Ндіріс клеміне арай шыындарды динамикасы: згермелі, траты, жартылай згермелі, жартылай траты шыындар.

Бухгалтерлік басару есебіні масаты басару шешімдерін, яни келешекке арналан шешімдерді абылдауа ажетті ішкі пайдаланушылар шін апаратты дайындау болып табылады. Ктілетін шыыстар мен кірістер туралы трлі мліметтер сынылуы тиіс. Бл шін мынадай шыындар бліп крсетеді:

a) згермелі, траты, шартты-траты - ндіріс (сату) клеміні згеру серіне байланысты;

b) баалауда есепке абылданатын жне абылданбайтын шыындар;

c) айтарымсыз шыындар (ткен кезе шыындары);

d) жктелген шыындар (немесе ксіпорынны пайдалана алмаан пайдасы);

e) жоспарланатын жне жоспарланбайтын шыындар;

f) сетін жне шекті шыындар мен кірістер. згермелі шыындар ндіріс клемі згергенде пайда болады, оны клеміне тура сайма-сай згереді. Олар йымны іскерлік белсенділігіне байланысты ндірістік емес сипатта болады. Траты шыындар уаытты белгілі бір кезеі ішіндегі ндірісті (ндірістік ызмет) р трлі ауымы шін згеріссіз алады. Жартылай згермелі шыындар. Бан тратылар да, згермелі рамдас бліктер де кіреді. Мысалы, материалды-техникалы амтамасыз ету материалды-техникалы амтамасыз етуге жоспарланан (траты) шыындардан тратын жартылай згермелілерден ралады, олар ндіріс клеміне тікелей туелділікте болатын згермелі шыындар мен кез келген ндіріс клемінде жзеге асады.

ндіріс шыындарыны элементтері, шыындарды пайда болу орындары, жауапкершілік орталытары жне шыындарды орталытары бойынша топтастыру.ндіріс шыындары – бл німді ндіруге кететін шыындар. Экономист пен бухгалтер оларды ртрлі есептейді. Бухгалтер – шыындарды фирманы ндіріс факторларын сатып алуа кететін наты шыындары ретінде анытайды. Олар бухгалтерлік жаттарда крсетіліп айын трге ие болады. Айын шыындар (бухгалтерлік немесе сырты) – бл сырттан алынан ресурстар шін тленетін ашалай тлемдер. Бан кіретіндер: жалдамалы жмысшылара тленетін ебекаы, шикізаттар мен материалдарды тлеу, кліктік, аржылы жне за ызметтері шін тлемдер. Кез келген фирманы негізгі міндеттеріні бірі – ол шыындарды азайтуды жолдарын іздестіре білу.

ндірістегі наты шыындар есебі мен зіндік нды калькуляциялау аидаттарызіндік нды калькуляциялауды процестік жйесі біртекті немесе шамамен сас, бірдей німді сериялап немесе жаппай ндіреті, не болмаса здіксіз ндірістік циклі бар ндірісте олданылады, Шыындарды процестік калькуляциясын процесс деп аталатын ндірістік кезені жеке блігін рбір ндірістік блімше орындауын кздейтін технологиясы бар ксіпорындар да олданады.ндіріс шыындарын процестік калькуляциялауды сондай-а р трлі бйымдарды жасайтын ксіпорындар ндірісті барлы процесін траты айталанатын операциялара блуге болатын жадайда олдана алады.Процестік тсіл кбіне нерксіпті кен ндіруші жне энергетика салаларында олданылады.Бл салалар ндірісті жаппай трімен, німні шектеулі номенклатурасымен, лшеу мен калькуляциялауды орта белгілерімен, бітпеген ндірісті млдем жотыымен, не болмаса, шамалы млшерімен сипатталады.

Ндірістік есепті маызы: ндіріс шыындарыны есебі, шыындарды жиынты есебі, німні зіндік нын калькуляциялау.

Басару есебі жйесінде зіндік нды жасау, алыптастыру тртібі тым реттелмеген. Бл зіндік н салы салу масаты шін емес, басарушыны шыындар жайлы толы тсінігі болуы шін есептеледі. Сондытан бл есеп жйесінде зіндік н шоттарыны р трлі тсілдері олданылуы ммкін. Ксіпорын шін з шыындарын басару ммкіндігі болуы, зіндік на ыпал ете алуы те маызды, яни зіндік нны рылымы туралы аны сенімді апарат ажет. Дл осындай апарат бухгалтерлік басару есебі жйесінде пайда болады. Жоспарлы жне наты зіндік н болады. Жоспарлы зіндік нны есебіне ондаы кезе жоспарында арастырылан німді дайындауа ксіпорынны е кп шамада ммкін німге іс жзінде наты жмсалан аражатты млшерін сипаттайды.Есеп жйесіндегі зіндік нны нім бірліктер калькуляциялау деп атаймыз. ндірістегі шыындарды есепке алуды жне німні зіндік нын калькуляциялауды арапайым дісі біртекті нім шыаратын ксіпорында (су электр станциялары, кен, кмір, мнай мен газ ндіретін ксіпорындар)пайдаланады. Оларда детте аяталмаан ндіріс болмайды жне шалафабрикаттарды зі ндіреді. Бл дісті мні бкіл шыарылан німге кеткен шыындарды есептеуден трады. нім бірлігіні зіндік нын тікелей есептеу жолымен шыарады, яни шыын дегейін ндірісті натуралды клеміне немесе шартты – натуралды крсеткішіне жай блу арылы табады. Кейбір салаларда шыындар (мысала, кмір ндірісінде) рбір технологиялы процесс бойынша есептелінуі ммкін.

ндірістік есепті мні мен масаттары.ндірісті йымдастыру – белгіленген мерзімде, бекітілген кклемде жне сапамен ашалай, материалды жне ебек ресурстарын немді жмсауды амтамасыз ететін ндіріс процесіні раушы элементтеріні зара байланысы жне жаласы деп тсінуге болады. ндірісті йымдастыру зіне мыналарды енгізіеді:

- ебекті йымдастыру, яни жмыс кшін орналастыру;

- материалдарды ен жартылай фабрикаттарды озалысы, оларды клемін анытау;

- жедел жоспарлау;

- техникалы баылау;

- ызмет крсетуді йымдастыру;

- ндіріс барысын жедел реттеу.

Жалпы ндірісті йымдастыру алашы жаттармен рсімделеді. ндіріс шыындарыны есебініе сонымен атар, ндіріс технологиясы сер етеді. ндіріс технолгиясы дегеніміз - німді ндіруді наты тсілдерін айтамыз. нім ндіру тсілдерін, оларды ртрлігіне нерксіп ндірісінде арамастан екі лкен топа бледі: ндіруші жне деуші. ндірушіге: кен, кмір, мнай, газ, балы, орман дайындау жне т.б. Бларды шикізат пен негізгі материалдар шыыны болмайды. Яни, ндірілген бір лшем німні зіндік нын жмсалан шыындар млшерін алынан дайын німіні клеміне блу арылы анытайды. Тек кмір ндірісінде жерді бетіне шыыарылан кмірді зіндік ны аныталады.

ндірістік есепті шоттар жйесі, оларды сипаттамасы.Егер ндіріске жмсалан шыындар есебіні жйесін німні (жмысты, крсетілген ызметті) зіндік нына шыындарды толы осу трысынан араса, онда шыындарды толы, толы емес, шектеулі енгізу жйесін блуге болады.

Толы емес зіндік кнды жасау тсілі "директ-костинг", ал толы зіндік нды - "абзорпшн-костинг" деп атайды.Шыын трлері бойынша тікелей жне жанама шыындар блінеді. Тікелей шыындар пайда болан стінде натылы андай тр мен нім клеміне атысты екендігі белгілі шыындар. Шикізат пен материалдар, негізгі жмысшыларды (яни, осы німді дайындаумен тікелей шылданатын жмысшыларды) ебекаысы осындай шыындара мысал болып табылады.Бл кезенде тікелей шыындарды шыарылатын нім трлері бойынша блінуін амтамасыз ету шін аналитикалы есепті осылайша йымдастыру ерекше маызды. Бан екі трлі амалмен - тапсырысты жне блістікпен жетеді. Есепте шыындар объектісіне бірден жатызылуы ммкін тікелей шыындар:

1) тікелей материалды шыындар;

2) ебекті теуді тікелей шыындары;

3) ебекті теуден аударымдар.

Тікелей материалды шыындарда ндіріске жмсалан негізгі материалдарды наты зіндік ны болады.

ндірістік алдытар есебі.Шикізаттар мен материалдар шыындарынан пайдаланылан алдытарды ны шыарылады.алдытар дегеніміз- німдерді ндіру процесінде пайда болатын , зіні талап етілетін асиетін толы немесе блшектеп жоалтатын, соан байланысты шыынды кбейте отырып, пайдаланылатын немесе тікелей баыт бойынша пайдаланылмайтын шикізаттарды, материалдарды, шалафабрикаттарды, жылу ткізгіштерді жне баса да материалдарды ресурстар трлеріні алдытары.Жинатау жне пайдалану ммкіндігі бойынша алдытарды –айтарылатын, ксіпорынны зінде олданылатын немесе баса жаа сататын жне айтарылмайтын болып блінеді.Бухгалтерлік есепте оларды пайдалану немесе сату ммкін болатын баамен бааланан айтарылатын алдытар ана крсетіледі.айтарылмайтын алдытар бааланбайды. айтарылатын алдытарды саны оларды оймаа ткізетін накладнойларды негізінде аныталады.

Німні (жмыс, ызмет) зіндік ны – йым ызметіні сапалы крсеткіші. зіндік н рамы мен трлері.

зіндік нды калькуляциялауды процестік жйесі біртекті немесе шамамен сас, бірдей німді сериялап немесе жаппай ндіреті, не болмаса здіксіз ндірістік циклі бар ндірісте олданылады, Шыындарды процестік калькуляциясын процесс деп аталатын ндірістік кезені жеке блігін рбір ндірістік блімше орындауын кздейтін технологиясы бар ксіпорындар да олданады. Шыын есебі мен німні зіндік нын калькуляциялауды арапайым тсіліні трт нсасы бар.

Бірінші нса. Тікелей жне жанама шыыстарды барлы шыарылан німні шыындарына белгіленген баптар бойынша есепке алынады. нім бірлігіні зіндік кнын барлы ндірістік шыындарды дайын німні саны блумен анытайды. Бл ндірісте бітпеген ндіріс, жартылай німдер (полуфабрикат) мен дайын німні крамдас блігі (гидростанция, м, балшы, азу) болмайды.

Екіншісі - дайын нім мен бітпеген ндіріс арасындаы шыындарды блуді ажет (мысалы, ааш дайындаушы нерксіпті нделмеген аашты 1м зіндік нын калькуляциялаан кезде) ететін жерде, бітпеген ндірісі бар ксіпорындарда олданылады.шінші - бір уаытта німні бірнеше трін шыаратын немесе азып шыаратын: жылу мен электр энергиясын шыару; мнай мен газ ндіру; балыты сан трін шыаратын ксіпорындара олайлы. Мндай жадайларда шыындара ттастай ксіпорын бойынша, яни арапайым тсілмен есепке алады, ал німні зіндік нын исындастырылан діспен калькуляциялайды. Мнай мен газды ндіргенде энергетикалы шыындар, амортизация, брыларды жерасты жабдытарын, жндеуді, абатты берерін артыруа, мнайды айдау мен сатауа жмсалатын шыындарды тікелей белгі бойынша мнайа, ал газ жинау тасымалдау шыыстарын газа жатызады. алан шыыстарды мнай мен газ арасында ксіпорынны орташа келісімді баалары бойынша баалау мен жалпы ндіруге сайма-сай блінеді.Тртінші нсаны шыындар есебін процестер немесе блістер бойынша бл процестер немесе блістердін німні (жартылай німні) зіндік нын анытамай жргізетін ксіпорындарда олданады. Бл вариантты химия нерксібінде, рылыс материалдары нерксібі орындарында олданады. Бл жерде шыын есебі мен німні зіндік нын калькуляциялауды арапайым жне блістік тсілдері йлеседі. зіндік нды капькуляциялауды процестік тсілі біртекті немесе шамамен аланда ксас, бірдей німді сериямен немесе жаппай нім ндіретін, не болмаса зіліссіз ндірістік циклі бір технологиялы процестерде олданылады. Шыындарды процестік калькуляциялауды технологиясы рбір ндірістік блімшені ндірістік процесті жеке блігін орындауды жне німні бір операциядан деу шарасы бойынша басасына жылжуын амтитын субъектілер олданады. Соы блімше ндірісті аятайды жне німді дайын нім оймасына тапсырады. Белгілі бір уаыт кезеі ішіндегі шыындарды тапсырады орындауга ажетті уаыт ішінде емес, есепті кезе ішіндегі бйымдара атыссыз, ндірістік блімшелер бойынша жинактап орытады. рбір блімше шін «Бітпеген ндіріс» жеке шоты ашылады. Мндайда есепті кезені басы мен соындаы бітпеген ндіріс шартты трде біткен німдерге айта, есептеледі.

німні зіндік нын басару негізі ретіндегі ндірістік есеп.зіндік нды калькуляциялауды процестік жйесі біртекті немесе шамамен сас, бірдей німді сериялап немесе жаппай ндіреті, не болмаса здіксіз ндірістік циклі бар ндірісте олданылады, Шыындарды процестік калькуляциясын процесс деп аталатын ндірістік кезені жеке блігін рбір ндірістік блімше орындауын кздейтін технологиясы бар ксіпорындар да олданады.ндіріс шыындарын процестік калькуляциялауды сондай-а р трлі бйымдарды жасайтын ксіпорындар ндірісті барлы процесін траты айталанатын операциялара блуге болатын жадайда олдана алады.Процестік тсіл кбіне нерксіпті кен ндіруші жне энергетика салаларында олданылады.

Бл салалар ндірісті жаппай трімен, німні шектеулі номенклатурасымен, лшеу мен калькуляциялауды орта белгілерімен, бітпеген ндірісті млдем жотыымен, не болмаса, шамалы млшерімен сипатталады.Жинатай келгенде шыарылатын нім бір уаытта шыын есебі объектісі мен калькуляциялау объектісі ны есепті жыл ішіндегі жиынты шыынды бл кезенде ндірілген нім санына блініп есептеледі.Біртекті нім шыаратын жерде ндіріске шыан шыындарды негізгі млшерін калькуляцияны барлы баптары бойынша оай анытауа болады. Кптеген кен ндіретін жне айта ндеу нерксібі орындарында жай тсілді нормаа сай тсілмен біріктіреді, осылайша ндіріс шыындарын баылауды кшейтіп, ндіріс барысында шыындарды нормадан ауытуын анытайды. Кптеген ксіпорындарды жмыс тжірибесі ксіпорындарда нормаа сай тсілдерді элементтерін ндірісті арапайым йымдастырумен бірге олданудаы дрыстыы мен озытыын длелдеді.

німні зіндік нын, табысты анытау, запастарды баалау шін ндірістік шыындарды жіктелуі.Егер ндіріске жмсалан шыындар есебіні жйесін німні (жмысты, крсетілген ызметті) зіндік нына шыындарды толы осу трысынан араса, онда шыындарды толы, толы емес, шектеулі енгізу жйесін блуге болады.Толы емес зіндік кнды жасау тсілі "директ-костинг", ал толы зіндік нды - "абзорпшн-костинг" деп атайды.Шыын трлері бойынша тікелей жне жанама шыындар блінеді. Тікелей шыындар пайда болан стінде натылы андай тр мен нім клеміне атысты екендігі белгілі шыындар. Шикізат пен материалдар, негізгі жмысшыларды (яни, осы німді дайындаумен тікелей шылданатын жмысшыларды) ебекаысы осындай шыындара мысал болып табылады.

Бл кезенде тікелей шыындарды шыарылатын нім трлері бойынша блінуін амтамасыз ету шін аналитикалы есепті осылайша йымдастыру ерекше маызды. Бан екі трлі амалмен - тапсырысты жне блістікпен жетеді.німді негізгі де, осалы ндіріс те ("баса жаа шыару" деп аталады) шыара алады. Сондытан тікелей шыындар негізгі ндіріс бойынша да, осалы бойынша да, 90 "Негізгі ндіріс" жне 92 "осалы ндіріс" блікшесінішоттарында жиналады. Жне де екі жадайда есепті ай трін олдану жнінде ката талап жо. Басаша айтса, ажет болса, негізгі ндіріс бойынша блістік діс, ал осалы бойынша - тапсырысты жне керісіншесі олданылуы ммкін. Бл жердегі ой, исын (логика) арапайым: негізгі жне осалы ндіріс р трлі салалара (мысалы, негізгі ндіріс - машина жасау, осалы ндіріс - азанды) жатуы ммкін, есеп дісті де, дл осы салаа е олайлысы олданылуы керек.