Наты сектордаы ксіпорынны инвестициялы белсенділігін ынтыландыру

Ксіпорынны аржылы жадайынны е бірінші критериі болып ксіпорынны тлем абілеттілігін баалау болып саналады. Тлем абілеттілігі дегеніміз - ксіпорынны за мерзімді міндеттемелерін айтару абілеттілігі. Яни міндеттемелеріне араанда активтері кп ксіпорынны тлем абілеттілігі жоары деп есептеуге болады.

Ксіпорын зіні ыса мерзімді міндеттемелері шін тлеу абілеттілігі арызды жою деп саналады.

Аымдаы фирма жадайыны крсеткіші (ПТСФ)

Бл аымдаы активтерді ыса мерзімді активтерге атынасы. Яни аымдаы активтерді орташа айналым затыына те период кезедегі ксіпорынны тлем абілеттілігін сипаттайды.

Тлем коэффициенті нерлым жоары болса, сорлым арыз берушілер жадайы жасы деп есептеуге болады.

Тлем коэффициентіні алыпты крсеткіші 2-2,5 болуы керек.

Абсолютті арызды жою крсеткіші (АЖК)

Ксіпорынды атал баалау крсеткіші. Бл крсеткіш арылы ксіпорынны аымдаы арыздарды андай блігі е ыса мерзім ішінде тлей алатынын біле аламыз. Крсеткішті отайлы мні – 0,2 – 0,25.

Бл крсеткіш тлем мнділігі ксіпорын жмысыны алыпты дамуына кедергі жасайды. Себебі бл крсеткіш ксіпорын тлем абілеттілігіне кдік тызады.

Сынды баадауды крсеткіші немесе коэффициенті.

Бл ксіпорынны те атал баалау крсеткіші болып табылады. Бл крсеткіш аымдаы активтерді кейбір бліктеріні, яни капиталды аша аржаттары, дебиторлы арыздар мен тез сатылатын баалы ааздарды аымдаы міндеттемелерімен салыстыру арылы есептеледі. Яни егер ксіпорынны жадайы те иын, сынды жадайда болса, онда ксіпорынны арыздарын аншалыты клемін тлеуге болатынын баалауа негізделген крсеткіш болып есептелінеді.

Дебиторлы арыздарды орташа айналым затыы ішіндегі ктілетін тлем абілетін анытауа ммкіндік береді. Бл крсеткіш тек аымдаы міндеттемелерді бар аша арылы ана емес, сонымен бірге ктілетін, сатылатын німнен тсетін пайданы да пайдаланып, тлеуге болатынын сипаттайтын крсеткіш.

Крсеткішті отайлы мні – 0,8 -0,7 болуы ажет. 2004 жылы ол – 0,5 , ал 2005 жылы – 0,4-ке те болды.

Жеке инвестициялы ресурстарды шектелу жадайында, республикада тиімді экономиканы руа баытталан, рылымды – инвестициялы саясатты жзеге асыру, сусындар шыарушы салаларыны жаа кен орындарын, клікті, деуші жне машина жасау ндірісін енгізу жолымен ндіруді кеейту шін ірі отанды жне шетел капитал салымдарын талап етеді.

Дниежзілік тжірибеде е кп тараан жне азастанды жадайлар шін жарамды белсенді инвестициялы стратегияны жзеге асыруды йымдастырушылы формасы – инвестициялы бадарламаларын дайындау болып табылады.

Отанды экономистерді болжамды баалаулары бойынша, мемлекетпен кепілді мемлекетті бюджет аражаттары, несиелер мен арыздар келешекте мемлекет бюджетіні жалпы дегейінен 20 % –дан аспайды. Біра, оларды блу жне пайдалануды йымдастырушылы формаларын сапалы згерту ажет.

біріншіден, масатты бадарламалар мен тек конкурсты негізде ата сйкестікте мемлекеттік инвестициялы аражаттарды блуге ту керек. Екіншіден, коммерциялы емес сипаттаы жне здеріні аржы кздері жо, леуметтік мндегі объектілер шін айтарымсыз аржыландыруды сатау. шіншіден, айтарымсыз аржыландыру жне жеілдікті несиелеу формасындаы инвестициялара баытталатын, бюджет аражаттарыны масатты шыындалуын мемлекеттік баылауды кшейту. Тртіншіден, тікелей бюжеттік аржыландыруды – инвестициялы жобаларды бірлескен мемлекетті-бюджеттік аржыландыру тжірибесін кеейту, сонымен атар, жеке лтты жне шетел капиталын тартумен; мемлекеттік кепілдіктер мен инвестицияларды сатандыру арылы жанама олдау, мамандандырылан инвестициялы банктер, орлар руда атысу жне таы басалар арылы жзеге асырылады.

Ксіпорынны экономикалы суі жне кп каналды аржыландыруды алыптастыру жадайындаы инвестициялы стратегия негізгі баыттарды осу керек:

- мемлекеттік аржыларды толы жне жеке пайдалану арылы немесе мемлекеттік кепілдіктер одауымен, мемлекет шін маызды мірлік амтамасыз ету (жизнеобеспечение) объектілеріне капиталды салымдарды аржыландыру;

- айма пен ел экономикасыны суіні базасы бола алатын, блек объектілерді нктелік инвестициялауы;

- елді бкіл салалар, ндірістер мен айматары бойынша лтты шаруашылыты ке клемде инвестициялау;

Инвестиция саласындаы парадигманы ауысуы, кез–келген аумата сияты, за жне иын процесс болып келеді. Сондытан, инвестициялармен істі азіргі жадайыны тез згеруіне, жеке капитал рыланша дейін жне оны пайдалану шарты мен инвестициялы масатта халыты жинатауыны рылуына дейін, міттенбеу керек.

3. Аша нарыыны рылымы жне аржылы ралдары . Р аумаында аша нарыыны аржылы ралдарымен мынадай операциялар айналымда олданылады:
• олма-ол ашаны табыстау;
• Чек беру;
• Вексельдер беру немесе оларды индоссамент бойынша табыстау;
• Тлем карточкаларын пайдалану;
• Борышты олхаттарды айналымы.

олма-ол ашамен тлеу зады тлем ралы болып табылатын банкнот немесе тиын трінде жзеге асырылады. олма-ол тлемді ашалай міндеттемесі бар тла тікелей немесе делдал арылы орындай алады. Чектермен есеп айырысу жол, есеп айырысу жне баса да чектерді чек стаушыа з шотынан белгілі бір соманы банкті тлеуін бйыратын тлеушіні жазбаша кіміні кмегімен жзеге асырылады. Ашалай чек олма-ол ашаны банкте стаушыны тлемдері,мысалы, ебекаы,шаруашылы ажеттіліктері,іссапар шыыстары жне т.б. шін олданылады. Есеп айырысу чегі олма-ол ашасыз есеп айырысуда олданылады. Бл – наты тлаа немесе чекті крсеткенге онда крсетілген белгілі бір соманы банкке тлегені туралы аымдаы шот иесіні шартсыз жазбаша бйрыын амтитын жат. Есеп айырысу чектері телген немесе телмеген болуы ммкін:
• Чек берушіні жеке шота депозитке салан аражаты;
• Чек берушіні тиісті шотындаы аражат, біра чекті беру барысында онымен келісілген келісім бойынша банк кепілдік еткен сомадан арты болмауы керек. Бл жадайда банк чек берушіге оны шотында аражат уаытша болмай алан жадайда зіні аражат есебінен чекті тлеуге кепілдік бере алады.

Атаулы чек (наты тланы атына жазылан), сынбалы чек (сынушыны атына жазылатын) жне ордерлі чек болады. Ордерлі чек белгілі бір тланы пайдасына немесе оны бйрыы бойынша жазылады, яни чек беруші оны жаа иесіне индоссаментті кмегімен беруі ытимал. Оны стіне, чек кроссталан – бет жаына екі параллель сызытар жргізілген болуы ммкін. Кроссталу з кезегінде жалпы жне арнайы болуы ытимал. Бірінші жадайда (сызытарды арасында «банкті» белгісі болмайды) оны тлеуші банкке немесе зіні клиентіне тлейді. Мндай чекті стаушы тла оны сызытарды арасында атауы крсетілген банкке ана сынады.

Чек айналымыны баса да артышылытары бар: чек баса тлем ралдарыны, оны ішінде пластикалы карталарды жне валютаны кмегімен есеп айырысу ммкін болмаан барлы жадайларда, есеп айырысуа ммкіндік береді.

Экономиканы аша-несиелік реттеуіндегі вексельдер сатылатын жне сатып алынатын нарыты рлі ерекше. Оны маызы – экономикада аша аымын біралыпты етуінде жатыр. Вексельді коммерциялы деп аталатын несие рсімдейді. Сату-сатып алу объектісі болып табылатын олар тлем мерзімін зартуды амтамасыз ете отырып, нарыта айналыса тседі.

Вексельдік операциялар банк несиесі ызметіні е маызды жне келешегі зор баыттарыны бірі болып табылады. Вексель нарыыны міндеті – негізінен ыса мерзімді аша аражаттарын айта блу, ал оны объектісіне коммерциялы жне аржылы вексельдер жатады. Бірыай аша нарыыны блігі болып табылатын оны екі дегейі болады. Оны алашы резидентіне несие мекемелері мен оны клиенттері жатады, ал оны негізін есептік, комиссиялы, ломбардты операциялар жне банкті, баса да несие институттарыны операциялары немесе жеке дисконтерлерді вексельдермен болатын операцияларды райды. Екінші субъектісіне несие мекемелері: бір жаынан – лтты банк, екінші жаынан – екінші дегейлі банктер, оны ішіне коммерциялы банктер кіреді. Бл дегейдегі нары операцияларыны басым блігін бірінші сыныпты вексельдерді айта есептеу мен айта кепілге салу райды. Банк жйесінде мамандандыруды дамыту, есептік операцияларды туекелділігін орталысыздандырып айта блу ажеттілігіні институционалды рылымы тек банк мекемелерінен ана тратын жне арнайы несие институттарыны есеп йлеріні, есептік банктерді жне баса да мекемелерді тірегіндегі аралы дегейді нарыта пайда болуын топтастырады.

Бізді елімізде вексель баалы ааздара жатпайды,ол “азастан Республикасындаы вексель айналысы туралы” Р Заына сйкес тлем ралы жне несиелеу ралы болып табылады. Вексель – бл андай да бір тлаа наты аша сомасын белгілі бір орында жне белгілі бір мерзімде тлейтін шартсыз міндеттеме. Вексельге тн белгілер:
• Ашалай міндеттемені шартсыз сипаты, яни вексель беруші белгілі бір соманы тлеуді з мойнына алады немесе шінші жатаы тлаа вексельдік соманы тлеу туралы бйры андай да бір шартпен шектеліп алмайды;
• Міндеттемені дерексіз сипаты, яни вексельді мтінінде ол андай ммілені негізінде берілгеніне сілтеме жасалмайды;
• Осы жатты толтыруды ата формаланан рсімі, яни форма барлы ажетті реквизиттерді амтуы керек, йткені ажетті реквизиттерді біреуі болмай алса, вексель ткке жарамсыз болып алады;
• Есеп айырысуды ашалай формасы, яни міндеттемені тек аша аражаты болуы ммкін.

Вексельдер екі негізгі трге блінеді: жай вексель жне аудармалы вексель.

Жай вексель немесе соло – несие берушіге аша аражаттарыны наты сомасын белгілі бір орында жне белгіленген мерзімде арыз алушы тлейтін, андай да бір шартпен шектеліп алмайтын міндеттемені амтитын вексель немесе шінші тлаа аражатты аудару жніндегі несие берушіні бйрыы бойынша вексель.

Жай вексельді ерекше белгісі – арыз алушы тлаа вексельді жазып беретін – вексель беруші болып табылады. Вексель стаушы оны зіні арызын вексель берушіге аудару арылы з контрагенттерімен есеп айрысуда пайдалана алады
Аудармалы вексель немесе тратта – бл вексельдік атынасты ш жаты реттейтін жат: несие беруші немесе трассант, арыз алушы немесе трассат жне тлемді алушы немесе ремитент. Аудармалы вексельді шыарылуы мен айналымыны ерекшелігі – ол тлемні жай ралы ретінде ызмет етпейді. Бл атынасты мні: трассант наты аша сомасын белгілі бір орында жне белгілі бір мерзімде ремитентке тлеу туралы сынысымен трассата вексель жазып береді.

Ремитент вексельді аланымен онда крсетілген трассатты тлемді жзеге асыратынына сенімсіз, сондытан да , алдымен арыз алушыны вексель сомасын тлеуге келісім бергенін немесе бермегенін біліп алу керек. Осы масатта вексель акцепт шін трассата баыт алады.

азастана жаа технологияны енуіне байланысты таы бір ралды – тлемді жзеге асыруа, ашаны олма-ол алуа, валютаны айырбастауа, эмитентпен жне оны жадайымен аныталатын баса да операцияларды орындауа ммкіндік беретін апараттарды амтитын рылылар мен электронды терминалдар арылы ашаа ол жеткізуді ралы ретінде тлем карточкаларын пайдалануды, олдануды ммкіндігі туды. Тлем карточкалары кредиттік жне дебеттік болып блінеді. (24.08.2000 ж. №331 лтты банк бекіткен Р-да тлем карточкаларын шыарумен жне Р-да оны шыаруды жне пайдалануды талаптарын белгілеумен байланысты ызметті лицензиялайтын бірден-бір жалыз орган болып табылады.

Тлем карточкасын беру кезінде мыналармен келісімшарт жасалады:
• Тлем карточкасын беру шарты;
• Оны пайдалану арылы тлемді жзеге асыруды шарты;
• Тлем карточкасын беру туралы келісімшартты негізінде р трлі стаушылра бірнеше тлем карточкасы берілетін жадайда осымша карточкалар берілетін тлаларды тізімі (немесе олара жасалатын сілтемесі)
• Тлем карточкаларын алу жне шектеу шарты;
• Тлем карточкасын олдану мерзімі немесе оны беру туралы келісімшартты мерзімі;
• Тараптарды ыы мен міндеттемелері;
• Тараптарды жауапкершіліктерін амтитын келісімшарты.

Жеке тла тлем карточкасын алан кнінен бастап оны иесі болып табылады.

стаушыны тлем карточкасын аланынын айатайтын жата ойан олы немесе осы фактіні бір мнде айатайтын баса да кулік растаушы ретінде ызмет етеді. Банктерді пайдаланбай-а бір-біріне арыз беруде халы аша нарыыны аржылы ралы ретінде арастыруа болатын, нотариалды кеселермен расталан борыш олхаттарын рсімдейді. Келешектегі ауыл шаруашылыы німдеріні кепілімімен шыарылатын ауыл шаруашылыы олхаты секілді аржы ралыны да пайда боланын айта кеткен жн. Бгінгі тада азастанда осы арыз міндеттемелері вексельдермен салыстыранда лдеайда ке таралан.

Билет