Негізгі орларды пайдалануды сипаттайтын крсеткіштер
Крсеткіштерді екі трі бар:
Жалпылама сипаттама беретін:
· ор айтарылымдылыы – негізгі орды р бірлігінен шыарылатын нім клемі.
· ор сыйымдылыы – німні бірлігіне жмсалатын негізгі ор млшері.
· орлармен арулану дегейі – бір адама саналан негізгі ор ны.
Негізгі орларды тиімді пайдалану жолдары
Ксіпорында негізгі орларды пайдалануды жасарту жолдары:
- ксіпорынды арты ралдардан, машиналардан босату жне жала беру;
- жаа жадайдаы, сапалы, жоспарлы, крделі жндеулер жргізу;
- жоары сапалы негізгі ндірістік орды сатып алу;
- ызмет крсетуінде персоналды біліктілік дегейін ктеру;
- негізгі орды физикалы жне моральды тозуын шектен тыс болдырмай жаа жадайда жасарту;
- ксіпорынны жмыс істеу ауысымыны коэффициентін ктеру;
- ндірістік процеске ажетті шикізаттар мен материалдарды дайындауды сапасын жасарту;
- жаа техника жне прогрессивті технологияны, аз алдыты, алдысыз технологияны енгізу;
- ндірісті біріктіру, мамандандыру.
Ксіпорындаы негізгі ндірістік орларды пайдалану тиімділігін жоарылатуды негізгі баыттары ретінде инвестицияны лесін негізгі ндірістік орларды белсенді блігін, материалды емес активтерді, адам капиталын лайтуа баытталан негізгі ндірістік орларды жаарту тжырымдамасын зірлеу мен енгізуді; амортизациялы саясатты згерту есебінен німні зіндік ныны рылымындаы амортизацияны лесін жоарылатуды; негізгі ндірістік орларды экстенсивті пайдаланудан интенсивті пайдалануа кшуді жатызуа болады. Мны зі ор айтарымы, ормен арулану жне ебек німділігі крсеткіштері арасындаы араатынасты жасартуа ммкіндік береді.
Негізгі орларды дайы ндірісі
Негізгі орларды дайы ндірісі – жаа ралдарды мліктену, реконструкциялар, техникалы айтааруландыру, модернизация жне капиталды жндеулер жолымен оларды здіксіз жаарту рдісі.
дайы ндірісті екі нысаны бар:
- жай дайы ндіріс, негізгі ралдарды тозу шыындары амортизацияны есебімен сйкестенгенеді;
- кеетілген дайы ндіріс, негізгі ралдарды тозу шыындары амортизация есебіні сомасынан жоары болан кезде.
Негізгі орларды дайы ндірісіні басты масаты – ксіпорында негізгі орларды сапалы жне санды жадайын амтамасыз ету, сонымен атар оларды жмыса абілетті жадайда стау. Негізгі орларды дайы ндірісі рдісінде келесі міндеттер шешіледі:
- р трлі жадайлара байланысты істеп шыан негізгі орларды алпына келтіру;
- ндірісті клемін лайту масатында негізгі орларды кбейту;
- негізгі орларды трлі технологиялы, жасты рылымдарын жетілдіру немесе ндірісті техникалы жадайын ктеру.
Негізгі орларды дайы ндіріс рдісі трлі кздер арылы жзеге асырылуы ммкін. Ксіпорындарда негізгі ралдарды ндірісі шін негізгі ралдар келесі арналар бойынша келуі ммкін:
- ксіпорынны жарылы капиталы ретінде;
- капиталды салымдар нтижесінде;
- міндетсіз беру нтижесінде;
- аренда ретінде.
Негізгі ралдарды баалау жне оларды тозуы
Негізгі капитал (негізгі орлар,айналымнан тыс активтер, негізгі ралдар) – бл зіні нын дайын німге біртіндеп, белгілі бір бліктермен, бірнеше ндірістік цикл ішінде тсіретін жне зіні натуралды-затты формасын за уаыт бойы сатайтын, жоалтпайтын ебек ралдары. Негізгі ралдар ндірістік (ндірістік процесіне атысатын) жне ндірістік емес (тікелей олдануа арналан, ндірістік процеске атыспайды: мед.мекемелер, мдениет йі, трын й) болып блінеді. ндірістік орлар з кезегінде активті (ндірістік процеске тікелей атысатын) жне пассивті (ндірістік процеске жадай жасайтын) бліктерге блінеді. Негізгі орлар натуралды жне ашалай трде лшенеді. Натуралды баа беру дегеніміз – оларды ндірістік сипаттамасын беру деген сз.
олдану масатына арай негізгі ор трлері:
5. имараттар (цехтер, оймалар, т.б.);
6. рлыстар (кпір, тоннель, жолдар, т.б.);
7. Тасымалдау ондырылары (бырлар, электр тоын тасымалдау желілері, т.б.)
8. Машиналар жне жабдытар:
а) Кш машиналары жне жабдытары (энергияны трлерін шыарады);
б) Жмыс машиналары мен жабдытары (ебек затына сер етеді);
в) лшеу жне реттеу аспаптары;
г) Есептегіш техника жне т.б.
8. Клік ралдары;
9. рал-сайман, ызмет ету мерзімі 1 жылдан жоары болатын баса ралдар);
10. ндірістік жне шаруашылы жиаз;
11. Жмысшы жне нім беретін мал;
12. Кпжылды сімдіктер;
13. Жер нарлыын сіруге ажет крделі шыындар;
14. Баса орлар (мысалы кітапханалы ор).
ызмет ету мерзімі 1 жылдан кем болатын заттар негізгі орлара жатпайды.
Тозу – негізгі орларды ндірістік процеске атысу нтижесінде з нын жоалтуын сипаттайды. Негізгі орлар оларды олдануа немесе олданбауа туелсіз тозуа шырайды. Тозуды екі трі бар: табии жне моральдык. 1)Табии тозу – негізгі орларды пайдалануа немесе оршаан ортаны ыпалына байланысты з ттынушылы, німді асиеттерін жоалту процесі. Нтижесінде жарамсыз боп алады. Табии тозу коэффициенті келесі формула бойынша аныталады.2) Моральды тозу – негізгі орларды ны экономикалы трыдан тмендеуі (ылыми-техникалы прогреске жне леуметтік факторлара байланысты).
зіндік нды тмендету факторлары
зіндік н – нім діруге жіне ткізуге кеткен барлы шыындар. Жалпы аланда зіндік нны рамы келесі трде крсетіледі:
= М + А + ЕА
мндаы М – материалды шыындар, А – амортизация, ЕА – ебек аы.
зіндік н бааны бір блігі ретінде арастырылады:
Б = + П + С
зіндік нды тмендету арылы оамны таза табысы, ксіпорын пайдасы седі. ртрлі ксіпорындарда шыарылатын бірдей німні зіндік ны ртрлі болуы ммкін. Жоары болан зіндік н ксіпорында ндірісі процесі нашар йымдастырыланын крсетеді, басалармен салыстыранда.
зіндік н келесі масаттарда олданылады:
- Бааны анытау шін
- Ксіпорынны аржылы жадайын сипаттау шін
- Менеджерлер оперативті шешім абылдау шін
зіндік нды барлы нім бойынша, жеке оны трлері, процестері, блшектері, блімшелер мен цехтер бойынша анытауа болады.
ндіріске кеткен шыындарды белгілі бір белгілерге арай блуге болады. Шыындарды негізгі тобына келесі шыындар кіреді:
- экономикалы элемент бойынша (экономикалы маынасына арай) – барлы шыындар экономикалы біріайлыы бар жеке топтара жинаталады (оларды пайда болу орнына жне масатына туелсіз. Оларды негізгі трлері:
Ø Материалды шыындар – шикізат пен материалдарды айтарылатын алды нын алып тастаандаы ны.
Ø Ебек аы.
Ø Ебек аыдан жасалынатын леуметтік тлемдер-зейнетаы орына, жмыс бастылы орына, леуметтік сатандыру орына, медициналы сатандыру орына.
Ø амортизация.
Ø Баса шыындар – жндеуге кеткен, несие пайыздарын тлеу, айыпаылар, жарнама жне т.с.с.
- шыын баптары бойынша: Шыын баптары деп бір немесе бірнеше экономикалы элементі бар шыындарды айтады. Калькуляция баптары шыындарды масатын жне пайда болу орнын есебке алады. німні зіндік нын калькуляциялау деп нім бірлігіне кеткен шыындарды анытау процесін атайды.
зіндік нды тмендету ртрлі факторлара туелді болады. Е негізгілерге келесіні жатызуа болады:
1. нім діруді сіру (траты шыындар бойынша тсетін нем арылы).
B1 – сіруге дейінгі нім клемі;
B2 – нім шыаруды жаа млшері.
Материал сыйымдылыын азайту (шикізат пен материалдар бойынша нем болады).
нім діру сімін ебек аы сімінен жоары етіп жасау (ебек аы бойынша нем болады).
2. Жаа техниканы енгізу арылы, ндірісті механикаландыру жне автоматтандыру.
С1 – шараа дейінгі нім бірлігіні зіндік ны.
С2 – шарадан кейінгі нім бірлігіні зіндік ны.
В2 – шарадан кейін шыарылатын нім клемі.
німні ор сыйымдылыын азайту арылы (амортизация бойынша нем болады).
3. алдытарды жне жоалтуларды азайту шараларын енгізу.
Іс жзінде зіндік нны келесі крсеткіщтері олданылады:
1) ндіріс шыындарыны сметасы.
2) нім бірлігіні жне тауарлы німні зіндік ны.
3) зіндік нды тмендету крсеткіштері.
4) Тауарлы німні 1 тегесіне шаандаы шыындар.
Бгінгі кні олданылып отыран тжірибеде крсетілгендей рылыс ксіпорындары калькуляциялы шыындар баптарын олданады, яни:
1) материалдар;
2) жмысшыларды ебекаысы;
3) рылыс машиналары мен механизмдерін пайдалану шін кеткен шыындар;
4) стеме шыындар.
ндірісті шоырландыруды трт нысаны
ндірісті шоырландыруды трт нысаны бар:
• агрегатты;
• технологиялы;
• зауытты;
• йымдастырушылы.
Олар екі жолмен дамиды: экстенсивті жне интенсивті.
Агрегатты щоырландыру – бл жабдыты бірліктік уатын жоарылатуды білдіреді, яни машина мен агрегаттарды німділігін берілген техника даму дегейі шін максималды артуы мен нім шыысы бойынша жиынты уаттаы лкен уатты агрегаттарды лесіні артуы болып табылады. Агрегатты шоырландыру ылыми-техникалы прогрессті бейнелейді жне нерксіпті барлы салаларында тек интенсивті жолмен дамиды.
Технологиялы шоырландыру – технологиясы біртектес ндірістерді размерлерін лайтуды білдіреді. Технологиялы шоырландыру агрегатты шоырландырудан крделі. Ол интенсивті жолмен, яни агрегатты шоырландыру базасында жне экстенсивті жолмен, яни агрегатты шоырландыруды згеріссіз дегейінде ндіріс рамында біртектес жабды бірліктеріні санын арттыру жолымен де дамиды.
Зауытты шоырландыру – крделі ксіпорындар ауымын лайтуды білдіреді. Зауытты шоырландыру лаюы, яни ксіпорынны іріленуі ш жолмен жзеге асырылады. Оны бірі интенсивті – технологиялы шоырландыру есебінен біртектес ндіріс ауымыны суі; алан екеуі экстенсивті – ксіпорындар рамында ндірістер санын кбейту есебінен, яни оны рылымыны крделенуі немесе йымдастыру-шаруашылы шоырландыру есебінен, яни ндіріс техникасы мен йымдастыруында ешандай згеріс енгізбей-а бірнеше ксіпорындарды бір ксіпорына жай бірігуі жолымен жзеге асырылады.
йымдастыру-шаруашылы шоырландыру – ндірістік бірлестіктерді руды жне майда ксіпорындарды кімшілік біріктіруді білдіреді. Бл біріктірілетін ксіпорындарда оларды техникалы айта жаратану базасында ндірісті шоырландыру шін алышарттарды руа тиісті басаруды орталытандырылуы болып табылады.
ндірісті шоырландыруды экономикалы тиімділігіне ішкі жне сырты факторлар сер етеді.
Ішкі ндіріс факторлары бір жаынан тиімділікті ралуына (интенсивті шоырландыру барысында) кмегін тигізсе, ал екінші жаынан оны шектеуді (экстенсивті шоырландыру барысында).
Сырты ндіріс факторлары р уаытта шоырландыру тиімділігін шектеуші ретінде ана пайда болады.
Сырты ндіріс факторлара (шоырландыру тиімділігін шектеуші факторлара) - транспортты, шикізатты, ебек ресурстары, табиатты (географиялы), оны ішінде сумен амтамасыз ету факторлары, уаыт факторлары жатады.
нерксіптегі ндірісті оптималды ауымы деп жоары тиімділікпен жне белгіленген мерзім ішінде минималды шыындармен дайындалатын нім ндірісі бойынша жасалатын келісім шарт пен талаптарды амтамасыз ететін ауымын айтамыз.
Ксіпорынны оптималды ауымын сипаттаушы крсеткіштері ретінде физикалы бірліктермен берілген негізгі ндірісті бекітілген уаты (мы кВт) немесе натуралды бірлікпен берілген нім шыысы ызмет етеді.
рбір ксіпорын белгілі бір жадайларда ндірісті максималды экономикалы тиімділігін амтамасыз етуі тиіс. Сондытан оны оптималды ауымын негіздеу барысында шоырландыруды экономикалы тиімділігіне наты сер етуші кптеген факторларды ескеру ажет.
Ксіпорынны оптималды ауымын негіздеу шоырландыруды барлы формаларыны тиімді дегейін амтамасыз етуі керек (агрегатты, технологиялы, зауытты). Сондытан ксіпорын ауымын оптимизациялау міндеті екі кезенен трады: е алдымен ндірісті оптималды размерлері аныталады; содан со оларды бір ксіпорындаы оптималды йлесуі аныталады.
ндірістік инфрарылымны экономикалы мні
ндірістік инфрарылым – ндірісті жалпы жадайын алыптастырушы шаруашылы салаларыны жиынтыы. ндірістік инфрарылым оам мен адам факторларын ескере отырып, леуметтік жадайды жасартуа, халыты жмыспен, материалды жне рухани ажеттілікпен амтамасыз етуге серін тигізеді. Мемлекет ндірістік инфрарылымды дамыта отырып, ндірістік дерістерді тымды жмыс істеуіне экономикалы, ндірістік жне технологиялы жадайлар тудырады. Халыаралы ндірістік инфрарылым – лтты клік жйесі, байланыс жне апарат таратушы жйе элементтеріні жиынтыы. Ол халыаралы арым-атынаса, ішкі экономикалы байланыстара ызмет етеді. Табиат ресурстарын тиімді пайдалануа, оршаан ортаны орауа баытталан. ндірістік инфрарылымды жетілдіру жне дамыту айматы ебек блінісіні дамуына олайлы жадайлар туызады жне екі жаа тиімді халыаралы шаруашылы байланыстарын алыптастырады. Эконикалы жаандану дуірінде ндірістік инфрарылым халыаралы ауматы ебек блінісінде дниежзілік шаруашылы байланыстарын кшейтуге зіндік септігін тигізетін элемент.
Ауыл шаруашылыы ндірістік инфрарылым жйесіні азіргі йымдастыру-басару рылымы ндірістік ызметті кптеген трлері мен нысандарынан алыптасан. Ол келесілерді амтиды: ауыл шаруашылыы техника мен мал шаруашылыы фермаларыны жабдытарын жндеу жне техникалы ызмет крсету, материалды техникалы жабдытау, кліктік ызмет крсету, ауылдаы агрохимиялы жне малдрігерлік ызмет, егін шаруашылыы жмыстарын жргізу барысында трлі озалмалы механикаландырылан топтармен жмыс жргізу, агрорылымдара ндірістік ызмет крсету. азіргі уаытта берілген рылымдарда санды жне сапалы згерулерді болуын атап айтанда, жндеу техникалы ксіпорындарды озалмалы механикалы блімшелеріні жне агронерксіп кешеніні инфрарылымды ндірістік блімшелеріні негізінде коммерциялы негізде шаруашылытара ызмет крсететін ке ауымды жмыс атаратын машина-технологиялы бекеттер (МТБ) рылуда. Агронерксіптік ндірісіні жаа жне жетекші буыны МТБ ауыл шаруашылыы німдерін ндірушілерге кеінен ызмет крсететін топ болып табылады.
Нарыты экономика жадайында ауыл шаруашылы ндірістік инфрарылымды ксіпорынны дамуыны стратегиялы баыттарын жйелі жне экономикалы негізде тмендегідей анытаса болады:
а) нарыа ену немесе ызметті толы жетілдіруі. Тап осы стратегиялы баытты тадауы сйкес ызметтер нарыында лес салмаын лайту масатында ажетті инфрарылымды ксіпорына маркетингтік іс-рекеттерді жргізу, атап айтанда :
- ызметтерді жаа пайдаланушыларды тартуы, жарнама, сапалы ызметтерді жоарылату, тиімді шарттарды сыну, сауда жеілдіктерін беру, бсекеслестерді ызметіндегі кемшілктерді ескеруі. Мндай баыт лкен аржылы шыындарды талап етеді, себебі, “технологияа салымдар бсекелестерді бааларына араанда салыстырмалы трде кп шыындарды осады”;
- бсекелес ксіпорындармен бірігу немесе жойылуы.
б) ызметтер нарыыны дамуы. Бл стратегия ызмет крсету нарыындаы жаа сегменттерді іздеуіне баытталан шаын ндірістік ызмет ету трлерін игеру. Егер ызмет крсететін ксіпорын негізгі ндірісінде ызметтер крсетсе, осы стратегия арылы ол оларды осымша крсететін ызметтерді ртараптыын кеейте алады. Сонымен атар, шаруашылытара з сыныстарымен ксіпорындар шыуы ммкін, баса аудандар жне айматарда ызмет крсететін ксіпорындар шін ызметті басымды баытытары болып шаруашылытары тозан ауыл шаруашылы техникасын сатып алып, оны алпына келтіріп жне ауылды тауар ндірушілерге жоары баалармен айтадан сату болып табылады. Осы жадайда ызмет крсететін ксіпорын ндіруші-зауыттармен шыарылатын жаа ауыл шаруашылы ралдар нарыыны бір блігін амтиды жне шаруашылытарды здері салыстырмалы техникалы дегейде жндеп жне алпына келтіріп ауыл шаруашылыы саласындаы техникалы ызметтер клеміні тез орындалуына ыпал етеді.
в) жаа німдерді (ызметтерді) тадау. Осы стратегия ызметтерді жаа трлерін рып, атарылып жрген ызметтерді жетілдіріп, оларды клемін лайтуды масат етеді. Осы жадайда ксіпорындар ызметтер нарыындаы бар жне белгілі ттынушыларды бар ажеттіліктерін ескере отырып осымша нарыты іздейді. Мысалы, Машина технологиялы бекеттер (МТБ) сімдік шаруашылыына ызметтерді крсетуде, жерді деуде, ауыл шаруашылы даылдарын жинауда, жаа німділігі жоары технологияларды бір мезетте енгізе алады.
г) маызды стратегиялы басымды баыт - жаа нім трлерін зірлеумен байланысты ртараптандыру, ызметтерді жаа нарыты блімшелерін игеруімен бірге байланысты. “... ртараптандыру – бл жаа салалара шаруашылы ызметтерін таратуы (пайдалануа берілетін ызметтерді трлерін кеейту, ызметті ауматы салалары жне т.б.). Тар маынада ртараптандыру деп негізгі ызметке функционалды туелді немесе тауар ндірістік байланысы жо сала ксіпорындарыны нарыа енуі деп тсініледі”. Ксіпорындар ызметтер нарыыны шамадан тыс толуы жадайында жне сраныс азайып, бсеке кшейген жадайда, сонымен атар аымдаы ызметке араанда жоары жмылдырылатын салалара инвестициялауа тиімді жинаталан еркін аржы ресурстары болан жадайда ртараптандыруды жргізу туралы шешім абылдау ажет
Пайданы блу
Пайда — шаруашылы ызметті нтижесін сипаттайтын экономикалы категория. Ксіпорын балансында крсетілетін пайда балансты деп аталады.
Балансты пайда ш элементтен трады:
1. німді, ызметтерді ткізуден тскен пайда
| Пс=Тс-сыз - |
мндаы Тс-сыз. — С-сыз, акцизсіз німді ткізуден тсетін табыс; — зіндік н
2. Баса сатулардан (млікті) тсетін пайда
| Пб.с.= Тс - Мк |
мндаы Тс — сатудан тскен табыс (С-сыз); Мк— млікті алды ны.
3. ткізуден тыс табыстар мен шыындар.
ткізуден тыс табыстара келесі жатады:
· Баса ксіпорындар ызметіне атысу лесіне арай алан табыстар;
· Ксіпорынны баалы ааздары бойынша;
· Млікті жала беру арылы;
· Борышорлардан тскен айып-аылар, пенялар, айып тлемдер;
· Валюталы шоттарды ксіпорын шін о курсты айырмалары жне т.с.с.
ндірістен тыс шыындара келесі жатады:
· Сота кеткен шыындар;
· Ксіпорын тлейтін айып-аылар, пенялар, айып-тлемдер;
· Стихиялы аппаттан болан жоалтулар
· рлаудан болан шыын;
· Валюталы шоттар бойынша ксіпорын шін теріс кусты айырмалар жне т.с.с.
Пайданы блу: Балансты пайдадан салытар жне банк несиесі шін тленетін пайыз алынады. Сонда таза пайда шыады. Осы таза пайданы рамынан саты ор рылады (акционерлік оамдарда 25 % жалпы Жарылы капиталдан). Одан кейін арнайы орлар рылады (ндірісті дамыту оры, ттыну оры, ерекше даму оры). Сонымен атар, пайдадан дивидендтер тленеді (акционерлік оамдарда).
Ксіпорында сондай-а, маржинальды табыс аныталады. Ол ткізуден тскен табыс пен згермелі шыындар арасындаы айырмаа те. Оны кмегімен р німні жалпы ксіпорын пайдасын растырудаы лесін анытауа ммкіндік береді.