституцияа згерiстер мен толытырулар енгiзу мселелерiн респ. референдума шыару туралы Парламенттi сынысын абылдамай тастаса, онда ос Палата депутаттарыны жалпы саныны кемiнде бестен тртiнi кпшiлiк дауысымен Парламент осы згерiстер мен толытыруларды Конституцияа енгiзу туралы за абылдауа ылы. Мндай жадайда Президент осы заа ол ояды немесе референдума 15 шыарады. Егер референдума атысуа ыы бар Республика азаматтарыны жартысынан астамы дауыс беруге атысса, референдум ткiзiлдi деп есептеледi, егер оларды жартысынан астамы жатап дауыс берсе, за абылданды деп саналады. Нормативтік ыты актілер сатысындаы зiнi за кшiне арай, азастан Республикасы Конституциясы жоары за кшi бар сатыда трады. Конституция мемлекетімізді тарихи дамуыны негізі ретінде ана танылып оймай, ол барлы задарды бастауы болып табылады.

Конституцияда адамны жеке бас бостандыы, жеке міріндегі ндылыы, сондай-а билік тарматарыны оамдаы рлі айын тжырымдалан. азастанда демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтiк мемлекет ру барысында, баса мемлекеттік органдармен атар ділет министрлігі мен оны ауматы органдарыны осатын лесі зор. Атап айтанда, 2002 жылды 18 наурызында абылданан «ділет органдары туралы» заына сйкес, ділет органдары жергілікті кілді жне атарушы жне баса да органдарды, азаматтарды ытары мен бостандытарына жне оларды зады мдделеріне атысты сынан нормативтік ыты актілеріне за сараптамасын жргізіп мемлекеттік тіркеуді жргізеді, зады тлалар мен оларды филиалдарын мемлекеттік тіркеуден ткізеді, зияткерлік меншік ытары жнінде, яни авторлы жне сабатас ытарды орау саласында ызмет атарады, діни бірлестіктермен байланыс жасайды, оларды тіркеуден ткізеді, азаматты хал актілерін тіркеу жне апостилдеу жмысын жзеге асырады сонымен атар азаматтарды тл жат жне жеке кулікпен амтамасыз етеді, сондай-а оларды трылыты жері бойынша тіркеуге алып тіркеуден шыарады, жылжымайтын млiкке ытарды жне олармен жасалатын ммiлелердi мемлекеттiк тiркеудi жргізеді. Халыа ыты кмек жне загерлік ызмет крсетуді йымдастырады. Сонымен атар олданыстаы 16 занамалара сйене отырып з зыреті шегінде баса да ызметтер атарады. Дние жзілік тжірбиеде крсетілгендей адама деген сыйласымды, жеке мірі мен бостандыыны оралуы, оам дамуыны айын крінісі. Сондытанда ыты мемлекетімізді азаматтарыны мемлекет алдындаы жауапкешілігі алдыны орындарда труы ажет. Сондытан да Конституцияа сйкес мемлекеттiк билiктi бiрден-бiр бастауы – халы болып табылады. Мемлекетімізді оамды жмысына белсене араласан ерікті азаматтар, мемлекетке з лесі мен пайдасына ызмет жасамаан азаматтардан беделі жоары трады. з азаматтарыны ыы мен жеке бас бостандыын жоары ойан мемлекет, кнделікті мірде зін барлы мемлекет арасында жоары дегейден крсете алады.

азастан мемлекетінде адам ыы жне бостандыыны жоары ндылыы ыты мемлекетіні негізгі аидасын реттеп отырады. азастан мемлекеттік–ыты даму бадарламасын халыты мір сру жадайын, адам жне азаматтарды ыы мен бостандыыны оралуы, мемлекетті жоары билік орандарынына адаалау жргізіп ,баылау жргізіп отырады. Адам ыы туралы жалпы декларацияны мазмнына сйкес адам ыын орау, бізді конституциямызда дниежзілік дегейге сйкес келетіндігі брімізге млім. Конституция барлы азаматтарды тедігіне кепілдік беріп ана оймай, сондай-а барлы билік тарматарыны ызметіне баыт беріп отырады. Елбасыны белгілегеніндей конституция оамны дамуына зор лесін оса отырып, азаматты оамны дамуына болашата траты адааланып отырады. Конституцялы нормаларды адаалау бізді республика заыны мемлекетті дамуына баыталады. оамны дамуы елімізге пенитенциярлы гуманизациялы жйені кіруі ыпалын тигізді. Жергілікті зін-зі басару реформасында сайлау задылыыны енуі 17

Конституцияны дние жзілік ауымдастыа кіруіні негізі ретінде танылады. азастан туелсіздік аланнан кейн мемлекетімізді саяси жйесі Конституцияа сйкес айта реттелді. Конституция халыты еркіндігін жоары ойып, жаа мыжылдыта ыты нигилизім баытында тоторитарлы жйені артта алдырды. Елімізді жаа тарихында ыты ой-ріс пен ыты мдениетіне ыты мемлекетімізді жаа ырларынан ашылып отыру керек. Бл мселе Президенті азастан халына жолдаан 2004 жылы ішкі жне сырты саясатты баыттары туралы жолдауында айрыша атап крсетілген. Демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтiк мемлекет ру барысында Конституциямызды тарихы негіз болып табылады.

азастан Республикасы Конституциясыны тарихын атай отырып, республикамызды демократиялы жне ыты жолында кптеген дрежеге ол жеткендігімізді байаймыз. Елбасымызды да е басты заымыз Конституцияны жарыа шыуына зор улесін осанын айта кеткеніміз жн. Конституция бізді саяси, мдени, рухани жне эканомикалы дамуымызды ыты айнар кзі ретінде танылады. 2007 жылы 21 мамырда "азастан Республикасыны Конституциясына згерістер мен толытырулар енгізу туралы" азастан Республикасыны № 254-III Заы абылданды. Осы замен Конституциямыза елеулі о згерістер енгізілді. Атап айтатын болсам, 2- бапа сйкес «Республиканы кімшілік-ауматы рылысы, оны елордасыны мртебесі замен белгіленеді. азастанны елордасы Астана аласы болып табылады» деп айын крсетілген. Астана, Республиканы кімшілік-саяси орталыы болып табылады. «Астананы глденуі азастанны глденуі» деген, осыан сйкес айтылан болса керек деп ойлаймын. Сонымен атар баса да ккейтесті згерістер енгізілді. Ал соы енгізілген згерістер 2 апан 2011 жылда орын алан болатын.

 

 

Орытынды

 

ортындылай келе Конституция тек мемлекетті ана емес, оамны да Ата заы болып табылады. Осы идеяны меншікке, азаматтарды ытары мен бостандытарына, оамды бірлестіктерге, отбасына жне таы басалара атысы бар екендігін мытпауымыз керек. Конституцияны абылдай отырып, азастан халы мемлекеттік билікті бірден-бір айнар кзі-зіні егемен ыын іске асырды. Сйтіп, біз Конституцияда аланан ыты мемлекетті жне азаматты оамды алыптастыру жолын тадап алды. рине, азастан халыны егемен ыы тек Конституция абылдаумен тиянаталып алмайды. Ол мемлекетті аса маызды мселелерін шешу шін халыты бойындаы барлы конституциялы- ыты ммкіндіктерді де жинатайды. Мемлекет міріні аса маызды мселелерін талылау жне шешу кезінде рбір ыты санасы жоары азамат Конституцияда бейнеленген жауапкершілікті сезінуі ажет. оамны бгіні мен болашаы шін, жалпы аланда з Конституциямызды рметтеп, орап жне маыздылыын жоалтпай сатауымыз бізді, яни рбір азастан Респулбликасындаы азаматты міндеті мен парызы. Себебі, бл Конституция - азастан Республикасыны Ата Заы.