Шоан Уалихановты социологиялы ілімдері

Ш. Улихановты (1835— 1865) ылыми ебектеріні брінде, атап айтанда, «азатарды рісі мен онысы туралы», «Сот реформасы жайлы жазбалар», «Баянауыл округі туралы», «лкені кімет басару жйесі мен саяси жадайы», «Сахарадаы мсылманды туралы» жне т.б. шыармаларында казак коамындаы ккейтесті леуметтік мселелер зерттеледі.азатарды мір срген патриархалды - феодалды коамы барлы халытарды басынан ткізген эволюциялы даму жолы екенін атап крсетеді. аза коамыны эволюциялы дамуы зге елдердегі сияты елді ркендеуді биік сатысына ктереді деп тсіндірді. Оны леуметтік - экономикалы негіздері бар екенін длелдеді. Ол Ресей державасыны «крамына еніп отыран барлы братана тайпаларды ішінде халыны саныны кптігінен, байлыы жнінен біз бірінші орын аламыз. Меніше, алдаы ркендеу де бізді — казактарды лесіне тиеді», — деген орытындыа келеді.аза коамында орын алан жаымсыз былыстар тоырауды мотиві боланын, коам дамуында жаа бетбрыс алан еркін аымды тотатанын сынай отырып, казак еліні ркендеу болашаын реформамен тыыз байланыстырады, реформаа алай зірлену жне оны алай жргізу ажеттігі жнінде аса нды ой-пікірлер тжырымдады. Оны пікірінше, реформаа ылыми трыдан келу керек, наты тарихи жадайды есепке алу ажет. Сонда ана реформа стті орындалады, соны негізінде оамды организмні дамуы іске асады. Мндай реформаны аяына дейін жеткізуді маызды процесс деп санайды.Егер де коам мтаждыы мен ралдары белгілі болса, оамны л-ауатын жасарту масатын кздеген кез келген реформа ала ойан масатына сол уаытта ана жетеді.Басаша сзбен айтанда, реформаны жемісті жргізу шін згерістерді ішкі айнар кздерін кере білу ажет болды. Сонымен атар Шоан оамдаы згерістерді жасау ажеттілігі оамны даму дегейінен жне бара халыты мір салтынан туындауы тиіс деп тйді. Ал бны езі дифференциялау принципі трысынан аралуы керек. аза оамында жргізілетін реформаларды ішінде адамны трмысын жасартуа ыпал ететін реформа ана пайдалы, ал бл масата жетуге кедергі келтіретін реформа «зиянды». Сондытан ол бл масата жете алмайтын кез келген реформаторлыты жоа шыарды. аза еліне оамды мірді «экономикалы жне леуметтік» жатарын амтитын реформа ажет деп санады.Ш.Улихановты тжырымдауынша, коамда жасалатын бетбрыстарды халыа намдысы, пайдалысы экономикалы жне леуметтік реформа, олар «халыты маызды мтаждарына тікелей атысы бар реформа деп саналады, ал саяси реформалар ажетті экономикалы реформаларды іске асыруды ралы ретінде олданылуы тиіс, йткені жеке алынан рбір адам жне барлы адамзат жымдаса отырып зіні дамуында бір ана тпкі масата — езіні материалды л-ауатын оалтуа мтылады жне осыны езі прогресс болып саналады».Шоанны пікірі бойынша, экономикалы жне леуметтік реформалар шынайы коамды прогреске жетуді масат етуі керек, ал оамды прогресс з кезегінде халыты материалды халін жасартуа ызмет етуі тиіс. Саяси реформа белгіленген экономикалы масата жетуді ралы кызметін атарып, соан баындырылады. Сол халыты пайдасы шін іске асырылатын коамдаы згерістер «материалды ажеттілігіне» жне «лтты мазмнына» орайластырылан бірнеше талаптарды анааттандыруы керек. Оны аталмыш мтаждытар мен сипаттар деп отыраны азаты ауылды - рулы ауымдастыыны жерді жымдасып пайдалануы, ебекші жртты леуметтік ауымдастыы сияты жасы жатары еді. Сонымен катар оны зара кмек, трмыста бір-біріне ол шын беру жне зін-зі басару белгілерін де назардан тыс алдырмай, оларды маызды жатарын ашып крсетті. Шоанны пікірі бойынша, блар «оыан еуропалытарды еліктеуіне» трарлы былыстар.лама алымны бл пікіріні бгінгі тада бізді елімізде жріп жатан реформа шін практикалы маызы зор. Біра осы нды пікірді ескерілмеуі оамды келесіз жадайлара да сотыруда. оамны кйін жне халыты салт-дстрі мен дет-рыптарын есепке алмай, зге елді тжірибесін кзсіз енгізе салуды республика з басынан кешірді. Бны брі жргізіліп жатан реформаны барысына серін тигізбей оймады.Шоан реформаны халыа тануа да арсы болды. Оны кзарасы бойынша, «еріксіз, кштеп іске асырылан реформа казіргі таа дейін адамзатты ауыр зардапа сотырып келеді». Ол аза елін басаруды мндай дістерінен сатандырды, йткені олар халыты толытуы ммкін деп санады. Ойшылды пікірі бойынша, реформа айсыбір коама тн тере ажеттіліктерден туындауы керек. Бдан кері жадайда олданылан шаралар іске аспайды, тіптен оамдаы згертулерге жаымсыз ыпал ететін процестерді тудыруы ммкін.Оны пікірінше, мндай апаттарды «жнсіз теориялара сйенген немесе баса халыты мірінен алынан» реформа алыптастыруы ммкін. Шоан лкеде жргізілуге дайындалып жатан сот реформасын осындай реформаны атарына жатызды. кімет шенеуніктеріні реформа жнінде ебекші халыты пікірімен санаспай, «танымал ырыздарды» пікірін білуге мтылуын ателікке есептеді. «... танымал жне бай адамдарды мдделері, тіптен жоары ркениетті оамдарды зінде, кебіне - кп бараны, кпшілікті мдделеріне арсы болады».

Реформаларды стті жзеге асуын Шоан оларды дрыстыымен байланыстырып арастырады. Олар прогресс задарына негізделсе ана дрыс болады. Оны пікірі бойынша, дл осындай жадайда ана оамды организмні дамуы дрыс, орынды жреді. Осыдан келіп халытар: зін - зі дамыту, зін - зі орау, зін-зі басару жне зін-зі жазыру іспетті саяси прерогативтерді жзеге асыруы тиіс.Шоан аза коамын леуметтік организмні крделі объектісі ретінде арастыра отырып, оны леуметтік - тапты рамыны коам дамуына сйкес лкен згерістерге шырап отыратынын крсетті. Оны тжырымдамаларында аза оамыны а сйек жне ара сйек деп аталатын екі топа блінуі феодалды оам кезінде орын аландыы тжырымдалады. оамны мндай екі ірі леуметтік топа блінуіні себебін ол адамны шыан ата-тегінен, мал-млкінен, билік ету дегейінен креді. А сйектер трлі жеілдіктерге ие болан индивидтерді жабы сословиесі еді. Бан трелер, яни хан тымынан шыандар енді. Шоан ожаларды а сйектерді атарына жатызбаан. Біра халы оларды білімі шін крметтейтін еді, деген ой айтады. ара сйектер азаты билері, байлары, батырлары, тархандары, асаалдарынан трды. оамды мірді леуметтік иерархиясыны е тменгі сатысыны негізгі блігін шаруалар раса, алан блігін трелерді р трлі тапсырмаларын атаран тлегіттері толтырды. Шоан осы жікті ла балайды. мірде оларды статусы лдардан жоары еді. азастанны Ресейге бодан болуы, ханды институтты жойылуы, басаруды жаа жйесіні енгізілуі жне т.б. себептер аза оамыны леуметтік рылымына жаа згерістер енгізді. оамды а сйек пен ара сйекке блу бірте-бірте бседеп, тотады. Ендігі жерде аза халыны леуметтік –тапты рылымыны бай жне кедейге блінгенін, кедейлерді «сахара пролетариаты» боланын, оларды ауыр жадайын ашып жазды. Бл екі тапты леуметтік мдделеріні тіптен йлеспейтінін, соны салдарынан оларды арасында шиеленістік жадайларды болу ммкіндігін ашады. Орыс казактарыны аза жеріне оныстандырылуы коамны леуметтік рылымына згеше сипат беріп, лтаралы арым - атынастарды алыптастырды.Шоан з ебектерінде таптар арасындаы леуметтік тесіздікті мотивін зерттеп, соны негізінде адамдарды оамда иеленетін статусыны аныталатынын жне топтар арасындаы леуметтік шиеленістерді пайда болуыны негізгі себептерін крсете білді.Шоан лтаралы атынастар мселесіні ршуін азатарды з жерінен ыыстырылып, материалды жадайыны крт лдырауынан, керісінше, орыс казактарыны азатардан тартып алынан нарлы жерлерге орналасуынан, оларды трмысты жадайларыны тез ктерілуінен деп есептейді. «азатарды ерісі мен онысы туралы» деген мааласында Шоан: «азатар лан-байта жер кеістігін иеленгенімен, азіргі уаытта тек оны шамалы ана блігін пайдаланып отырса да жерге рдайым зруі, — деп нарлы жерлерден айырыла бастаанын жазады. Жерді лтаралы карым - атынастаы негізгі мселе етіп ояды.Шоан орыс казактарыны станицасына казактарды байыры ата - онысы Баянауылды ту салдары мал жайып, мал ыстататын жерлерінен айрылуына, малдарыны ырына шырауына, казактарды материалды жадайыны нашарлауына сотыранын жазды. здері асты ндірумен шылданбаан казактар станица жерін жергілікті халыа жала таратып, одан тскен німнен сады жинап отыран. Бл жадайлар азатар мен орыс казактарыны арасын шиеленістіре бастады. алыптасан жадайдан шыу жолын іздеген Шоан 1864 жылы 26 наурызда Батыс Сібір кімшілігіне хат жазып, бл мселе бойынша пікірін білдіреді.Онда Баянауыл станицасыны жерлерін кайта блуді сынып, е алдымен ыстаты мекендер мен орманды алаптар казактара, олардан артылса ана казактара жер таратып беруге болады деп есептейді.Шоан ркендеуді ай сатысында транына арамастан кез келген халыты зін-зі дамытуын, зін-зі орауын, зін - зі басаруын жне зін-зі жазыруын оамды даму задылытары ретінде арастырып, оларды казак коамындаы рекет ету кріністеріне тоталады.Ресей лемдік сот тжірибесін абылдап, оны шеткі айматара, соны ішінде казак еліне таратпашы болды. Шоан патша кіметіні осы рекетіне арсы шыып, оны негізсіздігін сына алды. Оны пікірінше, «рулы трмыс пен рулы атынастар стем етіп тран шата, халыты брыны мірінен туындап, оны даму жолдарынан жне еліні ерекшеліктеріні ыпалынан алыптасан казіргі рекет етуші билер соты казактарды дамуын барынша анааттандырады».Билер институты - казак коамындаы ерекше рылыс. Оларды ешкім сайламайтын жне таайындамайтын. Ш. Улиханов талантымен кпшілікті кезіне тсіп, сыннан срінбегені ана осы рметті би атаына ие болатынын айтып келіп, патша кіметіні казакты билер институтын жоюа стаан баытыны жнсіз екенін сынайды. Билер институты асырлар бойы жетілдірілді. Соны негізінде ара ылды а жарып діл де ткір шешім айтатын йгілі билер шыты. Шоан мндай билерді би атаы балаларына мрагерлікпен беріліп, ке жолын уушылар да боланын жазады. Орта жзді аракесек руынан шыан йгілі азыбек биді рметті би атаын Бекболат, Тіленші, Алшынбай сынды ш рпаы жаластыран. рине, бан арап би болу бірыай тым уалайтын мрагерлік былыс екен деген ой тумауы керек. зіні талантымен халы арасынан талай белгілі билер шыты. Орта жздегі алы аржас ішінен шыан Шорман 13 жасында, аратан би атанан. Жоарыда аталан объективтік себептер билер сотыны аза коамында одан рі з функцияларын атаруа тиістігін тжырымдайды.Билер сотыны саталуын Шоан халыты зін-зі басаруыны маызды буыны деп арай отырып, патша кіметі XIX асырды 60-жыл-дарында азатарды мддесіне сйкестендірілген лкені басару жйесін орнатады деп кткен еді. Алайда, оны міті орындалмады. Бюрократиялы басару жйесі алыптасып, елді жадайын ауырлатып жіберді. Осыан байланысты Шоан зіні тл ебектерінде бюрократиялы басаруды алуан трлі жымысы дістерін олданып, казак халын ауыр зардаптара сотыран патша кімшілігінен казактарды зін-зі басаруын талап етеді1. Халыты зін-зі басаруын Шоан елді демократияландыруды маызды принципі ретінде зерделеді. Басаруды осы жйесіне туді жолдарын да арастырды. Алайда, братана халытарды билеп-тстеп тран патша кіметі шін Шоанны сыныстары тиімсіз еді. Сондытан оларды мойындаысы келмеді.Шоанны леуметтанулы кзарастары О. Конт, Г. Спенсер, т.б. Батыс леуметтанушыларыны ой-пікірлерімен сас. Шоан оларды тжырымдамаларыны тірегінде алып оймады. оамны кейбір леуметтік мселелері жнінде олардан ілгері кетті. Сондытан да Шоанны леуметтану саласындаы пайымдаулары коамды ылымдара осылан зор лес.

Шоан сияты казак коамына назар аударып, оны тыш зерттегендерді бірі Ы. Алтынсарин болды.

Контты позитивизмі

леуметтануды дербес ылым ретінде пайда болып алыптасуы Батыста француз алымы Огюст Контты (1798-1857) есімімен тыыз байланысты. Ол е алдымен Батыстаы позитивистік философияны негізін салушы болып есептеледі. 1830 жылы оны «Позитивті философияны курсы» деп аталатын алты томды ебегі жары крді. Міне, осы ебегінде оны леуметтік ойлары баяндалады. Осы ебегіні 3-томында алаш рет Конт «леуметтану» («социология») деген терминді енгізеді жне оамды ылыми негізде зерттеуді зіні алдына масат етіп ояды. Огюст Конт леуметтануды ажетілігін алай негіздеді? Бл мселені Конт философия саласындаы зіні адам аылыны дамуыны ш сатысы туралы ашан заы арылы длелдейді. Олар: теологиялы, метафизикалы, позитивтік. Бларды адамны ой-рісіні (интеллект) дамуыны ш тарихи алпы деп те атауа болады.Демек, адам ойлауды алашы теологиялы сатысында зін оршаан ортаны діни нанымдара сйене отырып тсіндірген. Ал, екінші метафизикалы сатысында діни негіздерден бас тартады да айналадаы былыстарды белгісіз абстрактілі мндер, себептер арылы тсіндіре бастайды. шінші, позитивтік сатыда адам алашы екеуінен бас тартып, дниені тсіндіруде натылы баылаулармен шектеліп, траты байланыстарды анытауа кшеді. Контты пікірінше, алдыы сатылар соысына негіз болып отырады. Сйтіп позитивтік ойлау алашында математикада, физикада, астрономияда олданылды деп крсетті. Содан кейін ойлауды ондай орытындысы ретінде биология пайда болды деп крсетті. Ал, леуметтануды позитивтік білімні шыы деп есептейді. Контты ылымды жіктеу тсілі бойынша, леуметтану биологиядан кейін пайда болан. Егер, биология озала алатын барлы тірі жануарлар дниесін зерттейтін болса, леуметтануды одан айырмашылыы - ол леуметтік былыс ретіндегі адамны рекеттерін арастырады деп крсетті. Яни, леуметтану адамды зі сияты адамадарды ортасындаы арым-атынасы трысынан тсіндіреді. Екіншіден, леуметтану зіні зерттеулерінде позитивтік (ылыми) тсілдерге негізделеді. «Позитивюс» - латын сзі, дрыс, жаымды дегенді білдіреді.Огюст Контты леуметтанулы концепциясында басты екі идея жатыр: 1. оамтануда ылыми тсілді олдану; 2. леуметтік реформаларды жасауда іс жзінде ылымды олдану идеясы.ылыми білім оамны дрыс дамуы шін ызмет ететініне Конт кміл сенді.