Курсты зерттеу пні жне міндеттері
Ауыл шаруашылыы — материалды ндірісті е маызды трлеріні бірі. Ауыл шаруашылыы халыты азы-тлікпен жне нерксіпті шикізатты кейбір трлерімен амтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылыы екі лкен саладан, яни сімдік шаруашылыынан жне мал шаруашылыынан трады. Сонымен атар оны рамына балы аулау, ашылы жне омарта шаруашылыы да кіреді.
АШЭбасты зерттеу пні – ауыл шар ндірісіндегі объективті экономикалы задылытар мен оларды кріну формалары.
АШЭбасты масаты – экономикалы задылытарды ауыл шар ндірісіне серін зерттеу болып табылады.
Міндеттері:ауыл шар саласын йымдастыру жне ауыл шар ндірісіне ажетті жадайларды анытау; ауыл шар німдерін ткізу нарыын зерттеу; ауыл шар ндірісіні экономикалы тиімділігін амтамасыз ету жолдарын анытау; ауыл шаруашылыын ресурсты амтамасыз ету.
ой шаруашылыы
ой шаруашылыы ет - жн баытындаы жне биязы, жартылай биязы жн баытындаы болып блінеді. Ет-жн баытындаы ой шаруашылыы ылалы жеткілікті жне климаты біршама жмса аудандарда, ал биязы жнді ой шаруашылыы нерлым ра аудандарда таралан. Дниежзі бойынша ой саны 1,2 млрд баса жетіп отыр. ой шаруашылыыны ет-жн баытындаы тауарлы ндірісі Солтстік жне Отстік Американы, Аустралия мен Отстік Еуропаны, Орталы жне Орта Азияны, Отстік Африканы оыржай жне субтропиктік белдеулеріні ра аудандарында жасы дамыан. Биязы жнді ойлар те сапалы жн береді, ол жн маталарын жасау, кілем тоу мен тері-былары нерксібінде олданылады. Алдыы Азия, Орта Азия жне Отстік Африка елдерінде аракл елтірісін дайындау жола ойылан. Дниежзіндегі ойы е кп ел — Аустралия (130 млн астам), одан кейін ытай (112 млн-нан астам). Ал азастандаы ойды саны 2008 жылы 16 млн-нан сл ана асты. Жн ндіруден жетекші елдер атарына Аустралия, ытай, Жаа Зеландия, Уругвай жне Ресей жатады.
азастанда ой шаруашылыыны дамуында негізгі ш баыт айындалды. Олар елді табии климаты, жем-шп, жайылым жадайы, ойды биологиялы ерекшеліктері, таыда баса байланысты тмендегіше 3 аймаа блінді: 1) далалы, уа-шлейт айматар мен отстік таулы ір. Мнда биязы жне биязылау жндіой тымдары (барлы ойды 65%-ы) сірілді. 2) шл жне шлейт айма. Бл жерлерде негізінен етті-майлы, я не ылшы жнді ойлар (барлы ойды 16%-ы) шоырланды. 3) аракл ойлары сірілетін отстік жне батыс айматар. 1990 жылды басында 1250, оны ішінде 702 арнайы мамандандырылан ірі ой шаруашылыытары болды.
Алайда экономиканы зге салалары секілді ой шаруашылыы да кеестік науаншылдыа рынып, ой санын 50 миллиона жеткізу туралы елді натылы ммкіндіктеріне сай келмейтін исынсыз жоспарлар жасалынды. Жоспарды орындау масатында ойды олдан жасанды рытандыру тсілі ке етек жайып, асыл тымды ойларды азып-тозуы мен миллиондаан елтіріні шын мнінде жарамсыз алуына, кеестік жалан апарды беле алуына алып келді. Мал німдерін деу, жаа технологияларды игеру,таыда баса мселелер кенже алды.
азастан туелсіздік аланнан кейінгі алашы жылдардаы экономикалы дадарыстар мен ой шаруашылыындаы кейбір стсіз реформалар нтижесінде ой шаруашылыыелеулі трде лдырады. азіргі уаытта азастанда 12,3 миллион уа мал бар (2004). Мны негізгі блігі жеке меншік иелікте сіріледі. Республикада ой шаруашылыы саласындаы ылыми-зерттеулер жмыстарымен аза аракл шаруашылыы ылыми-зерттеу институты, аза ой шаруашылыы технологиялы ылыми-зерттеу институты, аза ветеринария ылыми-зерттеу институты, таыда баса айналысады.
олдану масатына арай негізгі ор трлері
олдану масатына арай негізгі ор трлері:
1. имараттар (цехтер, оймалар, т.б.);
2. рлыстар (кпір, тоннель, жолдар, т.б.);
3. Тасымалдау ондырылары (бырлар, электр тоын тасымалдау желілері, т.б.)
4. Машиналар жне жабдытар:
а) Кш машиналары жне жабдытары (энергияны трлерін шыарады);
б) Жмыс машиналары мен жабдытары (ебек затына сер етеді);
в) лшеу жне реттеу аспаптары;
г) Есептегіш техника жне т.б.
1. Клік ралдары;
2. рал-сайман, ызмет ету мерзімі 1 жылдан жоары болатын баса ралдар);
3. ндірістік жне шаруашылы жиаз;
4. Жмысшы жне нім беретін мал;
5. Кпжылды сімдіктер;
6. Жер нарлыын сіруге ажет крделі шыындар;
7. Баса орлар (мысалы кітапханалы ор).
ызмет ету мерзімі 1 жылдан кем болатын заттар негізгі орлара жатпайды.
с шаруашылыы
с шаруашылыы — ауыл шаруашылыыны е жаа жне е арынды дамып келе жатан саласы. німні ыса мерзімде ндірілуі нары сранысына баыт-бадар стауа ммкіндік береді. XX асырды екінші жартысынан бастап, Солтстік Америка мен Батыс Еуропа елдерінде бройлер балапандарын сіретін ірі с сіру кешендері алыптаса бастады. Бгінгі тада сты саны жнінен ытай, АШ, Ресей, ал жмырта ндіруден ытай, АШ, Жапония, Ресей жне ндістан ерекше кзге тседі. Тауарлы с шаруашылыы, негізінен, ала мадарында шоырланан. Ал соы жылдары жоары маманданан с шаруашылытары арзан жмысшы кші жеткілікті климаты олайлы аудандара ауысуда’
с шаруашылыын дамытудаы басты масат — оларды жмыртасы мен етін алу. йры ауырсыны зын болып келетін тауыты - феникс олтымы бар. Мндай тауы олтымы Жапония мен ытайда сіріледі. Тауыс, кгершін жне бауна (канарейка) семдік шін арнайы торла олдан сіріледі. й старынан е алаш ола йретілгені — асыранды аз
Мал азыын ндіру жне пайдалану
Мал азыы, жемшп - мал азыына, яни жемшп орына, мал жайылуына пайдаланылатын табии жне екпе жайылымдар мен мал азытандыруа жмсалатын, яни жемшп орын толытыратын, табии жне екпе шп шабыстар, сонымен оса мал азыын дайындауа пайдаланылатын азыты даылдар мен олардан дайыдалатын азытар мен трлі азыты алдытар мен осыдылар жатады. Жайылым оты (шбі) олара малды жайада немесе орып, алдарына салынып кк азы тріде пайдаланылса, шпшабыс кгі шабылып, пішенге кептіріліп, жиналып, саталып, ысы ірі, яни атайып іріленген азы ретінде пайдаланылады. Ірі мал азыына орылып, дні алынан сабан, топан да жатады. Кк жгері, кнбаысты шырынын, яни слін сатау шін оларды срлемге, ал иын срлемделетін брша тымдастар (жоыша, беде, т.б.) кгін пішедемеге салады. Осылай дайындалан шырынды азыа азыты тамыр-тйнек жемістілер (ызылша, сбіз, картоп) мен башалы даылдар (асаба, гелек, т.б.) жатады
Мал шаруашылыы німін ндіру тиімділігі
Мал шаруашылыыны мні, мамандану жне орналастыру
Мал шаруашылыы — ауыл шаруашылыыны мал німдерін ндіру шін мал сірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылыы халыты азы-тлікпен (ст, май, ет, т.б.) жеіл жне тама нерксіптерін шикізатпен (жн, тері, ет німдері алдытары, т.б.) ауыл шаруашылыы ндірісін кш-клік (ат, гіз, тйе, т.б.) жне тыайтышпен амтамасыз етеді. Мал шаруашылыы німдері мен оны алдытарынан мал азытары (майы алынан ст, ет-сйек жне сйек ндары, т.б.), дрі-дрмектер мен биологиялы белсенді (активті) заттар (емдік сарысулар, гормонды осылыстар, т.б.) алынады. Мал шаруашылыы салаларына сиыр, ой, ешкі, жылы жне тйе шаруашылытары жатады.
Мал шаруашылыы німіні экономикалы тиімділігін баалауды келесідей крсеткіштерібар:
1. Мал шаруашылыыны жиынты німі
2. ндірілген німні бір бірлігіні ндірістік шыындарыны ны
3. Жалпы ндірілген жне сатылан німні рентабельділігі
4. Пайда нормасы.
Мал шаруашылыы німін ндіруді экономикалы тиімділігін арттыруды 3 жолы бар:
1. Зооветеринарлы
2. ндірісті автоматтандыру жне механикаландыру
3. Материалды заттай жоалуын болдырмау.
Материалды-техникалы амсыздандыру
Материалды-техникалы амсыздандыру – материалды ндіріс аясы мен бейндірістік ызмет аясында пайдалану шін ксіпорындарды (фирмаларды, бірлестіктерді, йымдарды, ксіпкерлерді, т. б.) ажеттерін ебек кралдарымен жне заттарымен амтамасыз ету дерісі. Материалды-техникалы амсыздандыруды субъективті-объективті рылымы – бл масаттары мен ызыушылыы бір баыта баытталаан, материалды-техникалы амсыздандырылу объектілеріні озалысыны сипаты мен формаларыны жиынтыы. Материалды-техникалы амсыздандыру объектілеріне ндірісті алыпты жмыс істеуін амтамасыз етуші ндіріс жне сату шарттары, тауар ндірушілерді (сатып алушылар) ызметтері мен бейімділігі жатады. Экономикалы даму жадайында ндіріс саласы мен инфрарылымына, оны ішінде материалды-техникалы амсыздандыруа елеулі сер ететін факторлар, былыстар жне дерістер туындайды:
- ебек заты мен ралдарыны жаа конструкциялы аидалара сйкес сапалы згеруі;
- шыарылатын жне пайдаланылатын нім трлеріні технологиялы жаынан тбегейлі конструкциялы жаартылуы;
- ылыми техникалы прогрессті жоары дегейі жадайында халы шаруашылыыны р трлі салаларымен шыарылатын нім номенклатурасыны интенсивті артуы себебінен мамандану мен оамды ебек блінісіндегі иыншылытар туызады;
- ндірістік жне жеке ттынушыа арналып шыарылатын нім номенклатурасыны кееюі ндірістік деріске тартылатын материалды ресурстар мен жабдытарды типтеріні, срыптарыны жне клемдеріні саныны одан рі артуына келеді;
- бір мезгілде машиналар, жабдытар жне техникалы ралдарды жаа типтеріні пайда болуы, моральды ескірген німдерді кейбір трлерін ндірістен алып тастауды ажет етеді;
- ресурстарды тиімсіз пайдалану нтижесінде ертерек аржыландырылан шикізаттар мен материалдарды кейбір трлеріне ажеттілікті болмай алуынан, жаа типті німдер шыаруда біратар иындытар туындайды.
Ксіпорындар мен бірлесіктерді материалды-техникалы жабдытармен, шикізатпен, отынмен жне баса да ресурстармен амсыздандыруды жетілдіруді отанды ммкіндіктерін зерттеуде бл деріс баса салаларды ндірістік инфрарылымдарымен салыстыранда кеш дамыаны байалады.
Материалды аындарды басару, яни жеткізілімдерді реттеу, орларды баылау жне айматы дегейде оларды ажетті клемін стану сияты орта масат болу керек. Сонымен атар, материалды-техникалы амсыздандыруды нормативтік базасына негізделе отырып ттынушылармен жасалан келісім шарттар мен тапсырыстара сйкес міндеттемелерді уаытылы жне толы орындауа баытталан ндіріс жне ткізуді оперативті жоспарлауды амтамасыз ету ажет.
азіргі кезде материалды – техникалы ызмет крсету саласын мемелекеттік реттеуді негізгі баыттарына антимонополиялы реттеу, сапасыз бсекелестермен кресу, сапалы нім мен ызметке бсекелес орта алыптастыру басым баыттара жатады. Сонымен атар, агронерксіп кешенін материалды-техникалы амсыздандыру ндірістік техникалы ызмет крсетуге байланысты біратар осымша ызмет трлерімен атар жргізілуі тиіс.
Агронерксіп кешені нарыыны мамандандырылан бір блігі ретінде материалды-техникалы ресурстар нарыы барлы АК жйесіні задылытарына сйкес сегмент ретінде ызмет етеді. Сондытан, материалды-техникалы ресурстар нарыыны ерекшелігін арастыра отырып, агронерксіп кешені нарыыны алыптасуы жне рекет етуіні жалпы задылытары мен аидаларын ескеру ажет.
Материалды-техникалы ресурстар дегеніміз – белгілі бір ндірісті йымдастырушы жне жзеге асыру шін ажетті материалды заттай формадаы ресурстар.
Ресурстар
Материалды Ебек Капиталды н/е аржылы
Негізгі ор Айналым орлар
· Шикізат материалдар
· Отын энергия
· осалы материал
аржы
Материалды-техникалы ресурстар тсінігі жне жіктелуі
Ресурстар – бл табии байлы, материалды, затты ндылытар жне ттыну, ндіріс процесстеріне атысатын адамдарды жиынтыы. Ауыл шаруашылыында ресурстар тмендегі белгілер бойынша жіктеледі:
1) шыу тегі бойынша ресурстар: - табии - экономикалы болып блінеді. Экономикалы ресурстары зара: - материалды - аржылы - ебек реурстары болып блінеді.
2) ндіріске атысы бойынша ресурстар: - алыптасан - потенциалды алыптасан ресурстар – шаруашылы айналымдаы жалпы ресурстарды белсенді блігі (ндіріске тікелей атысады). Потенциалды ресурстар - ндірістік процесстерге атыспайтын, біра болашата атысатын ресурстар.
3) Пайдалану белгісі бойынша ресурстар: - ндірістік - ндірістік емес ндірістік ресурстар рамына жер, материалдар жне ебек ресурстарын жатызамыз
4) дайы ндіріс тсілі бойынша ресурстар: - дайы ндірістік - дайы ндірістік емес дайы ндірістік емес ресурстара су ресурстарын, орман шаруашылыын, байлы азбаларын жатызамыз.
Ауыл шаруашылыында материалды ресурстарды ерекшелігі: 1) материалды-техникалы ресурстарды рамдас блігі болып жер табылады
2) материалды-техникалы ресурстар табиат жадайларына туелді
3) материалды-техникалы ресурстарды тиімді пайдалануы ндіріс маусымдылыына туелді 4) материалды-техникалы ресурстарды клемі жне рылымы мемлекетті айматары бойынша згереді
5) материалды-техникалы ресурстарды рамына тірі организмдерді жатызамыз
6) материалды-техникалы ресурстар нерксіптік ндіріс ралдарына жне ауыл шаруашылыында пайда болан ралдардан трады
7) материалды-техникалы ресурстарды тиімді пайдалану агронерксіп кешеніні барлы рістер ызметтерімен тікелей байланысты.
Моральды тозу трлері
Моральды тозу – негізгі орларды ны экономикалы трыдан тмендеуі (ылыми-техникалы прогреске жне леуметтік факторлара байланысты). Моральды тозу трлері:
1. ндірістік: берілген орды діру шыындары азаюды нтижесінде болатын тозу.
Т = б – .е.
2. Экономикалы: берілген ор баасына те біра оан араанда німділігі жоары орларды пайда болуы: П. Г. Бунича формуласы бойынша:
Т = бе – бе/(е*Тне) – (бж*Т*е)/(ж*Тнж)
Мндаы: бе, бж – ескі жне жаа машинаны бастапы ны
е, ж – ескі жне жаа машинаны жылды німділігі
Тне, Тнж – ескі жне жаа машинаны нормативтік ызмет ету мерзімі, жыл
Т – Ескі техниканы алан ызмет ету мерзімі, жыл
3. Маркетингтік: берілген машинаа сранысты згеруіне байланысты, нарытаы згерістерге байланысты бааны тмендеуі. Формуласы ндірістік моральдык тозуа сйкес аныталады.
Нарыты жадайда баа белгілеуді жетілдіру
Баа белгілеуді тиімді жргізу жне жетілдіру масатында баа белгілеу стратегиялары олданылады. Бсекелестік баа белгілеу стратегиясы рашан бсекелестерге араанда, тмен баа белгілеуге негізделеді.
Нарык рылымына, бсекелестерді саны мен ммкіншіліктеріне арай фирма мына ш стратегиянын біреуін тандай алады:
• нарыа ену;
• баа лидеріне арап, баа белгілеу;
• бсекелесті баасынан жоары баа белгілеу.
1. Нарыа ену стратегиясы. Мндай стратегия нары лесін жаулап
алу масатымен тмен баа таайындауды кздейді, ол тек сыйымдылыы
жэне баа бойынша сраныс икемділігі жоары нарыта тиімді болып
табылады.
Бл стратегия мынадай жадайларда ана олданылады:
• баа бойынша сраныс икемді. Бл жерде сатып алушыларды ке аукымын анааттандыру максатында тмен баа белгіленеді.
• тауар нарыка енгсннен кейін шиеленіскен бэсеке тууы ммкін, ач б.л стратегия нарыка енудегі кедергі (барьер) больш табылады.
• сату клемін лайту аркылы енімнін бір бірлігіне кететін шыындарды азайтуа болады.
Нарыа ену стратегиясы тэуекелді (тэуекелі мол) стратегия болып табылады, себебі бсекелестер жаа технологияпы олдану арылы фирманы басып озуы ммкін. Фирма бэсекелестерді ыыстыра отырып, жеіске жетеді, сол аркылы ол ТЦ-ті су кезеінде нарыта белгілі уаьпта монополист бола алады. Содан со ндіріс ауымыны кееюі жне шыгыпдарды азаюы есебінен баалар біртіндеп седі. Бл стратегияны кейде «тмен баалар стратегиясы деп те атайды.
Нарыка ену стратегиясын сырты нарытара ету шін де олданады. Мнда сондай-ак жсргілікті ендірушілердіц бааларынан томен, яни демпингтік багалар (ндірістік шыындардан тмен) олданылуы ммкін. Жапон автомобиль ндірушілеріні АКШ нарыына енуі - осы стратегияны олдануды жарын мысалы.
Тмен багалар арылы нарыкта алу оай емес, бл пайда алу ммкіндіктерін шектейді. Сонымен катар бааларды суі сатып алушыларды наразылыын тудырады. Сондыктан нарыты жадайа сай отайлы баа дегейін таба білген жен.
2. Нарыктык лидерге арап баа белгілеу сгратегиясы олигополистер арасында олданылады. Фирма з багасын олигополист-лидерді баа дегейімен салыстыру арылы белгілейді. Бл стратегия бойынша фирма тауарларына бааны нарыктагы лидер багасына сэйкес ката белгілеуге тиіс емес, олар белгілі бір шекте лидер баасынан ауыткуьі ммкін. Осы стратегияны олдану кейде ауіп туызып, крделі ателіктерге экеледі, себебі лидер-фирма баа ою саясатын немі дрыс жргізе алмайды немесе оз бсекелесгерін эдейі алдап, адастыруы ммкін. Кейбір жадайда лидер-фирма "баалар соысын" жариялап, аутсайдерді нарытан ыыстырып шыарады.
Нарыкка ткен жьшдары отанды кэсіпорындарда калыптасан тэжірибеден бааларды немі сіп отыраны байалды. азіргі кезде отанды ксіпорындардын негізгі олданатын баалы стратегиясы -нарыктаы лидерге арап баа белгілеу. Басаша айтанда, "лидерді куып жету" стратегиясын оддану. Бл жерде бсекелестердін баалары нарытаы лидерді баасына сйкес ктеріліп, тмендетілетін арапайым баалы саясат. Ксіпорындар р тосан сайын з німдерінін баасын бсекелестер баасымен салыстырады жне ажет болан жадайда оларды згертіп (тзетіп) отырады.
3. Бэсекелеске караанда жоары баа белгілеу. Егер фирма бірегей асиеттері бар жоары сапалы тауар шыарса, онда ол бэсекелестерге араанда. жогары баа оя алады. Бл стратегияны олдануда кптеген елдермен атар, азастанда да монополияа карсы баа дегейіне катысты бэсекелестермен сз байласып, келісуге зан тыйым салады.
«Бсекелестен жоары баа стратегиясын кбіне з німіні сапасы жоары екендігіне сенімі зор комианиялар олданады. Мндай стратегия "ФудМастер", "Беккер жне К°" компанияларына тн. Соан карамастан кептеген азастанды компаниялар арасында сз байласып баа белгілеу жо емес жэне ол іске асып та жур. Мысалы, "Беккер жэне К°" БК-ты шжы німдеріні баасы, сіресе, "Докторлык", "Сыра ішуге арналан майлы шжы" сияты жоары сорттарыны баасы бэсекелестерге араанда 30-40% жогары.
Маркетологтар бааны жоарылатанда мынадай ережелерді орындауы тиіс:
1. Ттынушылар бааны артуы орынды деп кабылдауы тиіс, оларды осыан нандыру ажет.
2.Бааларды білінбейтіндей етіп, біртіндеп сіру керек.
3. Шыындарды ымбат емес материалдарды олдану есебінсн азайту, рентабельді емес бйымдар вндірісін ыскарту, сраныстаы ызмет тріне телемакы белгілеп, оларды жалпы дегейін тмендету, женілдіктерді реттеу, тауарды крдслі онструктивтік ерекшеліктерінен бас тарту, кымбат емес буып-тйіп, орайтын материалдарды олдану кажет.
Нарыты атынастар жадайындаы жер реформасы
Жер реформасы жру барысында жер атынастары згеріп, жетілуде жаа за, нормативтік хаттамаларды абылдау ке орын алуда. Мысалы, «Меншік туралы», «Жер реформасы туралы», «Жер кодексі», «Шаруа ожалытары», задары абылданып, згеріп жатыр. 1995 ж. желтосан айында абылданан за кші бар азастан Республикасы Президентіні «Жер туралы» жарлыында жер реформасыны бірнеше жылдар тжірибелері ескеріліп, жер атынастарына тбегейлі згерістер енгізілген,
Мысалы: жерлерді кейбір санаттарына жеке меншік ытарын енгізу; жеке меншіктердегі жерлерді нары айналымына осу; азаматтара жне зады мемлекеттік емес тлалара траты пайдалану ыында берілген жер учаскелерін нарыты айналым осуа ммкіндік беру. Сйтіп жер нарыыны алыптасуына ыты негіз салынып, жерге жылжымайтын млік статусы берілді. Бл за абылданан со жерлермен келесі рекеттер жргізу ммкін болды: сату; сатып алу; айырбастау; сыйлау; жер учаскелерін кепілдікке беру; ипотекалы операциялар жне т.б.
Мндай тбегейлі жер атынастарыны згерістері, рине, азастан Республикасында мемлекеттік жер кадастріні жаа жйесіні абылдануын талап етті. Сондытан, «Жер туралы» жарлыыны 113, 114-баптарында жер кадастріні негізгі талаптары жне жаа жадайда оны жргізу шарттары келтірілген. Мемлекеттік жер кадастрі бюджеттік аржы есебінен азастан Республикасыны бір жйесі бойынша жер орларын басару жніндегі мемлекеттік органдармен жргізіледі. Оны жргізу тртібін кімет белгілейді.
«Жер туралы» 113-бабына сйкесті Мемлекеттік жер кадастры азастан Республикасы жеріні табии жне шаруашылы жадайы туралы, жер учаскелеріні орналасан жері, клемі, шекарасы, оларды сапалы сипаты, жер пайдалануды есебі мен жер учаскелеріні баалануы туралы мліметтерді, зге де ажетті мліметтерді жйесі болып табылады.
«Жер туралы» жарлыта жерлерді тиімді пайдалануды, орауды амтамасыз ету масатымен азастан Республикасында жаа мемлекеттік жер кадастры жйесін енгізумен атар, жаа жер атынастарын ескере отыра, жерді йлестіру, жерлер мониторингісі, жерлерді пайдалануды, орауды мемлекеттік баылау жнінде жргізілетін жмыстара негізгі талаптар ойылан.
Негізгі орларды пайдалануды сипаттайтын крсеткіштер