Рентабельділік крсеткіштері

Рентабельділік-экономиканы маызды категориясы. Ол ксіпорынны табыстылыы мен мен тиімділігін крсетеді. Табыстылы дегеніміз табыстан кеткен шыынды азайту.
Рентабельділік - ауыл шаруашылы ндірісіні тиімділігін орытындылаушы крсеткіш. Ол ксіпорынны пайдалы, табысты жаын крсететін экономикалы категория. Онда шаруашылыты не саланы ебек, жер, су, материалды ресурстарын пайдалану тиімділігі крініс табады.

Рентабельділік пайда сомасыны зіндік на немесе негізгі немесе айналым орларыны орташа жылды нына атынасын крсетеді. Рентабельділікті суіне ыпал етуші факторлар - сатылан німні ассортименті, оны клемі мен рылымы, баасы мен зіндік ны. зін - зі атауды амтамасыз ету шін шаруашылыты рентабельділігі 20 - 25% болуы керек.

Табыс факторлары

Табыс — ксіпорын есеп шотына сатып алушыа жіберілген тауар шін тскен аша. Табыс млшері жіберілген нім нынан айрышалану ммкін. Оны факторлары: оймадаы дайын нім алдытары; жіберілген, біра тленбеген тауарлар;сатып алушыда жауапты сатауда болатын тауарлар.

Пайда — шаруашылы ызметті нтижесін сипаттайтын экономикалы категория. Ксіпорын балансында крсетілетін пайда балансты деп аталады.

Балансты пайда ш элементтен трады:

1. німді, ызметтерді ткізуден тскен пайда

  Пс=Тс-сыз -  

мндаы Тс-сыз. — С-сыз, акцизсіз німді ткізуден тсетін табыс; — зіндік н

2. Баса сатулардан (млікті) тсетін пайда

  Пб.с.= Тс - Мк  

мндаы Тс — сатудан тскен табыс (С-сыз); Мк— млікті алды ны.

3. ткізуден тыс табыстар мен шыындар.

ткізуден тыс табыстара келесі жатады:

  • Баса ксіпорындар ызметіне атысу лесіне арай алан табыстар;
  • Ксіпорынны баалы ааздары бойынша;
  • Млікті жала беру арылы;
  • Борышорлардан тскен айып-аылар, пенялар, айып тлемдер;
  • Валюталы шоттарды ксіпорын шін о курсты айырмалары жне т.с.с.

ндірістен тыс шыындара келесі жатады:

  • Сота кеткен шыындар;
  • Ксіпорын тлейтін айып-аылар, пенялар, айып-тлемдер;
  • Стихиялы аппаттан болан жоалтулар
  • рлаудан болан шыын;
  • Валюталы шоттар бойынша ксіпорын шін теріс кусты айырмалар жне т.с.с.

Пайданы блу: Балансты пайдадан салытар жне банк несиесі шін тленетін пайыз алынады. Сонда таза пайда шыады. Осы таза пайданы рамынан саты ор рылады (акционерлік оамдарда 25 % жалпы Жарылы капиталдан). Одан кейін арнайы орлар рылады (ндірісті дамыту оры, ттыну оры, ерекше даму оры). Сонымен атар, пайдадан дивидендтер тленеді (акционерлік оамдарда).

Ксіпорында сондай-а, маржинальды табыс аныталады. Ол ткізуден тскен табыс пен згермелі шыындар арасындаы айырмаа те. Оны кмегімен р німні жалпы ксіпорын пайдасын растырудаы лесін анытауа ммкіндік береді.

Технологиялы шоырландыру

Шоырландыру ндірістік бірліктер клемінде ндіріс масштабыны артуын білдіреді, яни ксіпорынны іріленуі болып табылады. Шоырландыруа ндірістік бірліктер ауымыны лаюына оамды ебек блінісі дамуында жетекші роль беріледі. Себебі машиналарды тиімді пайдаланылуы тек ндіріс клеміні жеткілікті лкен млшерінде ана ммкін болады.

ндірісті шоырландыруды абсолюттік жне салыстырмалы мндері бар:

• абсолюттік шоырландыру – ндірістік бірліктерді размерлерін сипаттайды.

• салыстырмалы шоырландыру – ртрлі ауымдаы бірліктерді арасында ндірісті жалпы клемін блуді білдіреді. Салыстырмалы шоырландыру абсолюттік шоырландыру серінен ралады.

ндірісті шоырландыруды трт нысаны бар:

• агрегатты;

• технологиялы;

• зауытты;

• йымдастырушылы.

Олар екі жолмен дамиды: экстенсивті жне интенсивті.

Технологиялы шоырландыру – технологиясы біртектес ндірістерді размерлерін лайтуды білдіреді. Технологиялы шоырландыру агрегатты шоырландырудан крделі. Ол интенсивті жолмен, яни агрегатты шоырландыру базасында жне экстенсивті жолмен, яни агрегатты шоырландыруды згеріссіз дегейінде ндіріс рамында біртектес жабды бірліктеріні санын арттыру жолымен де дамиды.

Технологиялы шоырландыру цехтарды ныайтуда, ксіпорын рамын згертуде, техниканы сапасын жетілдіру есебі ретінде ол жеткізеді жне де бір типті жабдытарды санын кбейту жолымен айындалады.

 

Тозуды екі трі

Тозу – негізгі орларды ндірістік процеске атысу нтижесінде з нын жоалтуын сипаттайды. Негізгі орлар оларды олдануа немесе олданбауа туелсіз тозуа шырайды. Тозуды екі трі бар: табии жне моральдык. Табии тозу – негізгі орларды пайдалануа немесе оршаан ортаны ыпалына байланысты з ттынушылы, німді асиеттерін жоалту процесі. Нтижесінде жарамсыз боп алады. Табии тозу коэффициенті келесі формула бойынша аныталады.

Кт.т.= т/бас,

Мндаы т – тозу ны, бас – бастапы ны

Моральды тозу – негізгі орларды ны экономикалы трыдан тмендеуі (ылыми-техникалы прогреске жне леуметтік факторлара байланысты). Моральды тозу трлері:

1. ндірістік: берілген орды діру шыындары азаюды нтижесінде болатын тозу.

Т = б – .е.

2. Экономикалы: берілген ор баасына те біра оан араанда німділігі жоары орларды пайда болуы: П. Г. Бунича формуласы бойынша:

Т = бе – бе/(е*Тне) – (бж*Т*е)/(ж*Тнж)

Мндаы: бе, бж – ескі жне жаа машинаны бастапы ны

е, ж – ескі жне жаа машинаны жылды німділігі

Тне, Тнж – ескі жне жаа машинаны нормативтік ызмет ету мерзімі, жыл

Т – Ескі техниканы алан ызмет ету мерзімі, жыл

3. Маркетингтік: берілген машинаа сранысты згеруіне байланысты, нарытаы згерістерге байланысты бааны тмендеуі. Формуласы ндірістік моральдык тозуа сйкес аныталады.

Тозу амортизация трінде есептеледі.

Негізгі орларды дайы ндірісі – негізгі орларды нын алпына келтіру жне сіру шараларыны жиынтыы. Интенсивті (сапасы жаынан) жне экстенсивті (саны жаынан) болуы ммкін. Трлері:

А) Жаа рылыс; Б) айта ру; В) ндірісті кееюі; Г) Техникалы айта арулану; Д) Модернизация (жаарту); Е) орды ауыстыру; Ж) Жндеу (крделі, орташа, аымдаы, баылау)

Амортизация – бл негізгі орлар ныны шыарылан нім нына біртіндеп тсу процесі. Амортизацияны жылды сомасы негізгі орларды ызмет ету мерзіміне туелді болады жне амортизация нормалары негізінде рылады. Амортизацияны жылды клемі келесі формула арылы табылады:

 

 

 

 

Корт – негізгі орларды орташа жылды ны.

Тенг – орды енгізу айынан бастап жылды аяына дейін алан ай саны.

Кенг – енгізілетін орлар ны.

Ешы – шыарылатын орлар ны.

Тшы– орды шыару айынан бастап жылды аяына дейін алан ай саны.

Na – амортизация нормасы.

Амортизация нормасы – орларды толыымен алпына келтіру шін амортизациялы тлемдерді нормасы:

Na = (бал – жою)*100 % /(бал*Тн)

бал, жою – орды балансты жне жою ны

йымдастыру-шаруашылы шоырландыру

йымдастыру-шаруашылы шоырландыру – ндірістік бірлестіктерді руды жне майда ксіпорындарды кімшілік біріктіруді білдіреді. Бл біріктірілетін ксіпорындарда оларды техникалы айта жаратану базасында ндірісті шоырландыру шін алышарттарды руа тиісті басаруды орталытандырылуы болып табылады.

 

 

Шоша шаруашылыы

Мал шаруашылыы — ауыл шаруашылыыны мал німдерін ндіру шін мал сірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылыы халыты азы-тлікпен (ст, май, ет, т.б.) жеіл жне тама нерксіптерін шикізатпен (жн, тері, ет німдері алдытары, т.б.) ауыл шаруашылыы ндірісін кш-клік (ат, гіз, тйе, т.б.) жне тыайтышпен амтамасыз етеді. Мал шаруашылыы салаларына сиыр, ой, ешкі, жылы жне тйе шаруашылытары жатады.

Шоша шаруашылыы дниежзілік ет німіні 40%-а жуыын береді, азір оны саны 0,8 млрд-тан асып отыр. Ірі арамен салыстыранда кй таламайтындытан жне тез сіп-нетіндіктен бл шаруашылы адамдар тыыз оныстанан айматарда ке тараан. Дниежзіндегі шоша саныны жартысына жуыы Азияа, оны ішінде, е алдымен, ытайа келеді. (Азияны кандай елдерінде шоша млдем сірілмейді, оны себебі неліктен?) Сонымен атар АШ, Бразилия, Германия, Ресей, Польша елдерінде де шоша шаруашылыы жасы дамыан.

• лемдегі шоша етін импортайтын ірі елдер Ресей жне ытай (2012жылда 1070 и 730 мы. тонна).

• Беларусия Республикасында шоша етіні жетіспеушілігі сезіледі (60 мы. тонна)

• РФ африкалы шошаны обасы, сонымен атар РФ- сырты сауда айналымына кіруіне байланысты саланы нім сімі азайтылан

• азастанда шошаны ны 70 пайызын райтын асты саласын дамыту керек

• Мысалы, Дания жыл сайын 29 млн. шошаны ндіреді, соны ішінде 85% німі Германияа жне Польшаа экспортталады. Экспортты жалпы клемі 1 жылда 14 млрд. евро райды.

Дания Еуропа Одаына кіріп шоша саласы бойынша бсекеге абілетілігі тмендеген, сол себептен шоша саласын дамуына асты даму сраы маызды орын алды

Баса шаруашылы малдарына араанда шоша сімтал, тез жетілгіш келеді. 114 тулік (3 ай + 3 апта + 3 тулік) буаздытан кейін р мегежін орташа 10—12 торай тауып, олар 7—8 айлыында 110—120 килограма жетіп, осылан р 1 кг салмаа небрі 4—6 азы лшемі жмсалатындытан, шошадан жыл бойында мол да арзан ет ндіріледі. Жне ол азы таламайды. Шаруашылытаы азы орына байлаиысты шошаларды жемді, жемді—картопты, жемді-тамыржемісті азыпен оректендіреді. Жемді типтес рацяондар рамында ыста 75—80, жазда 85—90 (оректілігі бойынша) процент жем болады. Рационыны 20—30 проценті тамыртйнек жемістілер, кк азы, рама сурлем, шп иы, ура ызылша жомы секілді азытар боланды-тан шошаны оректендіру арзана тседі.

ндірістік шоша шаруашылыы салысыны рылысы: