Кем ул Ишмхммт Динмхммтов?

 

Ишмхммт Динмхммтов ( Ишми ишан ) заманыны кренекле дин эшлеклесе, Тнтр авылы мдрссене иткчесе буларак мгълм. Аны эшчнлеге турында бгенге кнд фикерлр бик каршылыклы.

И. Динмхммтов 1842 елда Казан губернасы, Мамадыш язе Югары Сн авылында туа. Авыл мктбенд башлангыч белем алганнан со, ул Тнтр мдрссенд, сорак Бохарада укый. 1877 елдан – Тнтр авылыны имам-хатибы, шул ук авылда булган мдрс иткчесе.

 

19 гасыр ахыры – 20 гасыр башларында татарлар арасында дини мгариф лксенд ике караш барлыкка кил – дитчелр м кадимчелр.

дитчелр дини мктп-мдрслрд белем алуны яача – дини тгълиматны дньяви фннр белн берг бйлп алып баруны кертлр. Аларны укыту ысуллары бугенге мктплрд укытуга охшаш. дитч белем алган укучылар кбесенч заманча фикер йртерг, трле профессиялр алу чен белемнрен двам итрг ммкинлек ала. Рус телен йрн шулай ук киркле фннр ртен куела. Укыту белн берг, хатын-кызларны ирлр белн тигез хокуклыгы кебек алдынгы караштагы политик талплр д алга срел.

Кадимчелр ис дитчелек ысулларын ислам динен куркыныч янаучылар итеп кабул ит. Анда укыту кбесенч кп мртб кабатлап ятлау ысулына нигезлн, дини предметлар гына тирнтен йрнел. Бу ысул килчкт мулла булырга телгн кешелр чен бик кулай булса да, гади халык чен кирклеге дини фннрне йрнг ген кайтып кала, килчкт сеш чен ммкинлек бирми. Рус телен йрт чен ачылган мктплрне яптыру, андагы мгаллимнрне эзрлекл д кадимчелр тарафдарлары аша башкарыла.

Ишмхммт Динмхммтов кадимчелекне тп идеологына йлн. Ул шул заманны алдынгы карашлы булган галимнре м мгърифтчелре – Ш.Мрани, Г.Курсави, Р.Фхретдин, Г.Барудиларны карашларына кискен каршы килче мгать эшлеклесе буларак таныла. “Ишми ишан” дигн кушамат аа шушы эшчнлеген кр тагыла да инде.

Кадимчелекне тир-юньд кирк елдерне бер юлы булып лбтт инде леге ысулга йртелгн дин еллре – муллалар тора. Шундый муллалар беренче чиратта Ишмхммт Динмхммтов итклгн Тнтр авылы мдрссенд зерлн.

Шунысын йтерг кирк, Ишми ишан гади халыкка рус телен йртерг бик каршы булса да, зене ике улына да рус теленд белем бирерг онытмый.

И.Динмхммтовка кп кен сдгрлр, шул заманны шактый гына кп эшмкрлре д терклек ит, аа финанс ягыннан булыша.

Аны тарафыннан 1906 елда Аш Буи авылы мчете, 1909 елда Туембаш авылыны 2-нче мхлл мчете салына.

Ишмхммт Динмхммтов 1919 елда большевиклар тарафыннан контрреволюцион эшчнлект гаеплнеп кулга алына м Малмыж шренд атып терел. Кайбер мгълматлар буенча, Вятка губернасы Малмыж язене Борнак авылында ирлнгн.

 

 

Кем мулла була алган?

 

Авылда муллалар бай яки урта хлле, нык тормыштагы катлам булып исплн. Шуа кр д инде авыл муллалары злреннн со бу хезмтк з балаларын калдырырга тырышканнар.

Муллаларны тп бурычы булып, беренче чиратта, авылдашларыны дини ихтыяларын кангатьлндер тора. Моа мчетт омга намазларын м кндлек 5 вакыт намазны алып бару, гает намазлары уку, никахлау, балага исем кушу, метне согы юлга озату, трле ашларда корън уку кебек вазифалар кер.

Болардан тыш муллалар мчет каршында мктплр ачып, балаларга башлангыч белем бирне д оештыра.

Длт тарафыннан аларга, 1828 елдан башлап, метрик кенглре ачу м анда авылда туган-лгн м никахлашкан-аерылышкан кешелне теркп бару да йклн, ягъни алар хзерге ЗАГС вазифасын да ти. леге метрик кенглре ел саен Оренбург Мселман Духовный Собраниесына тапшырылып барыла.

Авыл муллаларын тоту тулысы белн шул авылда яшче кешелр илксен салына. Муллаларны санына килгнд, авылда 600 кеше булганда бер имам-хатип билгелн. Имам-хатип мхллне баш имамы булып тора.

Имам-хатипка авылдашлары елына 300 сумнан ким булмаган “содержание” билгелрг тиеш була, икмк уышыны 1/10 лешен аа бир, дини вазифаларын тгн м метрик кенгсен теркгн чен аерым сдака бир карала. Корбанга суелган сарыкларны тирелре шулай ук сдака рвешенд фкать имамга гына тапшырыла.

 

 

Татар авылында.

 

Шунысын йтеп трг кирк, муллалар башта мхлл ыелышларында сайланып, аннан со Губерна Идарсенд расланалар. Мулла буласы кеше Идар каршында дин хкемнрен м рус телен белг сынау т. Шуннан со аа Полиция Идарсе аша Духовное Собрание тарафыннан муллалыкка Указ бирел. Шуннан со алар “указный мулла” дип атала.

Мхлл ыелышында мулла булырга телгн кандидат файдасына авылдагы барлык йорт хуаларыны 2/3 леше тавыш биргнд ген законга туры кил. леге ыелыш беркетмсе аерым писарь тарафыннан рус теленд язылып, авыл старостасы яки волостной старшина тарафыннан кул куела.

 

Белгнебезч, ул вакытта белем бир татар-мселманнар чен ике баскычтан торган – башлангыч белемне авыл муллалары яки алар тарафыннан ялланган мгаллимнр мчет каршында ачылган мктплрд биргн, алга таба белем алу м аны стер ис инде мдрслрд двам иткн.

Безне яктан кпчелек кеше крше авылдагы Мчкр мдрссенд яки хзерге Балтач районы Тнтр авылы мдрслренд белемен арттырган.

Дини мдрслр бетергн кешелр мулла булып эшлрг хокукы булган, тик аны чен махсус имтиханнар гына тапшырырга кирк булган. Имтихан биргн кешег бу турыда шадтнам (таныклык) бирелгн. Бгенге кнд без аларны “муллалыкка дипломнары булган” дип йтер идек.

Шунысын да йтеп трг кирк, “указлы”, ягъни длт тарафыннан расланган муллаларны саны р авылда да чиклнгн була – 1 мчетт гадтт 1-2 ген, м алар имам-хатип яки имам-мгллим буларак хезмт ит.

Шуа кр д, мхллне имамы итеп расланмагач м имамлыкка “указ” бирелмгч, “мулла” сзе бу вакытта аларны укымышлы, зыялы кеше икнлеклрен ген крст. Шул ук вакытта, кайбер кирк вакытта леге муллалар имамнарны да алыштырып тора м башка дини вазифаларны да ти алганнар. леге муллалар, алдынгы карашлы кешелр буларак, авылдашлары алдында - мгыяти тормышта шактый гына зур роль уйнаган.