Ауыл шаруашылыыны даму баыттары

Ауыл шаруашылыы зіні дамуы мен ркендеу сипатына арай ш топа ажыратылады.

Дстрлі (ттынушы) ауыл шаруашылыында ауымды жне ру-тайпалы атынастар лі де саталан. Бл топ ауыл шаруашылыыны екі трінен трады. Біріншісі — Африка, Отстік Америка жне Азияны ылалды тропиктік ормандарына тн ашылы, балы аулау жне сімдіктерді жинаумен атар жер деуді штастыру. Негізгі сіретін даылдары — тамыр жне тйнек жемістілер, асты, брша тымдастары, май пальмасы. Жер деуде дстрлі кне тсілдер (кетпен, соа) олданылады. Бл шаруашылы ртеп-кесу шаруашылыы деп те аталады. Ал екіншісі — кшпелі жне жартылай кшпелі мал шаруашылыы. сіресе Африка мен Азияны тропиктік, оыржай белдеулеріні ра аудандарында (тйе, ой, ірі ара, жылы сіру) жне Солтстік Еуропа мен Азияны тундра зонасында (бы сіру) ке тараан. Бл шаруашылы дамушы елдерге тн, те са шаруашылы жиынтытарынан ралады. Олардаы ебек німділігі дамыан елдермен салыстыранда 25 есе тмен. Кейде егіншілік мал шаруашылыымен штаспай, одан блек дамиды жне кп жадайда бір ана даыл сіруге баытталан. Мысалы, Отстік-Шыыс Азия елдері — кріш, Африка елдері — кофе мен жержаа, ал Латын Америкасы елдері — ант раы мен какао сіруге маманданан.

Тауарлы жне жартылай тауарлы дстрлі шаруашылы пен помещиктік-латифундиялы шаруашылы — ауыл шаруашылыында ш трлі баытта жргізіледі:

а) егіншілік шаруашылыы (кп ебек кшін ажет ететін Азиядаы кріш сіру);

) егіншілік жне егіншілік пен мал шаруашылыы — Африка мен Азияа жне Латын Америкасына тн. Сраныса ие днді даылдар мен жемістер, сергітпе жне техникалы даылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук жне талшы алынатын сімдіктер) кш-клік ретінде жне нім алу шін сірілетін мал шаруашылыымен штасады;

б) кпсалалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылыы — Еуропаны кейбір елдері мен Азия жне Латын Америкасы елдеріне тн. Егіншілік пен мал шаруашылыры бір-бірімен тыыз байланысты боландытан шаруашылыта сан салалы, сраныса ие даылдар басым сіріледі.

Жоары маманданан тауарлы ауылшаруашылыы — ол ауыспалы егістіктері бар сімдік шаруашылыы мен мал азыын дайындауды оса жргізетін интенсивті мал шаруашылытарынан жне оларды байланыстырушы агронерксіптік кешендер (АК) жиынтыынан трады. Мнда FTP нтижесікде механикаландыру мен химияландыру зіні шарытау шегіне жеткен. Тіпті автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияны соны жетістіктері кеінен пайдаланылуда. Шаруашылы німдерін ндірумен атар, оны сату, сатау, тасымалдау жне ткізу, сондай-а тыайтыш сияты заттарды шыаруды да амтиды. Бл з тарапынан ауыл шаруашылыына индустриялы сипат береді. Мндай шаруашылытар жасы жерлерге орналасып, жалдамалы жмысшылар кшін жне агротехникалы шараларды кеінен пайдаланады. Оларды ндірісі ішкі, сіресе сырты нары сранысына бадар стайды, сйтіп, олар "мемлекет ішіндегі мемлекет" рлін де орындайды. Жоары механикаландырылан алты шаруашылы тріне блінеді:

а) днді даылдар шаруашылыы (бидай, жгері). Солтстік Америка, Аустралия, Еуропа (Ресей, Украина), Азия (ытай, азастан) ауматары;

) интенсивті егіншілік (днді даылдар, техникалы даылдар, жеміс жне бау-баша). Еуропа мен Солтстік Америка елдері, Азия (ытай, Жапония) ауматары;

б) плантациялы шаруашылы (жеміс, сергітпе жне техникалы, даылдар). Латын Америкасы, Азия мен Африканы тропиктік, субтропиктік айматарындаы дамушы елдер;

в) экстенсивті жайылымды мал шаруашылыы (етті баыттаы ірі ара, ой). Солтстік Америка (АШ), Отстік Америка (Аргентина, Уругвай), Еуропа (Ресей), Азия (азакстан), Аустралия ауматары;

г) интенсивті мал шаруашылыы (стті жне стті-етті ірі ара, ет баытындаы ірі ара бордаылау, шоша жне с сіру). Батыс Еуропа (лыбритания, Германия), Шыыс Еуропа (Украина, Ресей), Солтстік Америка (АШ), Жаа Зеландия ауматары;

) интенсивті егіншілік пен мал шаруашылыы (бау-баша, жем дайындау, стті-етті ірі ара, шоша жне с сіру). Еуропа, Солтстік Америка елдері мен Жапонияа тн.

Соы жылдары экономикасы дамыан елдерді ауыл шаруашылыындаы ебек німділігі біртіндеп дамушы елдерге де ауысуда. Осы заманы агротехникалы шараларды кеінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылыын айта тлету XX асырды 60-жылдарынан басталан "жасыл революция" арылы жзеге асуда. Жасыл революцияны негізі болып табылатын басты мселелерге — мдени сімдіктерді німділігін арттыратын жне егістік жерлерді пайдалану ммкіндігін кеейтетін даылдарды тез пісетін сорттарын шыару, суландыру шараларын лайту жатады. йткені жаа сорттар олдан суаран жадайда ана зіні жасы асиеттерін крсетіп сапалы нім береді.

Сонымен атар осы заманы техниканы, тыайткыштар мен зиянкестерге арсы улы химикаттарды кеінен пайдалану шаралары жатады. Жасыл революция нтижесінде кейбір дамушы елдер здеріні астыа мтаждыын теді, днді даылдар шыымдылыы екі-ш есеге артып, аштыты жоюа ммкіндік туды. сіресе бл былыс халы саны арынды сіп жатан Мексика, ндістан жне ытай елдерінде беле алды. алай боланда да жасыл революция дамушы елдерді артта алан ауыл шаруашылыына аса лкен згеріс келе ойан жо. Негізінен, шетелдік компаниялар мен ірі ожайындара тиесілі жерлерге ана ыпал етті. Сонымен бл революция дамушы елдер ауыл шаруашылыыны артта алуы табии себептерге ана емес, е алдымен, леуметтік-экономикалы жадайлара байланысты болатынын таы да крсетті.

XX асырды 80-жылдары басым трде дамыан елдер аясында екінші "жасыл революция" немесе биотехнологиялы революция (нанотехнология) жрді. Гендік инженерия нтижесінде сік пен трлі аурулара тзімді томат, картоп, мата, ытайбрша (соя) сияты сімдіктерді жаа сорттары будандастырылса, стті сиырларды етті шоша мен ірі араны жаа трлері шыарылды. Мндай жетістіктерді ндіріске енгізу те ымбата тсетіндіктен, азірше батысты жоары дамыан елдерінде ана олданылуда. Ауыл шаруашылыы даму баыттарына арай интенсивті жне экстенсивті болып блінетіні сендерге таныс.

азіргі ауыл шаруашылыына тн басты белгі — бір немесе бірнеше нім трлерін ндіруге мамандану. Жалпы німні рамы мен млшері сраныса, табии жне леуметтік-экономикалы жадайлара, клікпен жабдыталуына, р елді экономикалы, географиялы жадайына туелді.

Бгінгі тада ауыл шаруашылыында жоары маманданан ксіпорындар мен ауылшаруашылы аудандары кбеюде. Географиялы ебек блінісі нтижесінде тауарлы атынастарды ке етек алуы, ндірісті клік жне жоары технологиялы жетістіктерімен амтамасыз етілуі, ауыл шаруашылыыны жекелеген ел шеберінен шыып, аламды дегейге ктерілуіне себепші болып отыр.