Аржылы жадайды талдау дістері.

аржылы талдауды тжірибесі аржылы есепті оуды негізгі ережелерін алыптастырды. Оларды ішінен алты негізгі дісті бліп арастыруа болады:

1) клдене талдау;

2) тікелей талдау;

3) трендтік талдау;

4) салыстырмалы талдау;

5) факторлы талдау;

6) аржылы коэффициенттер дісі.

Клдене (уаытша) талдау - есеп беруді рбір позициясын ткен кезеімен салыстыру. Ол ткен кезедегімен салыстырандаы бухгалтерлік есепті трлі баптарыны абсолюттік жне салыстырмалы ауытуларын анытауа ммкіндік береді.

Тікалей (крылымды) талдау - рбір есеп позициясыны жалпы нтижеге тигізетін серін айындай отырып, орытынды аржылы крсеткіштерді рылымын анытау. Ол жалпы баланс немесе оны блімдері бойынша орытынды крсеткіштегі жеке баптарды лес салмаын анытауа ммкіндік береді. Мысалы, за жне аымдаы активтерді ксіпорын млкіні жалпы нындаы, яни баланс валютасындаы лес салмаы жне таы басалар.

Тікелей жне клдене талдаулар бірін-бірі толытырып отырады. Сондытан да есептік бухгалтер лгі рылымы секілді оны жеке крсеткіштеріні динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.

Трендтік талдау барлы крсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл дегейінен, біратар жылдар крсеткіштеріні салыстырмалы ауытуын есептеуге негізделеді. Басаша айтанда, трендтік талдау рбір есеп позициясын бір атар ткен кезендермен салыстыруды жне трендті, яни жеке кезедерді дербес ерекшеліктері мен кездейсо серлерінен тазартылан крсеткіш негізгі тенденциясын анытауды крсетеді.

аржылы талдауды нарыты экономика жадайындаы кбірек таралан дісі р трлі аржылы коэффициенттерді пайдалану болып табылады. Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамаларды біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке атынас ретінде крсетеді.

Салыстырмалы (кеістіктік) талдау - бл фирмаларды, еншілес фирмаларды, блімшелерді жне цехтарды жекелеген крсеткіштері бойынша есебіні рама крсеткіштерін шаруашылы ішіндегі талдау, сондай-а берілген фирманы керсеткіштерін орташа салалы жне орташа жалпы экономикалы мліметтері бар бсекелес фирмаларды крсеткіштерімен салыстырандаы шаруашылы аралы талдау болып тыбалады.

Факторлы талдау - бл жекелеген факторларды (себептерді) орытынды крсеткішке тигізетін серін зерттеуді детерминдік (анытау) немесе реттелмеген тсілдері кмегімен талдау. Сонымен атар факторлы талдау орытынды крсеткіштерді оны рамдас бліктеріне жіктегенде - тура, ал оны жеке элементтерін жалпы орытынды керсеткішке біріктіргенде ол - кері (синтез) болуы ммкін.

Жоарыда керсетілген дістермен атар, аржылы жадайды талдауда экономикалы (элиминирлеу, балансты йлесу жне таы баса), сондай-а экономикалы жне математикалы статистиканы (топтау, орташа жне салыстыр-малы шама, графиктік жне идекстік дістер, корреляция, регрессия жне таы баса) дстрлі тсілдері олданылады.

Ксіпорынны аржы жадайын баалауа байланысты жмысты екі модульді рылым трінде йымдастыруды сынады: экспресс-талдау жне тередетіп талдау. Экспресс-талдауды негізгі масаты - бл шаруашылы субъектісіні даму динамикасын жне аржылы жадайын баалау болып табылады. Оны шеберінде ойылан масата крнекті жне жай ол жеткізуге ммкіндік беретін негізгі крсеткіштерді аздаан саныны динамикасына есеп, баылау жне талдау жргізіледі.

Экспресс-талдауды ш кезеде жргізілуі орынды:

1) дайынды;

2) аржылы есепке алдын ала шолу жасау;

3) экономикалы оу жне есеп беруді талдау.

Бірінші кезені масаты- аржылы есеп беруді талдауды масата сйкестілігі туралы шешім абылдау жне оны оуа дайындыына кз жеткізу.

Бірінші міндет, аудиторлы есепте берілген апараттарды длдігі жне оларды олданылып жрген нормативтік жаттара сйкестігі туралы баа берілген баасынан тратын аудиторлы орытындымен танысу арылы шешіледі.

Екінші кезені масаты - баланса осымша тсіндірме хатпен танысу.

Бл есепті кезедегі жмыс жадайларын ббаалау ызметтегі негізгі крсеткіштерді тенденцияларын анытау, сондай-а шаруашылы субъектісіні мліктік жне аржылы жадайындаы сапалы згерістерді анытау шін ажет.

Тсіндірме хатпен танысаннан кейін, экспресс- талдауды негізгі, шінші кезеіне - яни экономикалы оу жне есепті талдауа кшу керек. Оны масаты – ксіпорынны аржылы жадайын жне оны аржы-шаруашылы ызметіні нтижесін жалпылама баалау болып табылады.

Экспресс – талдауды негізгі элементтеріні бірі, жылды есеппен жмыс істей алу болып табылады, соны ішінде, ксіпорынны аржы жадайын баалау мен талдау шін оны негізгі апаратты лгісі болып табылатын бухгалтерлік баланспен жмыс істеу.

Балансты ои білу дегеніміз – бл оны рбір бабыны мазмнын, оны баалау тсілін, ксіпорын ызметіндегі рлін, баса да баптармен байланысын білу.

Балансты оуа мыналар жатады:

· зерттеу кезеіндегі баланс валютасыны згерісін баалау;

· баланс валютасыны су арынын ндіру клеміні су арынымен, німді ткізу, жиынты жне таза табысты су арынымен салыстыру;

· баланс блімдеріні, топтарыны жне жекелеген баптарыны негізгі зара байланысын зерттеу;

· балансты жеке белімдері мен баптарыны згеру сипатын талдау.

Баланста жекелеген баптар арасында байланыс болады. Оларды кейбіреуін атап керсетейік.

1. Негізгі ралдар мен материалды емес активтерді алды ны оларды бастапы нынан асып кетпейді, себебі ол бастапы нынан тозу сомасын алып тастаанда шыады.

2. Тауарларды сатып алу баасы, егер де жеілдік болмаса, онда сату баасынан тмен болады, себебі сату баасына саудалы стеме баа осылады.

3. Мемлекетгік ксіпорындаы "жарылы капитал" бабыны сомасы алды нымен крсетілген "негізгі лдар" жне "материалды емес активтер" баптарынын жалпы сомасынан кп болады.

Ксіпорынны шаруашылы ызметіні экономикалы диагностикасыны дістеріні бірі болып табылатын талдаушыны балансты оу барысындаы маызды рекеттеріні бірі - бл осы балансты "осал" баптарын анытау болып табылады, яни бл ерекше кіл аударуды ажет ететін баптар. Бл баптар, сондай а баланс баптарыны арасындаы кейбір араатынастар не ксіпорын жмысыны нашарлыын, не болмаса жеке белгілі бір кемшіліктерді крсетеді. Талдаушыны шаруашылы субъектісіндегі алыптасан аржылы жадайды жасартуды ммкін жолдарын жалпылама трде белгілеп оюы ажет.

Ксіпорнны аржы жадайын экспресс-талдау трліше дайындалуы (толтыру, безендіру) ммкін: жиынты крсеткіштер, ысаша тестік есебі трінде, аналитикалы кесте трінде жне ол осы ксіпорынны аржы жадайын лдеайда тере рі натылы талдау
ажетті немесе талдауды масата сай екендігі туралы жне осы ксіпорынны шаруашылы ызметіні нтижесі туралы орытындымен аяталады.

Тередетіліп натыланан талдау экспресс-талдауды блек тртібін кеейтеді, толытырады жне длелдейді. Оны масаты - шаруашылы субъектісіні аржылы жадайы туралы, оны ткен есепті кезеде ызметіні нтижесі, сондай-а ксіпорыны болашатаы даму ммкіндіктеріне соы толы баа беру болып табылады.