Безне тбкт элеккеге заманда яшгн халыклар кемнр булган?
Безне якны тарихын фнни яктан 1600 еллардан башлап кына тирнтен йрнерг ммкин, чнки аа кадр булган вакытлар буенча мгълматлар бик аз. Тик шулай да, булган тарихи чыганакларга таянып, беркадр алатма биреп кит кирк булыр.
VIII-гасырда, Урта Идел м Кама елгалары бассейнында, тнъяктагы трки халыкларны беренче длте - Идел буе Болгары (Волжская Булгария)оеша. Болгарлар злре аны Шри Болгар, яки Бек Болгар дип йрт. Х-нчы гасырда - 922 елда Болгар длтенд рсми рвешт Ислам дине кабул ител.
Безне тбк Болгар длтене и тнъяк чиклрен туры кил. Шул вакытларда бу ирлрг, ягъни Вятка елгасы бассейнына, беренче булып удмурт ыру-кабиллре килеп урнаша. (“Елгаларны бассейны” – дип, нинди д булса зур елгага коючы барлык башка ваграк елга м инешлр кергн зур территория атала). Ул чорны истлеге булып безне якларда удмурт телен караган бик кп географик атамалар калган – Ошторма,Тойма инешене, Буи, Купка м башка кп кен авылларны исемнре нкъ мен удмурт теленнн кергн д инде.
Удмуртлардан со бу якларга икенче бер халык – марилар да кчеп утыра башлый.
1240 елда Болгар длте монгол-татар яулары тарафыннан имерелеп, Алтын Урда длте составына кертел. Ул вакытта длтне исеме “учи Олысы” дип йртел. леге вакыттан со болгарларны инде кбрк болгар-татарлар дип т атыйлар.
Алтын Урда чорында, ягъни 1224-1438 еллар аралыгында, кпсанлы сугыш-талаулардан качып, халык длтне зк лклреннн аны чиклрен кчен. Шулай итеп, безне якларга да болгар-татарлар теп кер.
Малмыж шренд туып скн кренекле тарихчы-галим Михаил Худяков (1894 – 1936) фикеренч, бу якларга тарихта билгеле и зур кченеш 1361 елда була.
“ Казан татарларында сакланып калган хатирлр болгарларны тнъякка кченлре м урманнарда болгар-татар авылларына нигез салулары турында сйли” – дип яза М. Худяков
леге кченешне сббе мен нрсд :
1359 – 1380 еллар аралыгында Алтын Урдада хакимлек чен бик зур крш бара. 21 ел эченд тхетт 25 хан алышына.
1361 елда, чираттагы брелешт, Болгар шре м аны тир-яны хан Булат-Тимер тарафыннан имерел. Талау-сугыштан, ачлыктан туйган халык сугыш килеп итмгн, тыныч якларга юл тота. Алар длтне тнъяк чиклрен –Вятка м Кама елгалары буена урнашкан куе урманнарга сыена. Вятка буендагы куе урманнар – нкъ безне тбклр була да инде.
1380 елда Рус кнзе Дмитрий Донской иткчелегенд берлшкн рус-татар кчлрене Мамай гаскре белн Куликово кырындагы брелеше д – ханнар арасында тхет чен сугышларыны бер леше ул.
инде икенче бер хезмтенд М.Худяков болгар-татарларларны бу якка кченеп киллрен сорак, Казан ханлыгы барлыкка килгн еллар белн д бйлп крст. Ул бу ирлрг болгарларны кчен сугышлардан качып тгел, яа ирлр злштер белн бйлп алата :
“ Инде 1437 елда бу территорияд Казан ханлыгы барлыкка кил, аа марилар стеннн хакимлек ит д кч. Болгарны имереленнн кренлп аякка басып килче мселман халкы Бр елгасы тирсен злштерен двам ит. Монда болгар-татарларны злре тарафыннан салынган и борынгы торак ирлр булып Урачкино, Янсыбы м Коллар авыллары тора” ( “Материалы по истории татар Малмыжского уезда”- “Труды ВУАК”, 1915, вып. 2-3, 1-5 бит).
Нти итеп шуны йтерг кирк - дреслек ис М.Худяков фикерлрене урталыгында ята– болгарлар длт чиклрен сугыш афтеннн качып та, яа ирлр эзлп т трле вакыт аралыгында кченеп килгн, м бу кченеш бер ген вакытта булмыйча, даими рвешт барып, йзлрч еллар двам иткн, булып чыга .
Тик шунысын йтеп трг кирк, 1600-еллар башында кадр безне якта яшгн болгарлар яки татарлар булуы турында мгълматлар сакланмаган.Ул вакыттагы болгар-татарларны эзе хзерге вакытта юк. Моа сбп булып аларны безне яклардан яадан кире кая да булса кченеп ките яки башка нрслр сбп булганмы, йте кыен.
учи Олысы тарала башлагач, аа кергн Казан Олысыннан яа длт – Казан ханлыгы (1438 – 1552) барлыкка кил, м хзерге Аш Буи авылы ирлре, аа буйсынган ирлрне тнъяк чиклренд урнашып, Арча даругасына карый.
Казан ханлыгыны картасы.
Казан ханлыгы административ яктан 4 лешк блен м ул лешлр “даруга” дип атала. Башта 4 даруга була – Алат, Арча, Греч (Галицкая), ри, сорак тагын бер – Нугай даругасы стл. леге даругалар з чиратында тагын бернич олыска блен, олыслар бернич авылны з эчен ала. Мондый бленеш Казан ханлыгы длтен салым ыюны иелйт чен эшлн.
1552 елда Казан ханлыгы Иван Грозный тарафыннан яулап алынгач, ул рсми рвешт Казан патшалыгы дип атала башлый, рус патшасы аны белн Мскд махсус оештырылган Казан сарае приказы аша хакимлек ит. “Казан патшалыгы” дигн исемнн тыш, кпчелек вакытта шулай ук “Казан язе”дип т аталган.
Казан ханлыгында булган бленеш Казан патшалыгында (язенд) д шул килеш кала, тик “даруга” дигн сз русча “дорога”, ягъни “юл” дип кен згртел.
“Юл”лар з чиратына блен “округа”ларга (“округа”- татарча тирлек дигн сз, ягъни бер тирд дигнне алата), “округалар” – “сотня”ларга ( ягъни “йзлек”лрг ). “Сотня”ларга ис бер аумакта урнашкан бернич авыл кер, баштарак аларны саны чыннан да йзг кадр д иткн булырга ммкин. Чынлыкта, р сотняга кергн авылларны саны трлеч булып, аерым бер клм куелмаган.
