Алашы рулы-ауымды дуірдегі таса салынан суреттер.

Са-н дуіріндегі алтын-кміс жне зге де металдардан жасалан сндік-олданбалы бйымдар.

Тркі дуіріндегі балбал тастар мен лпытастар жне сндік-олданбалы бйымдар.

Орта асырдаы тркі халытарыны сндік-олданбалы бйымдары жне миниатюралы суреттер.

Аза хандыы дуіріндегі сндік-олданбалы бйымдар.

Азаты азіргі сндік-олданбалы бйымдары.

Азаты олнері баса халытар сияты ааштан, металлдан, сйектен, теріден, тастан, батпатан, жннен жасалан бйымдарды шекейлеп безендіру арылы жне ра рау, киім тігу, рмек ру т.б. трінде крініс береді.

Сндік-олданбалы нер» деген ым ХХ асырды екінші жартысындаы алпысыншы жылдарды ортасында пайда болды. Бан дейін ол халыты арапайым тсінігіндегі «олнер» ымыны аясында абылданып, пайдаланып келді. «Сндік-олданбалы нер» «ол неріні» деліп жетілген формасы іспеттес боландытан екеуін бір-бірінен блектеп арауа болмайды, керісінше олар бірін-бірі мазмнды трыда толытыра тседі. Оны «ол нер», «сндік-олданбалы нер» ымдарына берілген анытама-тсініктер длелдейді. Біз осы ымдара берілген анытамалардан сндік-олданбалы нер зіні бастауын олнерден алатынын, олнер туындыларыны ою-рнекпен шекейленуі сндік-олданбалы нерді пайда болуына себеп болады деп ой тйіндейміз.

«олнер» дегеніміз:

- арапайым ебек рал-жабдыыны кмегімен шикізаттардан р трлі дайын бйымдар жасайтын са ол ндірісі [3];

- халы мірімен, трмысымен бірге жетіліп, біте айнасан мірше нер. Шеберлерді олынан шыан олнер туындыларын халыты мірінен, трмысынан бліп алып арау ммкін емес. йткені, бл заттар ел трмысына сн беріп, адамдара рухани лззат келген [4];

Олнер - халымызды лтты мрасы. азаты лтты олданбалы нер тарихы кшпелі мірді салт-дстрімен тыыз байланысты. Халы шеберлері лтты олнер мраларын мірге келді. Яни, ста, ааш шебері, зергер, ісмерлерді тынымсыз ебегі арылы аза олнеріні кркем туындылары пайда болды [6].

Сндік-олданбалы нер дегеніміз:

- олмен немесе ралдармен, техникамен ндірілетін олданбалы, сндік, сувенирлік бйымдар трлерін сатып жасаудаы идеялар мен ойларды, материалдар мен кркемдік шешімдерді, техникалар мен технологияларды, лтты наыштарды жиынтыын райтын нер трі» [7];

- сндік-олданбалы нер адамны трмыс салтын, яни оны мір сру ортасы, оамды жне й ішін, костюмді кркемдеп сндеу шін олданылады. Соы кездері халыты кркем ксібінде сндік-олданбалы нерді кптеген туындылары, зіні алашы трмысты ызметін жоалтты, дегенімен олар кркемдік, эстетикалы маызын жоалтпады [8];

Азаты сндік-олданбалы нер туындыларындаы ою-рнектер табиатты наты формаларын бейнелеумен ана шектелмейді, ол оршаан ортамен зара арым-атынасын, байланысын білдіруімен де айрышаланады.

Осыдан сндік-олданбалы нерді мазмнды ерекшеліктері алыптасады дегенді айтады. аза халыны сндік-олданбалы неріні мазмнды ерекшеліктеріне талдау жасау арылы .бдіаппарова сндік-олданбалы нер туындыларыны атаратын ызметін (практикалы, эстетикалы, апаратты, танымды, сувенирлік, мерекелік) анытайды [9].

ü Практикалы – трмыса ажетті заттар мен бйымдарды жасауды жне практикалы олданыста пайдалануды арастырады;

ü Эстетикалы - трмыса ажетті заттар мен бйымдарды шекейлеуге, безендіруге демдеу арылы слулыты абылдауа йретеді, уаныша, шаттыа кенелтеді, жасы эмоциялы, кілді кйді кештіреді;

ü Апаратты – адам ойын, арман тілегін, ризашылыын бейнелі трде жеткізеді;

ü Танымды - ертедегі халыты дниетанымын білдіреді;

ü Сувенирлік - сыйлыа арналан лтты бйымдар жасауа;

Uuml; Мерекелік - мерекелерде, той-жиындарда олданылатын лтты бйымдар мен заттар даярлауа бадарлайды деп ой тжырымдайды.

Сндік-олданбалы нерді классификациясы:

Материалына арай: ааштан, металдан, сйектен жне мйізден, тастан, керамикадан, шыныдан, теріден, тоыма жіптен, жіптен, матадан, быларыдан, пластикалы массадан жасалан кркемдік бйымдар жне т.б. деп бледі.

Олданылуына арай: кнделікті ттынатын бйымдары (ыдыс, кесетін татай, асхана жиынтыы, мебель) жне т.б.; сндік бйымдар (кілем, гобелендер, маталар, панно, сндік вазалар, трелкелер жне баса да й ішін жабдытау заттары, сондай-а шекей заттар: сыра, жзік, білезік, ала т.б.) жне сыйлы заттар (медалдар, тс белгілер, брелоктар т.б.).

Дайындау дісіне арай: йма, шекіме, днекерленген, ойылан, ааш сату, темір сату, бізбен тоылан, рілген, тоыма, кестеленген, рленген, басылан, бедерленген, кйдіру, балыту, металды деп рнектеу, рмек тоу, ши орау, сыма сыру, оюлау, шілтер шалу, жн сабау, аран есу жне т.б. болады.