Ебек німділігін сіру мселелері

Ебек німділігі - тірі ебекті нтижелігін сипаттайды. Ебек німділігін здіксіз сіру – ндірісті кеейтуді жне ішкі жалпы німді сіруді бірден-бір айнар кзі болып табылады.

Ксіпорындаы ебек німділігі келесі крсеткіштермен сипатталады:

· дірумен (ПТ) – уаыт бірлігінде шыарылан нім клемі:

· ебек сііргіштікпен – нім бірлігін шыаруа ажет уаыт:

Іс жзінде ебек німділігін келесі формула бойынша есептейді:

Ебек німділігін келесі ш діспен есептейді:

Натуралды: N_t – нім натуралды лшем бірліктермен аныталады. Артышылыы – арапайымдылыы, крнекілігі. кемшілігі – бір трлі німге ана олдануа болады.

Ашалай: нім ашалай трде аныталады.

N_ч – таза нім. артышылыы – Есептеуі оай, барлы нім трлерін жне жадайларды есебке алады. Кемшілігі – инфляцияны серінен ебек німділігіні згеруін дл анытауа болмайды.

Ебекті: орындалан жмыстарды ебек-сааттармен есептейді.

мндаы Q_i – i-й жмыс тріні клемі

t_i – i-й жмыс тріні ебек сііргіштігі.

Ауыл шаруашылыындаы кооперациялау

Кооперациялау – ксіпорындар арасында за ндірістік байланыстарды руды білдіреді жне ол жеткілікті жоары шоырландыру барысында жне осы ксіпорында ндірісті траты мамандану жадайында ана ммкін болады.

Ауыл шаруашылыындаы рамдастыру

рамдастыру – бл технологиясы жаынан ртектес, біра зара байланысан бірнеше ндірістерді ксіпорын клемінде бірігуі болып табылады. Ол шоырландыруды дамытуды бір жолы болып есептеледі.

Ауыл шаруашылыындаы негізгі орлар тсінігі

Негізгі капитал (негізгі орлар,айналымнан тыс активтер, негізгі ралдар) – бл зіні нын дайын німге біртіндеп, белгілі бір бліктермен, бірнеше ндірістік цикл ішінде тсіретін жне зіні натуралды-затты формасын за уаыт бойы сатайтын, жоалтпайтын ебек ралдары. Негізгі ралдар ндірістік (ндірістік процесіне атысатын) жне ндірістік емес (тікелей олдануа арналан, ндірістік процеске атыспайды: мед.мекемелер, мдениет йі, трын й) болып блінеді. ндірістік орлар з кезегінде активті (ндірістік процеске тікелей атысатын) жне пассивті (ндірістік процеске жадай жасайтын) бліктерге блінеді. Негізгі орлар натуралды жне ашалай трде лшенеді. Натуралды баа беру дегеніміз – оларды ндірістік сипаттамасын беру деген сз.

олдану масатына арай негізгі ор трлері:

· имараттар (цехтер, оймалар, т.б.);

· рлыстар (кпір, тоннель, жолдар, т.б.);

· Тасымалдау ондырылары (бырлар, электр тоын тасымалдау желілері, т.б.)

· Машиналар жне жабдытар:

а) Кш машиналары жне жабдытары (энергияны трлерін шыарады);

б) Жмыс машиналары мен жабдытары (ебек затына сер етеді);

в) лшеу жне реттеу аспаптары;

г) Есептегіш техника жне т.б.

· Клік ралдары;

· рал-сайман, ызмет ету мерзімі 1 жылдан жоары болатын баса ралдар);

· ндірістік жне шаруашылы жиаз;

· Жмысшы жне нім беретін мал;

· Кпжылды сімдіктер;

· Жер нарлыын сіруге ажет крделі шыындар;

· Баса орлар (мысалы кітапханалы ор).

ызмет ету мерзімі 1 жылдан кем болатын заттар негізгі орлара жатпайды.

Ауыл шаруашылыыны ерекшеліктері

Ауыл шаруашылыы — шаруашылы салаларыны ішіндегі е ежелгі жне табиат жадайларына тікелей туелді саласы. Сонымен атар ауыл шаруашылыы — нерлым кп тараан сала. Шындыында, дниежзінде халы ауыл шаруашылыыны трлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жо. Ауыл шаруашылыыны барлы жерге таралуы оны алуан трлілігіне байланысты. алымдар шамамен онын 50-ге жуы трін бліп крсетеді. азіргі млімет бойынша дниежзінде бл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам ебек етеді, оан ауыл шаруашылыындаы шаруа отбасыларын осатын болса, онда ол крсеткіш 2,6 млрд адама жетеді. Ебекке жарамды ер адамдарды ауыл шаруашылыындаы лесіне сйкес елдер индустриялы, постиндустриялы жне аграрлы болып жіктеледі. Дниежзінде экономикалы белсенді халыты (ЭБХ) 46%-ы осы салада ебек етеді.

Ауыл шаруашылыыны материалды-техникалы ресурстармен амтамасыз етілуі

Материалды-техникалы амсыздандыру - бл субъективті-объективті рылымы бар объективті экономикалы арым - атынастар. Материалды-техникалы амсыздандыруды субъективті-объективті рылымы – бл масаттары мен ызыушылыы бір баыта баытталаан, материалды-техникалы амсыздандырылу объектілеріні озалысыны сипаты мен формаларыны жиынтыы. з кезегінде материалды-техникалы амсыздандыру субъектілерін ызыушылыы бір объектіге баытталан зады жне жеке тла ретінде айындауа болады. Материалды-техникалы амсыздандыру объектілеріне ндірісті алыпты жмыс істеуін амтамасыз етуші ндіріс жне сату шарттары, тауарндірушілерді (сатып алушылар) ызметтері мен бейімділігі жатады.

Экономикалы даму жадайында ндіріс саласы мен инфрарылымына, оны ішінде материалды-техникалы амсыздандыруа елеулі сер ететін факторлар, былыстар жне дерістер туындайды:

· ебек заты мен ралдарыны жаа конструкциялы аидалара сйкес сапалы згеруі;

· шыарылатын жне пайдаланылатын нім трлеріні технологиялы жаынан тбегейлі конструкциялы жаартылуы;

· ылыми техникалы прогрессті жоары дегейі жадайында халы шаруашылыыны р трлі салаларымен шыарылатын нім номенклатурасыны интенсивті артуы себбінен мамандану мен оамды ебек блінісіндегі иыншылытар туызады;

· ндірістік жне жеке ттынушыа арналып шыарылатын нім номенклатурасыны кееюі ндірістік деріске тартылатын материалды ресурстар мен жабдытарды типтеріні, срыптарыны жне клемдеріні саныны одан рі артуына келеді;

· бір мезгілде машиналар, жабдытар жне техникалы ралдарды жаа типтеріні пайда болуы, моральды ескірген німдерді кейбір трлерін ндірістен алып тастауды ажет етеді;

· ресурстарды тиімсіз пайдалану нтижесінде ертерек аржыландырылан шикізаттар мен материалдарды кейбір трлеріне ажеттілікті болмай алуынан, жаа типті німдер шыаруда біратар иындытар туындайды.

Ксіпорындар мен бірлесіктерді материалды-техникалы жабдытармен, шикізатпен, отынмен жне баса да ресурстармен амсыздандыруды жетілдіруді отанды ммкіндіктерін зерттеуде бл деріс баса салаларды ндірістік инфрарылымдарымен салыстыранда кеш дамыаны байалады.

Материалды аындарды басару, яни жеткізілімдерді реттеу, орларды баылау жне айматы дегейде оларды ажетті клемін стану сияты орта масат болу керек. Сонымен атар, материалды-техникалы амсыздандыруды нормативтік базасына негізделе отырып ттынушылармен жасалан келісім шарттар мен тапсырыстара сйкес міндеттемелерді уаытылы жне толы орындауа баытталан ндіріс жне ткізуді оперативті жоспарлауды амтамасыз ету ажет.

азіргі кезде материалды – техникалы ызмет крсету саласын мемелекеттік реттеуді негізгі баыттарына антимонополиялы реттеу, сапасыз бсекелестермен кресу, сапалы нім мен ызметке бсекелес орта алыптастыру басым баыттара жатады. Сонымен атар, агронерксіп кешенін материалды-техникалы амсыздандыру ндірістік техникалы ызмет крсетуге байланысты біратар осымша ызмет трлерімен атар жргізілуі тиіс.

Агронерксіп кешені нарыыны мамандандырылан бір блігі ретінде материалды-техникалы ресурстар нарыы барлы АК жйесіні задылытарына сйкес сегмент ретінде ызмет етеді. Сондытан, материалды-техникалы ресурстар нарыыны ерекшелігін арастыра отырып, агронерксіп кешені нарыыны алыптасуы жне рекет етуіні жалпы задылытары мен аидаларын ескеру ажет.

Материалды-техникалы ресурстар дегеніміз – ндіріс ралдары нарыындаы ерекше тауарлар трі. Оны ерекшелігі е алдымен, ттынушыларды шектелілігі жадайында материалды ресурстарды жеткізушілер саны крт азаюы ммкін немесе АК саласында материалды-техникалы ресурстарды блшек саудасы жеткілікті дрежеде дамымаан. Сондытан, бл нары трі бойынша е бірінші айтатын мселе, оны еркін бсекелестік рылымдарыны болмауы.

Ауыл шаруашылыыны экономикалы тиімділік крсеткіштері

Экономикалы тиімділік – ндіріс ралдары мен тірі ебекті олданудан алынатын соы пайдалы нтиже.

Ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігіні критерийі: Жер, материалды жне ебек ресурстарын рационалды пайдалану арылы минималды тірі жне заттай ебек шыындарында таза німні (жиынты табысты) суі.

Ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіні трлері:

· Халы шаруашылы тиімділігі

· Ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігі

· Ксіпорындардаы ндіріс тиімділігі

· Жекелеген салаларды тиімділігі

· Ішкі шаруашылы блімшелерді тиімділігі

· Жекелеген даылдар мен німдерді тиімділігі

· Шаралар тиімділігі (мелиоративтік, химияландыру, агротехникалы, зоотехникалы, ветеринарлы т.б)

Ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділік крсеткіштері:

· Натуралды (ауыл шаруашылы даылдарыны жне ауыл шаруашылы жануарларыны німділігі)

· нды (жиынты табыс, таза табыс, пайда)

Экономикалы тиімділікті негізгі крсеткіштері:

· Жиынты німні тірі жне заттай ебек шыындарына атынасы

· Жиынты табысты тірі жне заттай ебек шыындарына атынасы

· Таза табысты тірі жне заттай ебек шыындарына атынасы

· Пайданы тірі жне заттай ебек шыындарына атынасы

Пайда –бл ткізілген тауарлы німнен тскен ашалай тсім мен оны зіндік ныны арасындаы айырмашылы ретінде аныталатын нтижелік крсеткіш.

Рентабельділік – пайданы німді ндіруге жне ткізуге кеткен материалды жне ебек шыындарыны жиынты сомасына пайызды атынасы.

Ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігіне сер ететін факторлар:

· Экстенсивті (санды)

· Интенсивті (сапалы)

Ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігін ктеру жолдары:

· Ауыл шаруашылыы німін ндіру клемін арттыру

· Ауыл шаруашылыы німін ндіруге кететін материалды-ашалай шыындарды азайту

· ткізуді нарыты каналдары мен німге ойылатын баалар жйесі

Ауыл шаруашылыы німін ндіру клемін арттыру

· Ауыл шаруашылыы даылдарыны німділігін арттыру

· Мал німділігін арттыру

· Ауыл шаруашылыы німіні сапасын арттыру жне жоалуын азайту

· Ауыл шаруашылыы німіні тауарлы дегейін ктеру

· Жинаудан кейінгі сатауды жаа тсілдерін енгізу

Ауыл шаруашылыы німін ндіруге кететін материалды-ашалай шыындарды азайту

· А.Ш ндірісін мамандандыру жне шоырландыру дегейін ктеру

· німні ебек сыйымдылыын, материал сыйымдылыын жне ор сыйымдылыын тмендету

· Жоары німді техника мен технологияны олдану

· Ебек сыйымдылыы жоары процестерді механикаландыру дегейін ктеру

· Жалпы ндірістік жне жалпы шаруашылы шыындарды азайту

· Ебекті йымдастыруды жне материалды ынталандыруды жетілдіру

ткізуді нарыты каналдары мен німге ойылатын баалар жйесі

· Тиімді ткізу каналдарын тадау

· Маркетингті йымдастыруды жетілдіру

· Баа саясатын негіздеу жне тиімді баалар жйесін алыптастыру

Ауыл шаруашылы ндірісіні экономикалы тиімділігі жне оны баалау

Табыс — ксіпорын есеп шотына сатып алушыа жіберілген тауар шін тскен аша. Табыс млшері жіберілген нім нынан айрышалану ммкін. Оны факторлары: оймадаы дайын нім алдытары; жіберілген, біра тленбеген тауарлар;сатып алушыда жауапты сатауда болатын тауарлар.

Пайда — шаруашылы ызметті нтижесін сипаттайтын экономикалы категория. Ксіпорын балансында крсетілетін пайда балансты деп аталады.

Балансты пайда ш элементтен трады:

1. німді, ызметтерді ткізуден тскен пайда

Пс=Тс-сыз -

мндаы Тс-сыз_. — С-сыз, акцизсіз німді ткізуден тсетін табыс; — зіндік н

2. Баса сатулардан (млікті) тсетін пайда

Пб.с.= Тс - Мк

мндаы Тс — сатудан тскен табыс (С-сыз); Мк— млікті алды ны.

3. ткізуден тыс табыстар мен шыындар.

ткізуден тыс табыстара келесі жатады:

· Баса ксіпорындар ызметіне атысу лесіне арай алан табыстар;

· Ксіпорынны баалы ааздары бойынша;

· Млікті жала беру арылы;

· Борышорлардан тскен айып-аылар, пенялар, айып тлемдер;

· Валюталы шоттарды ксіпорын шін о курсты айырмалары жне т.с.с.

ндірістен тыс шыындара келесі жатады:

· Сота кеткен шыындар;

· Ксіпорын тлейтін айып-аылар, пенялар, айып-тлемдер;

· Стихиялы аппаттан болан жоалтулар

· рлаудан болан шыын;

· Валюталы шоттар бойынша ксіпорын шін теріс кусты айырмалар жне т.с.с.

Пайданы блу: Балансты пайдадан салытар жне банк несиесі шін тленетін пайыз алынады. Сонда таза пайда шыады. Осы таза пайданы рамынан саты ор рылады (акционерлік оамдарда 25 % жалпы Жарылы капиталдан). Одан кейін арнайы орлар рылады (ндірісті дамыту оры, ттыну оры, ерекше даму оры). Сонымен атар, пайдадан дивидендтер тленеді (акционерлік оамдарда).

Ксіпорында сондай-а, маржинальды табыс аныталады. Ол ткізуден тскен табыс пен згермелі шыындар арасындаы айырмаа те. Оны кмегімен р німні жалпы ксіпорын пайдасын растырудаы лесін анытауа ммкіндік береді.

Сату клемі