Ас орытуды реттелуі,гигиенасы

Сілекей бездеріні ызметіні реттелуі.Ас ауыза тскеннен кейін бірнеше секундтен со, сілекей шыару кшейе бастайды. Мндай сілекейді тез блінуі рефлекторлы трде, жйке жйесіні атысуымен реттелетінін білдіреді. Ауыз уысындаы ас тілде, ртта, ерінні ішкі жаында орналасан дм сезгіш, ауырсыну, жылу сезгіш терморецепторлар мен ысымды, механикалы жанасуды сезетін барорецепторларды тітіркендіреді. Оларды штарында озу пайда болады. Бл озу орталыа тепкіш, яни кезеген, тіл-жтынша жне бет нервтеріні афференттік талшытары арылы сопаша мидаы сілекей шыару орталыына келеді. Бл жерге келген озу талданып, талыланып жауап озу туады. Ол симпатикалы жне парасимпатикалы орталытан тепкіш, яни эфференттік нервтер арылы сілекей бездеріне барады да, шартсыз сілекей шыару рефлексі іске асады.Мндай нтижені сілекей бездеріні гормондары к а л и к р е и н мен брадикинин де тудырады. Симпатикалы нервтендіру жйесі оректендіру (трофикалы) ызметін оздырады, сілекей ферменттерін ондіруді реттейді. Симпатикалы нерв талшыын тітіркендіргенде аздаан млшерде сілекей шыады, біра ол ферменттер мен муцинге мейлінше бай болады.Сілекей таматы кргенде, оны иісін сезгенде, асты атын айтып гімелескенде де шыады. Бл — И. П. Павлов шартты рефлекс деп атаан сілекейді шартты трде блінуі. Бл рефлекс Брын крген, жеген, иісін сезген, аты аталан таматы абылдаанда пайда болады. Мысалы, Брын лимон жеп крмеген адамда лимонны трін кріп тран мен немесе оны сз ыланнан сілекей блінбейді..Кшті тітіркендіргішке 1,5-2 секундте, ал лсіз тітіркендіргішке 15-20 секундта сілекей бліне бастайды.Ауыз уысындаы сезгіш рецепторларды тама тйіршігіні немесе сілекейді серінен тітіркенуі сопаша мидаы жтыну орталыын оздырады. Жтыну оралыындаы озу импульстері шкіл, тіласты, кезеген жне тіл-жтынша нервтеріні эфференттік жолымен жтынша пен кмейді блшы еттеріне келеді. Оларды жиырылып, босауыны нтижесінде ас оймалжыы ешке теді.

Ішек-арынны озалысы (моторикасы).Ішектер мен арынны абыралары озалып, ас оймалжыын оларды бір блігінен екінші блігіне жылжытып отырады, онсыз асты орытылып, бойа сіуі ммкін болмас еді.Ішек-арынны абыраларындаы зын жолаты жне саина трізді орналасан тегіс еттер жиырылып, ысарып трлі озалыстар жасайды. Ондай озалысты негізгі екі грі бар: маятник трізді жне перистальтикалы. Перистальтикалы жиырылу кезінде ішек-арын толын іспетті блкілдейді де, ас оймалжыы бір блімнен екінші болімге ауысады. Маятник трізді ыраты жиырыланда ас оймалжыы ас орыту слімен араласады. арынны томенгі жа (пилорус) бліміні сфинктері ашылып-жабылуына арай ас оймалжыы арыннан он екі елі ішекке сыымдалып, блек-блек болып теді. Ас оймалжыы он екі елі ішекке ткенен кейін оны абырасындаы механорецепторлар, хеморецепторлар мен барорецепторлар тітіркеніп, олардан келген озу импульстеріні серінен ас орыту мшелеріні озалысын реттейтін жйке орталытары арына жауап импульстер жібереді де, арын сфинктері жабылады.

Ішектегі ас орытуды реттелуі.Ішектегі ас орытуды, бірінші кезеі, таматы серінен ауыз уысы мен жтыншатаы рецепторларды тітіркенуінен басталады. Бл кезеде ферменттерге бай аздаан млшерде йы безіні слі ішекке йылады. Екінші кезеі, арын сліні блінуіне байланысты туады. арынны хеморецепторларыны тітіркенуі кезеген нерв арылы ас орыту орталыына баратын импульстерді тудырады. Ас орыту орталыынан озу ащы ішекке, йы безіне жне бауыра келеді. Ас оймалжыыны арыннан ішекке туіне байланысты йы безі кптеп сл ндіре бастайды.Ішектегі асты орытылуын реттейтін е жоары орталы — миды гипоталамус блігі. Оны хеморецепторларын «аш» ан тітіркендіреді. Бл орталыты ызметіні блінуі тойымсыздыты (кбінесе крі адам-дарда) тудырады.Ас орытуды е жоары реттеуші орыны — ми ыртысындаы ас орыту орталыы. Ас орыту жолдарыны брінен осы орталыа озу импульстері келіп отырады. Мны длелдейтін жадай — таматы иісіне, таамны аттарына, тама жайында гімелескенде шартты рефлекстер пайда болады.

Ас орыту мшелеріні гагиенасы.Сби баланы траты тістері бірнеше жылдар бойы ст тістеріні астында болатындытан мектеп жасына дейінгі жне мектеп жасындаы балаларды ауыз уысы мен тістеріне ерекше кіл аударуы ажет. Дниежзілік денсаулы сатау мекемесіні мліметі бойынша азіргі кезде балаларды ХО-90 %-ны тістері немі емдеп жруді ажет ететін корінеді. Балаларда, сіресе тіс к а р и е с і жиі байалады. Мны себебі ышылдар тісті эмал абыыны жне тіс лпасы дентинні минерал тздары н ерітеді. сіресе комірсуыны ашыанынан пайда болатын ст ышылы гіске кп зиян келтіреді. Одан рі эмалі блінген тіске микробтар сер ете бастайды. Сйтіп тісті органикалы заттары ыдырайды. Кариесті пайда болуына таматы рамындаы В жне Д топтарындаы витаминдерді, кальций, фосфор, фторды жетіспеуіні де ыпалы бар. Мны брі организмдегі минералдар мен белокты алмасуына, соны ішінде тіске де сер етеді. Кариесті майда болуына ауыз уысындаы микроорганизмдерді осері мол, сондытан баланы кніне екі рет (таерте гран со жне кешке жатарда) тістерін арнайы пасталармен тазартып отыруы жне таматан со ауызын іиымшым температуралы сумен шайып отыруыны маызы зор. Кариесті болдырмау шін таматы рамындаы кальций, фосфор мен фтор жне витаминдерді млшерін геестіруге кіл блу ажет. азіргі кезде ауыз суын фторлау, арнайы тіс пасталарын жасау сияты ауруды алдын алу жмыс тары ке жола ойылан. Сонымен атар, балаларды тістерін мезгіл-мезгіл маман дрігерге корсетіп, тексеру ажет. Маман дорігерлер ауру тістерді емдеп, пайда болан тесіктерін бтіндеуі тісті млде бзылудан сатайды. Балалара тым ысты немесе тым суы тама беруге болмайды. сіресе жылы таматан кейін оте суы таамдарды жеу оте зиянды. Жаа іспетті атты жемістерді тіспен жаруа балалара рсат етпеу керек.Педагогтер ас орыту мшелеріні жйке жйесіні баылауында екенін мытпауы керек. Кнделікті мір жадайларына байланысты балаларда таматануа, сіресе мезгілінде тама ішіп-жеуге байланысты шартты рефлекстер кптеп пайда болады. йреншікті уаытта арын слі боліне бастайды. Сондытан кнделікті таматану кестесін бзуа болмайды. Бл талапты орындау шін тскі таматы ішетін кезде оу-трбие жмысын тотатан жн. Асты дрыс орытылуына дастарханды жаю тртібі де маызды: таматы жаымды иісі, трі, ас ішетін орынны маайыны тазалыы т. б. кп сер етеді.