Ф.Теннисті социологиялы ілімдері

Фердинанд Теннис нем. Ferdinand Tönnies (1855 - 1936 ж.ж.) - неміс леуметтанушысы, немісті классикалы леуметтануыны негізін калаушы. Теннистi негiзгi ебегі – "ауым жне оам". ауым келісім, дстрлі атынастарды басымдыына негізделетін оамды байланыстарды формасы ретінде. оам леуметтiк атынастар, келісім-шарт негізінде рылатын ерекше форма ретінде. оамды атынастар жне леуметтiк топтарды типологиясы. Ол социологияны ылыми пн ретінде алыптасуы мен оны Германияда индустриялануына кп лес осты. Оны лемдік социологияа осан негізгі лесі теориялы тсініктер жйесін ашып арастыруында. Оны бастауы “Gemeіnschaft und Geselschaft” (1887) ебегінде жатыр. Теннис жйесіні толы рылымы оны соы ірі ебегі “Социологияа кіріспеде” (1931) крсетілді.Теннис социологиясыны маызды категориялар санатына мыналар кіреді: баса адамды танып білу, белгілі жне белгісіздік (Gekannsteіn, Bekkanschaft - Fremdheіt), симпатия - антипатия, сенімділік - сенімсіздік (Vertrauen - Mіsstrauen); леуметтік байланыстылы (Sorіales Verbundenseіn); леуметтік мн (Sozіale Wesenheіt) немесе леуметтік форма (Sozіale Gestalt); мндік ерік (Wesenwіlle) пен сайлау еркі (Kurwіlle); ауым (Gemeіnschaft) жне оам (Gessellschaft); табии - жасанды немесе леуметтік немесе ымды тла (naturalіche Person - kunstlіche, sozіale Person, Kollektіvperson); табии-леуметтік атынас (naturalіshes-sozіales Verhaltnіs), леуметтік жиынты (Samtschaft), корпорация (Korperschaft). Теннисті ойынша социология леуметтілікті барлы трін зерттейтін жалпы жне адам леуметтілігін зерттейтін арнайы социология бола алады. Арнайы социология таза, олданбалы, эмпирикалылыа блінеді. Кез келген леуметтік рылымдар адамдарды зара рекетінен рылады. Ерік баса ерік пен баса денені сатауа немесе бзуа баыттала алады. Таза социологияны пні зара малданан ой-пікірлерді есебінен рылады. Адамдарды зара жаымсыз рекеті болып табылатын атыыс жалпы социологияны пні болып табылады. Теннис зара бірін-бірі терістеуші атынастарды жете зерттемейді.зара рекеттер нтижесінде оан атысушылар шін маызды болып табылатын лдебір нрсе пайда болады. Адамдар осы маыздылыа сйкес рекет етеді. Демек, социология “маызды заттарды”, “моральдік деректерді” зерттейді. Тсілдерге блуді социологиялы мні адамдарды зара арым-атынасы жанды байланыс ретінде немесе механикалы артефакт ретінде тсіндірілуінде жатыр. лпы аланда, социологиядаы басты мселелер Теннисті зерттеулерінен XVІІІ - XІX асырды басындаы леуметтік-философиялы ойларыны дамуыны негізгі айшылыынан - мемлекет, ы жне леуметтік институттарды алыптасып, мір сру мселесіні тымды жне тарихи тсілдеріні айшылыынан шыып отырды. Теннис зіні масаты ретінде тымды жне тарихи дниетанымды байланыстыруа, тымды ылыми тсілді артышылыын леуметтік дниеге тарихи кзараспен біріктіруге шешім абылдайды. Оны айнар кздері ретінде ыты тарихи мектебіні негізін алаушы Ф. фон Савиньиді ебектері, Г.Мэнны “Ежелгі ы” кітабы, Морган, Баховен сияты жне т.б. этнограф, тарихшыларды ебектері ызмет атарады. Мндай мтылыстарды нтижесі Теннис дйекті трде жргізіп келген оамны екі трін бір-біріне арсы ою болды.Негізгі идея ауымды атынастар мен байланыстарды бір жаынан, ал оамды атынастарды екінші жаынан арсы ою болып табылады. Бірінші трді арым-атынасы эмоцияларда, рухани бейімділікте тамырланып, зіні тепе-тедігін айталану арасында саналы дстрлер ретінде жне эмоционалды байланыстар мен жалпы тілді біріктіруші ыпалыны арасында сатап алады. “Мен ауымды атынастарды мынадай трлерге блемін деп жазды Теннис: 1) рулы атынастар. рине, бан е алдымен жалпы рулы немесе туысты атынастар жатады; 2) бірігіп мір сруге, отбасылы мірді сипаттаушы кршілік атынастар; 3) рухани жаындылы санасына негізделген досты арым-атынастары, бл сана бірлесіп мір сруді лдебір тріне негізделгендіктен, олар орта діни рал ретінде, “ауым” ретінде ерекше леуметтік маыза ие болады. ннис зіні социологиясын негіздеген бастапы идеализацияа екі абстрактілі ымды осан болатын. Теннисті социологиялы ойыны негізінде ымды антиномия принципі жатыр; леуметтік ерікті кез келген наты крінісі ретінде ерік былысы мен сана былысын бір уаытта крсететін сияты, кез келген леуметтік рылым да бір уаытта бірдей ауымны да, оамны да белгілерінен трады.Осылайша ауым мен оам леуметтік формалар жіктелімінде негізгі лшемге айналды. Жалпы, Теннис мндай лшемдерді дамыан жне реттелген жйесіне айналдыруа тырысан. Мселен, леуметтік мірді оамды мндері немесе формалары ш трге блінеді: 1) леуметтік атынастар, 2) топтар, 3) корпорациялар мен бірлестіктер. леуметтік атынастар оан атысушы индивидтер осы атынастарды сезінген кезде ана емес, сонымен бірге осы атынастардан пайда болатын атысушыларды зара ытары мен міндеттері сияты, оларды ажеттілігі туындаан кезде мір среді. Басаша айтса, леуметтік атынастар - объективті сипата ие болан атынастар. і немесе одан да кп атысушылар арасындаы атынастарды жиынтыы “леуметтік шебер” райды. леуметтік шебер атынастан топа туді сатысы болып табылады. Топ индивидтерді белгілі бір масатына жету шін саналы трде бірігуі кезінде алыптасады. Одан рі: лдебір леуметтік форманы ішкі рылымы болса, яни мнда индивидтерді белгілі бір саны белгілі бір функциялар атаратын болса, онда леуметтік форма корпорация немесе бірігу деп аталады.Осы наты рі тарматалан типологиялы рылымны барлыы, егер де р формасы ауымды жне оамды кріністерге блінбесе, абсолютті тарихтан тыс жне абстрактілі сипата ие болар еді. арды дамуы трысынан леуметтік феномендерді талдауды Теннис олданбалы социология деп атайды. олданбалы социологияны тсілі ретінде ымды антиномия принципі болады. Теннис бойынша леуметтік арым-атынастарды негізінде жатан ерік пен сананы диалектикалы зара рекеттесуі сана басымдылыы жаына арай дамиды, яни оамды даму тымдылыты су процесін білдіреді.Теннис социологиясында алдыы дуірге тн болып келген леуметтік-философиялы спекуляциядан алдын ала алынан ндылыты позициялара, саяси нсамалара жне морализаторлы тенденциялар тарихы философиясына жат болып келген объективті, ылыми социологиясын жасауда ала жылжу байалады. рине, Теннис социологиясыны “ылымилыы” ылымны белгілі, позитивтік бейнесіне баытталан. зіні социологиялы тжырымдамасыны жетістіктеріне біріншіден, объективтілікті, екіншіден, зіне тн натуралистік тенденцияны, шіншіден, оны ндылыты алышарттара жне тжірибелік леуметтік іс-рекетке туелді еместігін жатызды. Теннис кейіннен ХХ асырдаы батыс социологиясында одан рі дамытылып, іске асырылан біратар идеяларды ала тартады. Бл, е алдымен социологияны талдамалы рылымы (тарихи рылыма арсы болып келетін) идеясы, ол идея социология зін-зі ылым деп тануында, з орнын тауып, оамды талдауа зіндік тсіл ойлап табуына негізделеді. Теннис алашыларды бірі болып батыс социологиясында сол заманнан бері таза социологиялы болып арастырылан леуметтік рылым мселесін ала ойды. Формальді социологияны зерттеу идеясымен кейіннен Г.Зиммель де айналысты. Теннис социологиясыны маызды жатарыны бірі ретінде леуметтік танымны натуралистік теориясы болды, кейіннен ХХ асыр социологтары оны кптеген нсаларын арастырып дамытты.азіргі заманы батыс социологиясына Ф.Теннис осан лесіні ішіндегі бастысы - ауым мен оам тсініктеріне ие болан леуметтік байланыстар мен атынастарды екі трі. Бл идеяны Э.Дюркгейм жаластырып, оамды “органикалы” жне “механикалы” ынтыматастыпен дейді. Бл типологияны айта деліп, айта арастырылан трінде азіргі тада кптеген социологтар, философтар мен тарихшылар осы заманны тарихи дамуыны негізгі атыысын тсіндіру шін олданады.