Ксіпкерлікті дамыту жне жетілдіру жолдары

Кіріспе

 

Ксіпкерлікті дамуы – мемлекет экономикасыны одан рі дамуыны бірден бір кзі екендігі айдан аны. Кез-келген елде ксіпкерлік ызмет саласында туындайтын дауды реттейтін рал болып нормативтік-ыты актілер табылады.

Еліміздегі конституциялы жадайа сай «р тла ксіпкерлік ызметпен айналысуа еріктілікті, кез келген зады трдегі ксіпкерлік ызметпен айналысу шін зіні млкін ерікті трде олдануа ыты иемденген». Осы себептен мемлекет ксіпкерлік ызметті еріктілігін жне де оны орау мен олдауды амтамасыз етуде кепілдік береді.

Ксіпкерлік ызметті мемлекеттік олдауды негізгі аидаларына келесілер жатады:

· азастан Республикасындаы ксіпкерлікті дамытуды басым баыттары;

· шаын ксіпкерлікті мемлекеттік олдауды кешенділігі;

· шаын ксіпкерлікті олдау инфрарылымыны жне шаын ксіпкерлікті барлы субъектілері шін іске асырылатын іс-шараларды олайлыы;

· ксіпкерлікті олдау мен дамыту саласындаы халыаралы ынтыматасты.

· Ксіпкерлікті мемлекеттік олдауды негізгі баыттарына келесілер жатады:

· ксіпкерлік субъектілері шін кадрларды дайындауды, біліктілігін жоарлату мен айта даярлауды йымдастыру;

· мемлекеттік аржылы, статистикалы, материалды-техникалы жне апаратты, ылыми-техникалы зірлемелер мен технологияларды шаын ксіпкерлік субъектілеріні олдануында жеілдік жадайларды алыптастыру;

· шаын ксіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркеу, оларды ызметін лицензиялауда жеілдетілген реттілікті бекіту;

· зіне салы салуды, кедендік баж салытарын тлеуді жеілдетілген режимдерін енгізетін шаын ксіпкерлік субъектілері шін жаымды ыты режимді бекіту;

· шаын ксіпкерлік субъектілерін олдау мен дамыту шін шет елдікті оса аландаы инвестицияларды тарту жне олдану жйесін ру;

· сауда, ылыми-техникалы, ндірістік жне баса да шет елдік ріптестермен байланыстарды оса аландаы шаын ксіпкерлік субъектілеріні сырты экономикалы ызметін олдау;

· аржылы кздерді анытай отырып шаын ксіпкерлікті несиелендіруді арнайы бадарламаларын абылдау;

· німдер ндірісі мен жмыстар, ызметтерді орындауа мемлекеттік сатып алуларды жргізуде шаын ксіпкерлік субъектілеріне жеілдікті беру;

· азастан Республикасы кіметіне арасты шаын ксіпкерлікті дамыту бойынша комиссия мен жергілікті атарушы органдарды ызметін йымдастыру;

· Мемлекеттік органдар шаын ксіпкерлік субъектілері ызметін здеріні зырлыы шегінде тексеруді азастан Республикасы кіметімен бекіткен реттілікте жргізеді.

Шаын ксіпкерлікті мемлекеттік олдау мен дамыту келесі жолмен іске асырылады:

1) аржылы олдау крсету;

2) шаын ксіпкерлікті олдау орталытары желілерін йымдастыру;

3) бизнес-инкубаторлар мен технопарктер ызметін йымдастыру;

4) шаын ксіпкерлік субъектілеріне сенімділік басару немесе олданылмайтын мемлекеттік меншік объектілерін бір жылдан астам мерзімге жала беру;

5) жала беріліген объектілерді шаын ксіпкерлік субъектілеріне айтарымсыз негізде меншікке беру немесе нерксіптік ндіріс бен трындара ызмет крсетуді дамыту шін объектілерді басаруа беру.

Осы кезеде, саудалы-делдалды ызметтерді іске асырушы шаын ксіпкерлік субъектілеріне жоарыда аталан мемлекеттік олдау шаралары крсетілмейтіндігін атап ткен жн («Жеке ксіпкерлік туралы» Р Заы, 2т.19бап).

Шаын ксіпкерлік субъектілеріне аржылай олдау крсету келесі жолмен іске асырылады:

1) мемлекетті ажеттіліктері шін тауарларды (жмыстар, ызметтерді) кепілденген клемін шаын ксіпкерлік субъектілерінен сатып алу (оларды жыл сайыны клемі мен номенклатурасы Р кіметімен аныталады).

2) екінші дегейлі банктер арылы несиелендіруді йымдастыру;

3) экономика салаларындаы леуметтік маызды жобаларды йымдастыру мен іске асыру шін мемлекеттік гранттарды беру;

4) арнайы инвестициялы бадарламаларды жзеге асыру;

5) бюджеттік аражаттар есебінен арыздарды сыну.

рине, шаын ксіпкерлік саласындаы наты нтижелер лі де болса біз ойлаандай соншалыты маызды емес. Е алдымен, шаын ксіпкерлік субъектілеріне траты трде жрдемаыландыру оларды тімділігік мселесіне атысты шешімдерін шегіндіреді, бірата, аидалы трде оны шеше оймайды. Бізді елімізде шаын жне орта ксіпкерлікті дамыту шін отайлы жадайларды ру шін экономикалы жне кімшіліктік сипаттаы барлы іс-шаралар кешенін олдану ажет.

Осы орайда, 2016 жылды 1 атарынан бастап елімізде е алашы «Ксіпкерлік кодексі» кшіне енді. Бл кодексті олданыса енгізілуі азастан Республикасыны біршама занамаларыны ажеттілігін айындап, «Бсекелістік туралы», «Жеке ксіпкерлік туралы» жне таы баса занамаларыны кшін жоюмен сйкес келді. Демек, азіргі тадаы елді экономикасына тбегейлі згерістер енгізу масатында занаманы бір саласы екіншісіні орнына келіп отыранын байауа болады.

Аталан кодексте елімізде ксіпкерлік еркіндігін амтамасыз ететін ыты, экономикалы жне леуметтік жадайлар мен кепілдіктерді айындайтын, ксіпкерлік субъектілері мен мемлекетті зара іс-имылына, оны ішінде ксіпкерлікті мемлекеттік реттеуге жне олдауа байланысты туындайтын оамды атынастарды реттейттеуге баытталан іс-имылдар – занаманы басты масаты деп крсетілген.

Кодексті негізгі аидаттарына задылы, ксіпкерлік еркіндігі, ксіпкерлік субъектілеріні тедігі, меншікке ол сылмаушылы, адал бсекелестік, мемлекеттік органдар ызметіні ашытыы жне апарата олжетімділік, ксіпкерлікті мемлекеттік реттеуді тиімділігі, ксіпкерлік субъектілеріні з ытары мен зады мдделерін з бетінше орау абілеттілігін арттыру, ы бзушылыты алдын алу басымдыы, ксіпкерлік субъектілері мен мемлекетті зара жауапкершілігі, сыбайлас жеморлытан азат болу, ксіпкерлік ызметті ынталандыру жне оны орау мен олдауды амтамасыз ету, отанды тауарлар ндірушілерді, ызмет крсетушілерді олдау, мемлекетті ксіпкерлік субъектілеріні ісіне засыз араласуына жол бермеу, жеке ксіпкерлік субъектілеріні норма шыарушылыа атысуы, ксіпкерлікті леуметтік жауапкершілігін ынталандыру, мемлекетті ксіпкерлік ызметке шектеулі атысуы, зін-зі реттеу жатады.

Жалпы экономиканы арынды дамуыны бір ралы ретінде ксіпкерлікті алса, ксіпкерлікті дамуын «бсекелестік» ымынсыз елестету ммкін емес, яни, нарыты экономиканы басты аидаты – ксіпкерлерді еркін бсекелестігі. Ал бсекелестік дегеніміз – бл ксіпкерлер арасындаы крес немесе ксіпорындар арасындаы нім ндіру жне німді тиімді ткізу жолындаы кресі.

Кодексте бсекелестікті орау, азастан Республикасыны тауар нарытарындаы адал бсекелестікті жне тауар нарытарыны тиімді жмыс істеуін олдау жне олайлы жадайлар жасау, экономикалы кеістікті бірттастыын, тауарларды еркін озалысын жне еліміздегі экономикалы ызметті еркіндігін амтамасыз ету, осы Кодекске сйкес монополистік ызметті реттеу жне шектеу, мемлекеттік органдарды, жергілікті атарушы органдарды бсекелестікке арсы рекеттеріні жне жосысыз бсекелестікті жолын кесу бсекелестікті мемлекеттік реттеуді масаттарына арнайы тарау арналан.

Кодекс ксіпкерлік субъектілері мен мемлекетті зара іс-имылы азастан Республикасында ксіпкерлікті дамыту жне оам шін олайлы жадайлар жасауа, ксіпкерлік бастаманы ынталандыруа баытталан.

 

Ксіпкерлікті дамыту жне жетілдіру жолдары

 

Экономикасы нарыты баыта бет алан азастан шін ксіпкерлікті даму мселесі – зекті мселелерді бірі болып табылады. йткені, нарыты экономиканы зі – ксіпкерлік экономика. Ксіпкерлікті дамыту – нарыты дамытуды кепілі. Сондытан да, ксіпкерлік тірегіндегі кптеген мселелерді ктеріліп жатуы да оны экономикадаы рліні те маыздылыын длелдейді.азастан Республикасы Конституциясында былай деп жазылан: «ркімні ксіпкерлік ызмет еркіндігіне, з млкін кез келген зады ксіпкерлік ызмет шін еркін пайдалануа ыы бар». Брімізге млім, ндірісті негізгі факторлары табии, ебек, ндірістік ресурстар болып табылады. Нарыты экономика кезінде осы фактордарды жмыс істеп, озалыса тсуіне сер ететін наты кш бар. Олар: іскерлік, басару жне з ммкіндіктерін белгілі бір масатта жетістікке ол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.

Ксіпкерлікті дамыту кез-келген дегейдегі басаруды жетілдіру шін ажет. Ксіпкерлікті дамыту мынадай сраа жауап іздеуі керек: «Геосаясатты згерістер іскерлік белсенділікке андай сер тигізеді»? Кез келген экономиканы бгіні мен болашаында «стратегиялы кзарассыз» ешандай даму болмайды. Ксіпкерлік мселелері бкіл іскерлік лемді толытып отыр. Сондытан да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда ткен стратегиялы басаруды халыаралы конференциясыны лейтмотиві – «ксіпкерлер жаа шаруашылы ойлауды іздестіруде» деп аталды. Онда ксіпкерлерді шыр мселелері, экономикаа, йымдастыруа, технологияа, німге деген жаа адам іздестіру туралы толаныстар арастырылды. Ксіпкерлікті жетілдіру экономиканы тратылыы мен оны бсекелік сипатын алыптастыруда басты кштеріні бірі болып табылады. Ксіпкерлікті дамыту шін субъектіні белгілі бір дрежеде еркіндігі мен ыы, шаруашылы ызметіні баытын тадауда еріктігі, абылданатын шешімдерге, одан туындайтын нтижелерге туекелдікті болуы ажет. Еркін ксіпкерлік меншікті р трлі формада, трде, типте болуын алайды. Ксіпкерлік ызметті орын алар жері е алдымен – ксіпорын. Замен бекітілген іскерлік ызметті йымдастыруды дістері бизнесті немесе ксіпкерлікті йымды-ыты дістері бизнесті немесе ксіпкерлікті йымды-ыты формасы деп аталады. Нарыты атынастара туде халыты кеінен ксіпкерлікке тарту ажет. Нарыты экономиканы тиімді жмыс істеуі шін нарыты іс басындаы субъектілерді толы зін-зі басаруы мен оларды экономикалы туелсіздігі болуы ажет.

Республикада ксіпкерлікті дамытуа лкен мн ойылып, біратар задар мен жарлы, аулылар абылданан. Алашы жаттарды бірі болып «Жеке ксіпкерлікті орау мен олдау туралы» Заы 1992 жылды 4 шілдесінде абылданып, онда ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдауды мні мен мазмны, басты баыттары мен масаттары айындалады. Ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдау дегеніміз – аталан ызметті орындаудаы ыты, экономикалы жне йымдастырушылы, жадайды алыптастыру, мемлекетте жаа экономикалы рылымдарды орнату болып табылады. Республикада «Ксіпкерлікті олдау мен бсекені дамыту» оры рылып, Президент жарлыымен 1994 жылды суір айында «Ксіпкерлікті олдау мен бсекені дамыту жайындаы» мемлекеттік комиссия з ызметін бастады. Жалпы баытты іс-рекеттерді жйелі орындау масатында азастан Республикасы ксіпкерлікті мемлекеттік орау жне олдауды 1994-1996 жж. арналан бадарламасы жасалынды. Аталан бадарламаны басты масаты – экономикада жеке меншіктік секторын алыптастыру жне дамыту, ксіпкерлікті инфрарылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентіні «Азаматтар жніндегі ыын орау туралы» жарлыыны абылдануы мемлекеттік ксіпкерлікті дамыту мселесіне зор маыз бергенін длелдейді. р жылды суір айында Алматыда тетін республика ксіпкерлеріні жыл сайыны форумында да осы мселеге кп кіл блінеді. Мнда ксіпкерлікті дамуына баа беру мселесі аралып, оны нтижесінде ксіпкерлікті дамытудаы кедергілер мен оларды жою баыттары арастырылады.

рине, ксіпкерлікті ыты-йымдастырушылы негізін руда лі де болса шешімін кткен мселелер айтарлытай. Оны стіне лицензия беруші, тексеруші органдарды кптігі, кеден жне салы задарыны жетілмегені, кемшіліктер, несие алуды иындыы, ксіпкерді мддесін орайтын органны болмауы, бюрократия ксіпкерлікті дамытуа елеулі кедергі жасайды. Сондытан да экономикада ксіпкерлік субъектілеріні санды лесі артса да, одан тсетін салыты кіріс млшері аз. Бюджетке салыты аз тсуі салы жйесіні жетілмегені де сер етеді. Себебі салыты жоары болуынан ксіпкерлер табыстарын жасырады.

Ксіпкерлік ызметті дамыту масатында мынадай іс-шараларды жзеге асыру ажет:

· мемлекет тарапынан ксіпкерлікті барынша олдау;

· масатты бюджеттік аржыландыру саясатын жргізу;

· жеілдетілген несие беру саясатын жргізу;

· ксіпкерлер ыын орайтын орган жмысын жандандыру;

· ксіпкерлік ызметті тіркеуден ткізу кезіндегі иыншылытарды жою;

· тексеруші органдар санын ысарту;

· задарды орындалуын амтамасыз ету, т.б.

Жоарыда аталан факторлар ксіпкерлік субъектілерін «клекелі экономикаа», салы тлеуден жалтаруа итермелейді. азіргі кезде бизнестегі кризистік процестер оны жйесіз жне хаосты трде рыландыымен айындалады. Бл жадайды басты себебі – несие алуды жотыы ана емес, сонымен бірге ксіпкерлікті олдауды мемлекеттік стратегиясыны жотыы. Бл шараны кмегімен шаын жне орта ксіпкерлік нарыта з арнасын, жаа нарытарды, жаа тауар трлерін алады, сонымен атар экономикада бсекені жасартады.Нарыты экономика жадайында ксіпкерлік – шаруашылы ызметіні маызды трі. Оны рлін Адам Смит былай деп бааланан болатын: «Ксіпкер з мддесін зі шін тымдылы жадайды кздейді дей транмен, ол оам мддесіне де ызмет етеді». азіргі экономика ксіпкерлікті шаруашылыты йымдастыруды трі ретінде анытайды. Ксіпкерлерді экономиканы рлетуге осар лесі те зор.“азастан Республикасында ксіпкерлікті даму жадайлары мен басым факторлары” елімізде ксіпорындар ызметіне олайлы экономикалы ахуал жасау тапсырмалары, ксіпорын функцияларын ырысыздандыруа талдау арастырылады жне ксіпорындарды ызмет ету негізінде зады-нормативтерді жетілдіруге сыныстар крсетіледі.

азіргі кездегі халыаралы бизнес ерекшелігі – туелді барынша тмендетуге мтылу. з кезегінде туекел дрежесі экономикалы кеістіктегі бизнес климатынан болады.«Даму» ксіпкерлікті дамыту орыны мліметтері бойынша, азастан ксіпкерлеріні кпшілігі з бизнесіні ішкі ахуалына емес айналасына кбірек арайлайтыны алдыы зерттеуді маызды орытындыларыны бірі болатын, яни з ісіні жетістігін бизнесіні ішкі даму леуетімен емес кбінесе сырты ортамен байланыстырады. кінішке орай, осы психология шаын жне орта ксіпкерлік ортада лі де стем. Бизнесті жргізудегі арнайы білім мен дадыны рлі, ызметкерлерлерді біліктілігін арттыру мселесі еш бааланбайтын жадай алыптасан. Ксіпкерлерді 47% бизнесті жргізудегі з білімі мен дадысын мейлінше жеткілікті деп бааласа, трттен бірі біршама жеткілікті деп баалап отыр. Сонымен атар сапалы трыдаы зерттеулер ксіпкерлер мен шенеуніктер арасындаы келіспеушілік жадайлар бизнес кілдеріні з ытарын толы білмеуіне байланысты екенін крсетіп отыр. Тек шаын бизнесте емес, орта бизнесте де маркетинг, ызметкерлерді басару, бизнес-коммуникациялар саласында элементарлы білімсіздік байалады. Ебек нарыында сауалнама жргізілген ксіпкерлерді басым кпшілігі енжарлы кзарас стратегиясын станады.

Алайда, оу тжірибесімен шыдалан ксіпкерлер, кп ретте кзарастарын да згертуде. Сапалы берілген білім ксіпкерлерді алдаы ызметіне о серін тигізе бастаан. Мысалы, ксіпкерлікті жедел курсыны 2009ж. тыдаушыларыны 82 %, ал 2010ж. тыдаушыларыны 87% оан о баасын берді. 2009ж. оып білім аландарды штен екісіні пікірі бойынша жедел курс жмыс тиімділігіні артуына жасы ммкіндік туызды. Оып білім аландарды 54%-ны ашалай тсімі едуір сті, 52% -ы табысты болды, 55 %-да клиенттері анааттанушылы білдірді. Жаппай ксіпкерлік психологияа тоталар болса, ондаы крт згеріс бизнес пен билік арасындаы бейресми, ы шеберінен тыс арым-атынастарды тбегейлі жоюмен тікелей байланысты. Сонда ана ксіпкер, з ісіні табысты болуы ыпалды топтар арасындаы байланыстарымен емес, шыармашылы леует, істі сауатты жргізе білу, туекелдерді басара алу, е бастысы – немі оып-йрену жне зін-зі жетілдіруден екендігін сезінетін болады. Р-ны Статистика Агентігі мліметтері бойынша 2013 жылы шаын ксіпкерліктегі белсенді субьектілер саны – 755 913, Амола – 29 581, Атбе – 33 294, Алматы – 102 584, Атырау – 29 545, Батыс азастан – 26 021, Жамбыл – 36 289, араанды – 50 895, останай – 38 613, ызылорда – 20 601, Маыстау – 26 511, Отстік азастан – 109 478, Павлодар – 28 572, Солтстік азастан – 22 259, Шыыс азастан – 68 420, Астана . – 47 072, Алматы . – 86 178.

Р-да шаын ксіпкерліктегі белсенді жмыспен амтыландар саны атар бойынша 1851 926 рады. 2013 жылы 1 апандаы шаын жне орта ксіпкерлік секторыны рлымына келетін болса, лес салма бойынша белсенді субьектілер саны – 90,5 %; жмыспен амтыландар саны – 102 %2013 1 апана Р-да ШОК белсенді субьектілерді саны – 764 247, шаын ксіпкерліктегі зады тлалар – 62 807, орта ксіпкерліктегі зады тлалар – 8 334, дара ксіпкерлер – 527 941, шаруа (фермер) ожалытары – 165 165.2013 жылы атардаы ШОК субъектілерімен нім шыарылымы, млн. теге есебі бойынша барлыы – 2 554 557, шаын ксіпкерліктегі зады тлалар – 667 315, орта ксіпкерліктегі зады тлалар – 702 631, дара ксіпкерлер – 832 025, шаруа (фермер) ожалытары – 352 586. азастан Республикасындаы шаын жне орта ксіпкерлікті мониторингібойынша 2013 жылы атарда ткен жылы атармен салыстыранда нім шыарылымы (саластырмалы бааларда) 0,3%-а, жмыспен амтыландар саны 2,0%-а сті, белсенді субъектілер саны 9,5%-а тмендеді.2013 жылы атарда шаын жне орта ксіпкерлік субъектілерімен нім шыарылымы 630,3 млрд. тегені рады. ШОК субъектілеріні жалпы санында дара ксіпкерлер лесі 69,1%, шаруа (фермер) ожалытары – 21,6%, шаын ксіпкерліктегі зады тлалар – 8,2%, орта ксіпкерліктегі зады тлалар – 1,1%-ды рады. орытындылай келгенде, азастанда рылан ксіпкерлік субъектілеріні басым блігі сауда саласында ызмет жасайды. йткені сауда немесе коммерциялы бизнес баса бизнес трлеріне араанда жасы дамыан. Бнны длелі, азастан алаларындаы р трлі дкендер мен базарлар саны. за мерзімде ксіпорындар тек саудамен ана емес, экономиканы р саласында жмыс істеуі ажет. Сол шін мемлекеттік органдар ксіпкерлік субъектілеріне жан-жаты кмек крсетуі ажет.