Инвестициялы ызметті аржыландыру кздері жне дістері.

Инвестициялы ызметті жргізуді басты шарты – инвестициялы ресурстарды алыптастыру дерісі болып табылады. Инвестициялы ресурстар – бл наты жне аржылы инвестициялауды объектілеріне жмсалатын мемлекетті, ксіпорындарды аржылы аражаттары. Инвестициялы ресурстарды алыптастыру бастапы капиталды жинатаумен байланысты:

1) лтты табысты блу кезіндегі мемлекет шеберінде;

2) таза табысты блу кезіндегі ксіпорын шеберінде;

3) арызды аражаттарды (оларды клемі арызды капитал нына байланысты) тарту кезіндегі ксіпорын шеберінде.

Макроэкономикалы дегейде инвестициялы ресурстар келесідей кздерден ралады:

1) халыты жинатары;

2) жеке жне зады тлалардан салыты тлемдер;

3) ксіпорындар мен йымдарды, соны ішінде аржылы институттарды жинатары;

4) лтты банкті несиелері жне бюджеттік аржыландыру;

5) шетелдік инвестициялар;

6) халыаралы аржылы йымдарды арыздары мен несиелері;

7) гранттар, бейрезиденттерден айырымдылы жарналары.

Микродегейде ксіпорындарды аражаттары маызды орынды алады. Олар ксіпорынны меншік аражатынан, сонымен атар тартылан жне арызды аражаттардан алыптасады.

Инвестициялы ресурстар келесідей белгілер бойынша жіктелінеді:

Инвестициялы ресурстарды пайдалануды тиімділігі келесідей ерекшеліктерді ескеруіне байланысты:

1. Инвестициялы ызмет инвестициялы ресурстарды алыптастырусыз жргізілмейді.

2. Ксіпорынны инвестициялы ресурстарын алыптастыру траты сипата ие, себебі инвестициялау барлы ызмет кезедерінде жргізіледі.

3. Ксіпорынны инвестициялы ресурстарын алыптастыру кезінде реинвестициялау пайданы аудару, амортизациялы аударымдар, негізгі активтерді сату есебінен жргізіледі.

Отанды капитал есебінен рылан инвестициялы ресурстар кптеген формалары бар. азастанда олар кіші, орта бизнес ксіпорындары шін е олайлы. Шетелдерді атысуымен инвестициялы ресурстар негізінен за мерзімді сипаттаы ірі жобаларды жзеге асыруда сипат алады.

Ксіпорындарды инвестицияларын аржыландыру кздері

Ксіпорындарды инвестициялы ызметінде инвестицияны аржыландыруды йымдастыру, аржыландыруды олайлы, тиімді кздерін іздеу мен тадау маызды орынды алады.

Ксіпорындарды аржыландыруды кздері – бл негізгі жне айналым капиталына ызмет етуге капиталды тиімді олдану масатында капиталды шоырландыруды білдіреді (машиналарды, рал-жабдытарды сатып алу; тауарлы-материалды ндылытар запасын толтыру; жаа рылыс; рекет ететін ндірісті жаарту жне т.б.).

Инвестиция кздеріні келесідей трлері бар.

1.Инвестициялау субъектілеріне атыстылыына арау:

- ішкі кздер;

- сырты кздер (тартылан, арызды).

2.Меншік сипатына арай:

- меншіктік;

- арызды.

Жарылы капитал ксіпорындарды меншік иеленушілерді бастапы инвестициялау есебінен ралады жне компания арыз берушілері алдында міндеттемені білдіреді. Жарылы капиталды клемі бастапыда аныталынады жне келесідей жадайларда згереді: осымша акцияларды шыару, жаа рылтайшыны тарту, акцияны номиналды нынан натылы ныны жоарлауы жне т.б.

Резервтік ор шетелдерді атысуымен рылан компания шін міндетті, детте акционерлік оамдар трінде алыптасады. Ол компания шыындарын, облигация бойынша міндеттемелерді жабуа арналан. Масатты баыта ие боландытан баса масаттара аражаттар олданылмайды.

Амортизациялы ор істен шыу мерзімі 1 жылдан жоары болатын негізгі орларды жне баса да материалды активтерді нын айта баалау нтижесінде алыптасады.

Мндай капиталды ру компанияны инвестициялы ызметіне жаымды шарттар береді. Себебі, активтерді нын азіргі баасына сай згертуге ммкіндік береді.

Таза пайда – барлы міндетті тлемдерді тлегеннен кейін алан, инвестиция кзі ретінде сипат алатын компания табысыны басты блігі.

Амортизациялы аударымдар негізгі активтерді нын жаадан жасалан німге аудару дерісі. Амортизация нтижесіндегі алынан аражаттарда масатты баыты бар. Сондытан да олар реинвестицияланады жне компанияны ішкі басаруында алады. Ал, пайдадан аударымдар ерікті сипата ие.

Меншік капиталды о жаы ретінде ксіпорынны аржылы тратылыы болып табылады. Алайда, жаа рылыспен байланысты ксіпорынны инвестициялы ммкіншілігін лайту шін сырты кздерден ашаны тартуды ажет етеді.

Ішкі жне сырты кздерде біратар артышылытар мен кемшіліктер бар ( кесте 5).

арызды аражаттара шектеулі мерзімде алынан жне пайызды тлеумен бірге айтарылатын аша аражаттар жатады. Дегенмен, кп клемде арызды капиталды тарту компанияны аржылы жадайыны трасыздыына жне тлем абілетсіздігіне келеді.

Тартылан аражаттара жатызылады: траты негізде тартылатын аржыландыруды сырты кздері (біра дивидендтерді немесе проценттерді тлегеннен кейін).

3. Аша нарыыны тлем ралдары, оларды ерекшеліктері жне аржы нарыындаы рлі.Аша, зіні дамуы барысында екі трге блінеді: толы нды ашалар жне толы нсыз ашалар.

Толы нды ашалар – номиналды ны оны дайындауа кеткен наты нымен сйкес келетін ашалар.

Мндай ашалара металл ашалар, соны ішінде: мыстан, кмістен жне алтыннан жасаландары жатады. Металл ашалар р трлі формада болан. Монета тріндегі формасы - бл оларды соы формасы. Монетаны бет жаы – аверс, арты жаы - реверс жне жаны – гурт деп аталады.Монета сзіні шыуын Римдіктерді жрегі саналатын шіркеу дайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яни сол шіркеуіден берілген ашалай аражатты кмегімен Римдерді эпир ханы Пиррмен соыста (б.э.д. 275 ж.) жеіске жеткендігі туралы аыз бар. “Монета” сзі латынша “moneo” – “кеес беремін, кілінен шыамын” дегенді білдіреді. Алашы монеталар VІІ . б.э.б Ертедегі ытайда жне Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алашы монеталарды пайда болуы ІХ – Х. жатады. Бастапы кездері айналыста алтын монеталарымен атар, кміс монеталар да оса жреді.

Алтын айналысына біратар елдер де ХІХ . екінші жартысында тті.

Бл елдерді ішінде алтын ндіру жаынан бірінші орынды, зіні отарларымен бірге аылшын елі алан.

Алтын айналысы тсында нны ааздай белгілеріні пайда болуыны мынадай объективті ажеттіліктері болан:

• алтын ндірісі тауар ндірісіні артынан ілесе алмай, нтижесінде айналыстаы ашаа деген ажеттілікті толы тей алмады.

• жоары нды алтын ашалар са нды айналыма ызмет крсете алмады.

• алтын стандарты, жалпы аланда ндірісті жне тауар айналымын ынталандырмады.

Алтын айналысы не бары бірінші дниежзілік соыса дейін болды жне соысушы елдер здеріні шыыстарын жабу масатында нны ааздай белгілерін шыаруды лайтты. Соны нтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан шыа бастайды.

Толы нсыз ашалар (нны белгілері) - номиналды ны наты нынан, яни оларды ндірісіне кеткен оамды ебектен жоары болып келетін ашалар.

Олара мыналар жатады:

• нны металлды белгілері – арзан баалы металдардан жасалан са монеталар, мысала жез, алюминий т.б. монеталар;

• нны ааздан жасалан белгілері. нны ааздай белгілері екіге блінді: ааз ашалар жне несиелік ашалара.

ааз ашалар –бл наыз ашаларды кілдері. Тарихта олар айналыста жрген алтын жне кміс монеталарды орынбасарлары ретінде пайда болды. ааз ашаларды айналыста жруіні объективті ммкіндігі, оларды айналыс ралы ызметін атару ерекшеліктеріне байланысты.

Металл ашаларды ааз ашаа ауысу себептері мынадай:

• металл ашаларды тасымалдап алып жру олайсыздыы;

• металл ашаларды мемлекеттік билік органдарыны жасаан рекетіні нтижесінде, яни азынаа осымша табыс алу масатында металлды рамын тмендетуі барысында блінуі;

• баалы металдарды ндіруді ааз ашаларды шыаруа араанда ымбата тсуі;

• эмиссионды табыс (шыарылан ашаларды номиналды ны

мен оларды наты ны арасындаы айырма) алу масатында азынаны ааз ашаларды шыаруы;

• бюджет тапшылыын жабу масатында ааз ашаларды шыарылуы.

Алашы ааз ашалар б.э. ХІІ . ытайда, 1690ж.. лыбритан отары болан Солтстік Америкада, 1762ж. Австрияда жне 1769ж. Ресейде пайда болды. Бірінші дние жзілік соыс жылдары ааз аашалар барлы елдерде шыарылды. азіргі кезде ааз ашалар азыналы билеттер трінде он елде (АШ, Италия, Индия, Индонезия жне т.б.) ана саталан.

ааз ашалар (азыналы билеттер) – бюджет тапшылыын жабу масатында шыарылатын жне метала ауыстырылмайтын, сондай-а мемлекет белгілеген зіндік номиналы бар нны белгілері. ааз ашалар тек ана айналыс ралы жне тлем ралы ызметін атаарды. Оларды айналыста лаюы мемлекетті аржы жетпіспеушілігіне

байланысты шыаруымен тсіндіріледі. ааз ашалар зіні табиаты жаынан трасыз жне нсыздануа тез икемді. Оларды нсыздану себептеріне: айналыса басы арты ааз ашаларды шыарылуын, эмитентке деген сенімні тмендеуін жне тлем балансыны олайсызды жадайын жатызады.

Несиелік ашалар -тауар ндірісіні дамуымен, яни тауарларды сатып алу жне сатуды уаытын кешіктіріп тлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болан ашалар.

Несиелік ашаларды шыуы банктерді несиелеу операцияларымен байланысты. Мндай ашаларды басты масаты: аша айналымын икемді ету; наыз ашаларды немдеу; олма-олсыз аша айналымыны дамуына

ммкіндік жасау. Несиелік ашаларды мынадай трлері бар: вексель, банкнота, жне чек.

“Вексель” сзі аылшынша bіll note – міндеттеме шоты дегенді білдіреді.

Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жне белгіленген жерде тлейтіндігі туралы борышорды арызды міндеттемесі.

Вексельді екі трі бар: жай жне аудармалы.

Вексельді трлеріне “Р-ы вексель айналысы туралы” (28.04.97) Р заында4 мынадай тсініктемелер берілген:

- Жай вексель (соло) – вексельді стаушыа вексельде крсетілген соманы белгілі бір уаытта немесе талап етуге байланысты тлеу туралы вексель берушіні еш нрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.

- Аудармалы вексель (тратта) – вексельде крсетілген соманы белгілі бір уаытта алашы вексельді стаушыа (ремитентке) тлеу туралы шінші бір тлаа (трассата) вексель берушіні (трассантты) еш нрсемен негізделмеген сынысын (бйрыы) сипаттайтын вексель.

Билет

Пруденциалды нормативтер: банкті жарылы капиталыны минималды млшері, меншік капиталыны жеткіліктілігіні коэффициенттері, ашы валюталы позицияны шектеулері.

- Р лтты Банкі Басармасыны 2013.25.12. № 294 аулысымен 1-тарма жаа редакцияда (2014 ж. 1 апаннан бастап олданыса енгізілді)

- Банкті жарылы капиталыны е аз млшері мынадай тртіппен белгіленеді:

- жаадан рылатын банктер шін 5 000 000 000 (бес миллиард) теге млшерде;

- трын й рылыс жина банктері шін 3 000 000 000 (ш миллиард) теге млшерде.

- Бір филиалдан кп емес филиалы бар банкті меншікті капиталыны е аз млшері мынадай тртіппен белгіленеді:

- жаадан рылатын банктер шін 10 000 000 000 (он миллиард) теге млшерде;

- банктер шін 10 000 000 000 (он миллиард) теге млшерде, оны ішінде онда 2014 жылы 1 атардаы жадай бойынша алыптастырылан резервтік капитал жне 2014 жылы 1 атардаы жадай бойынша алыптастырылан динамикалы резерв сомасында жинаталан ашып крсетілген резерв боланда;

- 2009 жылы 1 азанда меншікті капиталыны млшері 10 000 000 000 (он миллиард) тегеден аз болан банктер шін - 4 000 000 000 (трт миллиард) теге млшерде, мынадай талаптармен:

- трын й рылыс жина банктері шін 5 000 000 000 (бес миллиард) теге млшерде.

Меншікті капитал бірінші дегейдегі капитал мен екінші дегейдегі капиталды (екінші дегейдегі капитал бірінші дегейдегі капиталдан аспайтын млшерде енгізіледі) жне банк инвестицияларын шегергендегі шінші дегейдегі капиталды (шінші дегейдегі капитал нарыты туекелді жабуа арналан бірінші дегейдегі капитал блігіні екі жз елу пайызынан аспайтын млшерде енгізіледі) сомасы ретінде есептеледі.

- Банкті зады тланы акцияларына (жарылы капиталында атысу лестеріне) салымдары, сондай-а жиынты млшері банкті бірінші дегейдегі капиталы мен екінші дегейдегі капиталы сомасыны он пайызынан асатын зады тланы реттелген борышы банкті инвестицияларын білдіреді.

- шінші дегейдегі капитал нарыты туекел шамасын жабуа арналан.

- Бірінші дегейдегі капиталды нарыты туекелді жабуа арналан блігі мынадай тртіппен есептеледі:

- активтерді, кредиттік туекел дрежесі бойынша млшерленген шартты жне ытимал міндеттемелерді жалпы сомасы мен операциялы туекелді млшері айындалады;

- осы тарматы тртінші блігіні екінші абзацына сйкес есептелген алынан туекелдер шамасын осы Нсаулыты 16-тармаында айындалан меншікті капитал жеткіліктілігі коэффициентіні нормативтік мніне кбейту жолымен меншікті капитала екінші дегейдегі капиталды осу бойынша белгіленген шектеулерді ескере отырып, меншікті капитал жеткіліктілігіні нормативтерін орындауа арналан бірінші дегейдегі капиталды е тменгі млшері айындалады;

- нарыты туекелді жабуа арналан бірінші дегейдегі капиталды блігі бірінші дегейдегі капиталды наты млшері мен бірінші дегейдегі капиталды осы тарматы тртінші блігіні шінші абзацына сйкес есептелген е тменгі млшеріні арасындаы айырма ретінде айындалады.

- Нарыты туекелді жабуа арналан бірінші дегейдегі капиталды блігі нарыты туекел шамасыны осы Нсаулыты 16-тармаында айындалан меншікті капитал жеткіліктілігіні нормативтік мніне кбейтіндісі ретінде есептелетін, нарыты туекелді жабу шін ажетті капитал млшеріні 3,5-ке атынасынан аспайды.

2.Инвестициялы ызмет тсінігі.Инвестиция термині латынны «invest» сзінен аударанда «салым салу» маынасын білдіреді. азастанданарыты атынастара тумен байланысты жне экономикадаы реформаларды жргізу нтижесінде инвестиция ымы пайда болды. Жоспарлы экономика кезінде негізгі орларды дайы ндірісіне жне оны жнделуіне кеткен шыындар деген термин бойынша «капитал салымы» немесе «капитал жмсалымы», яни за мерзімде негізгі капитала салым термині олданылан. азіргі уаытта «инвестиция» термині ртрлі маынада олданылады, соларды бірнешеуіне тоталайы.

Инвестиция – табыс немесе пайда табу шін аша аражаттарын салу, табыс немесе пайда табу шін сатып алынан млік. Ке маынада, инвестиция – пайда табу шін ксіпорын ызметіні объектілеріне салынан зады жне жеке тлаларды аша аражаттарын, жылжитын жне жылжымайтын мліктерді, интелектуалды ндылытарды, ашалай салымдарды, баалы ааздарды білдіреді. орыта айтанда, инвестиция – бл пайда табу масатында тауарларды ндіруге жне ызметтерді крсетуге баытталатын барлы мліктік жне интеллектуалды ндылытар трлерін сипаттайды.

Инвестицияны баытталуына байланысты жне объектіні басару ммкіндігіне байланысты екіге жіктелінеді.

1. баытталуына байланысты – Наты инвестициялар;Материалды емес активтерге салынатын инвестиция;; Интеллектуалды инвестиция;аржылы инвестиция

2. Объектіні басару ммкіндігіне байланысты – Тікелей инвестициялар;Портфельді инвестициялар; Баса да инвестициялар

Сонымен атар, инвестиция типтеріне байланысты –Салым салу саласына жне аша-аражаттарды жмсау баытына арай ;Жзеге асырылу мерзіміне байланысты:;айта ндіру процесіне атысу дегейіне байланысты:Туекелдік дегейіне байланысты

Инвестицияны жмсау ерекшелігі «инвестициялы ызмет», инвестициялау «субъектілері» мен «объектілері» атты тсініктер арылы ашылады.

Инвестициялы ызмет – бл жеке жне зады тлаларды, сондай-а мемлекетті инвестицияны жмсаумен байланысты тжірибелік іс-рекеттер жиынтыы. Сонымен атар, инвестициялы ызмет – инвестиция объектісін тадаумен, оны инвестициялаумен жне пайдаланумен, осымша ажетті жмсау жргізумен жне сырты аржыландыруды тартумен байланысты шаралар кешені.

азастанда инвестициялы ызмет нормативтік-ыты актілермен реттелінеді. Р инвестициялы ызметті негізгі заы – «Инвестициялар туралы» За (8.01.2003 ж.№373-II, 10.12.2008ж. №101-IV, 13.01.2009ж. №135-IV згертулерімен) болып табылады.

Аталан Заа сйкес, «инвестициялы ызмет – бл коммерциялы йымдарды жарылы капиталына атысу немесе ксіпкерлік ызметі шін олданылатын бекітілген активтерді ру не кеейту бойынша жеке, зады тлаларды ызметі».

лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету ажеттілігіне байланысты, азастан Республикасыны занамалы актілермен инвестициялы ызметі шектелетін немесе рсат етілмейтін ызмет трлері жне (немесе) территориясы аныталынады.

Отанды занамаа сйкес инвестициялы аяда, сіресе инвестора атысты шаруашылы ызметті негізгі аидалары бекітілген.

1. Инвесторларды, сонымен атар жмсалынатын капиталды (капиталды пайда болуына арамастан) толыымен те ыы;

2. Инвестор жмсалатын аражатты айда жне андай млшерде олданатынын зі анытайды.

3. Инвестициялы ызметті барлы атысушыларыны зара атынастарды негізі келісім шарт немесе контракт болуы тиіс.

4. Мемлекеттік басаруды органдары барлыымен бірге здеріне алан міндеттемелерге жауап береді.

Елдегі инвестициялы ызмет жадайын макроэкономикалы крсеткіштерді арынын талдау негізінде сипаттауа болады. Мысала, лтты табысты жне жалпы ішкі німні арыны, жалпы ішкі німдегі инвестиция лесі, негізгі капитала баытталатын нерксіптік німні клемі, ауыл шаруашылы німні клемі, наты инвестицияларды лесі жне т.б.

Бл крсеткіштер инвестицияны тиімді олдануды сипаттайды. Крсеткіштерді суі инвестицияны жмсаусыз ммкін емес. Экономикалы санат ретінде инвестициялар экономиканы дамуына сер ететін ызметтерді атарады. Сондытан да, егер аталан крсеткіштерді суі инвестицияны су арынынан асса, онда бл инвестицияларды пайдалануды тиімділігін куландырады.

3.Бюджет табыстарын жоспарлау ерекшеліктері: дістері, кезедері.Бюджеттік ралдарды алыптасуы, блісуі жне пайдалану процесінбасару бюджетті жоспарлау мен болжамдау арылы іске асырылады. Бюджетті жоспарлау рлі мен мні бюджеттік ралдарды алыптастыру мен оларды негізгі масаттара, леуметтік реформаларды дамыту мен рі арай тередетуге, білім мен денсаулы сатауды дамытуа, индустралды-инновациялы дамуа, аграрлы секторды дамуына, пайдаланудаы мемлекетті ммкіншіліктерін анытайтын адресті аржылы жоспар – бюджетті ранда крінеді.

Бюджеттік жоспарлауды экономикалы маынасы барлы аржылы жйені р трлі буындары арасында оамды нім ны мен лтты табысты орталытандырылан трде блісу мен айта блісу бойынша мнерленеді жне р дегейдегі бюджеттерді жасау мен атару процестерінде крінеді. Бюджеттік жоспарлауды негізі болып елді мемлекеттік леуметтік-экономикалы даму бадарламасы табылады.

Мемлекетті жалпы аржылы жоспарлауды жне оны маызды рамалы буыны – бюджеттік жоспарлау, яни барлы халышаруашылыын жоспарлауды органикалы блшегі болып табылады. Сонымен атар, аржы ресурстары басарудаы бюджеттік жоспарлауды рлі те зор, себебі ол тек ана бюджетті кірістері мен шыындарыны жоспарын руы жне оларды атаруы, яни тлемдер бойынша міндеттемелер таайындау мен бюджеттік аржыландыру клемін анытаумен шектелмейді. Бюджетті баса аржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауа жалпымемлакеттік мн береді. Ол мемлекеттік басаруды реформалау мен биліктік кілеттілікті орталысыздандыруды барлы бюджеттік процеске атысушылар арасындаы аржылы жне бюджетаралы атынастырды жетілдіру байланысында жне мемлекеттік шыындарды, оларды формалары мен аржыландыру дістерін тымдылауда білінеді.

Бюджеттік жоспарлау аржылы жоспарлаумен, бюджеттік арнауларды масатты сипаттарымен, резервтерді барлаымен жне кірістер мен шыындарды тегерушіліктерімен зара байланыс талаптарына сйкес болуы тиіс. Жоспарлау процесіні негізгі масаты – ол тлемдерді рбір трі бойынша салытар мен баса да кірістерді жылды тсімін анытау жне р трлі дегейдегі бюджеттер арасында кірістерді дйекті блісін амтамасыз ету. Кірістер мен шыындарды басаруды тиісті кілетті органдарды мемлекеттік бюджетке салытар мен тлемдерді тсуін болжамдау, талдау мен баылау жніндегі жмыстарын йымдастыру мен басшылы ету, бюджеттік ралдарды тиімді жмсау жне мемлекеттік бюджетті кірістік пен шыынды блімдерін атару жнінде есеп дайындаумен тжырымдалады.

Мемлекеттік бюджетті жоспарлау процесінде келесі негізгі масаттар шешіледі:

· Орталытандырылан жне орталытандырылмаан аржылы жоспар арасындаы ажетті араатынас пен жалпы аржылы атынастарды анытау;

· Бюджеттік процесіні рбір атысушыларыны елді дамуын аржылы амтамасыз етудегі атысу дрежесін таайындау;

· аржы ресурстарыны жалпы клемін таайындау мен оларды мемлекеттік мекемелер мен бюджеттік бадарламалар кімшіліктері бойынша блу;

· Салалар, іс-ркет салалары мен экономика секторларыны аржы жоспарлары негізінде мемлекеттік бюджет кірістеріні жалпы клемі мен р трлі кздер арылы тсетін кірістер клемін анытау;

· Бюджетті жалпы жне шыын трлері бойынша шыындар клемін анытау.

Бюджетті жоспарлау процесінде осы масаттарды шешу блек бюджеттер арасында мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстарын тиімді блуді, рбір бюджетті наты тегерушілігін, жыл бойы кірістерді біралыпты тсуін жне арастырылан шараларды уаытында аржыландыруды амтамасыз етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды жне аржы резервтер, жоспарларды орындау мен бюджетті атару барысына аржылы баылы арастырылады.

Билет

1. Депозит операцияларыны мні жне оларды трлері.Банк ресурстарыны рылымында тартылан аражаттар лесі меншіктік аражаттармен салыстыранда те жоары, оларды есебінен банктерді активтік операцияларыны басым блігі жзеге асырылады.

Банктік тжірибиеде барлы тартылатын аражаттарды жинатау тсілдерінде байланысты лкен 2 топа бледі:

– депозиттік аражаттар;

– депозиттік емес тартылан аражаттар.

Тартылан аражаттар ішінде е кп блігін депозиттер райды. Депозиттер, банк шін бірден бір арзан ресурс кзі болып табылады.

Депозит – бл клиенттерді (жеке жне зады тлаларды) банктегі белгілі бір шота салан жне здері пайдалана алатын аражаттары.

Депозиттік операциялар активті жне пассивті болып блінеді. Активті депозитті операциялар – банкті уаытша бос аша аражаттарын орталы банкте жне зге корреспондент–банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банкті тімді активтерінде, яни жалпы активтерді те аз блігін алады. Активтік депозиттер банкті тімді аражаттарына жатады.

Пассивті депозитті операциялар – бл клиенттерді бос аша аражаттарын белгілі бір уаыта жне пайыз тлеу шарты бойынша тартумен байланысты операциялар. Бл операциялар кмегімен тартылан депозиттер пассив жаыны кп блігін алады жне банктік ресурстарды алыптастыруды негізгі кзі.

Экономикалы мазмнына арай депозиттерді мынадай топтара бледі:талап етілетін депозиттер;мерзімді депозиттер;жина салымдары;баалы ааздар тріндегі (депозиттік жне жина сертификаттары) депозиттер.

Талап етілетін депозиттер – бл салым иелеріні бастапы талап етуіне байланысты р трлі тлем жаттары арылы олма ол ашаларын алатын р трлі шоттардаы аражаттар.

Отанды банктік тжірибедеталап етілетін депозиттерге мыналар жатады:

– мемлекеттік, акционерлік ксіпорындарды, сондай-а р трлі шаын коммерциялы рылымдарды аымды шоттарындаы саталатын аражаттары;

– р трлі масата таайындалан орларды аражаттары;

– есеп айырысудаы аражаттар;

– жергілікті бюджет аражаттары жне оларды шоттарындаы аражаттар.

Мерзімді депозит – бл банктерде белгілі бір мерзімге жне пайыз тлеу шартында орналыстырылан клиенттерді уаытша бос аша аражаттары. Бл депозит трі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша алынуы ммкін.Мерзімді депозиттер мынадай трлерге блінеді:

– меншікті-мерзімді депозиттер;

– алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.

Жина салымдары. Оларды белгіленген мерзімі жо, аражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымны жоары шегі шектелген, ашаны салу жне алу кезінде жина кітапшасын крсету ажет.

Мерзімді депозиттержне жина салымдары депозиттік ресурстарды біршама траыт блігін білдіреді.

Жина салымдарыны траты мерзімі болмайды. Бл салымдарды трі бойынша мерзімді депозиттерге аранда тмендегі млшерде пайыз тленеді. Жина салымдары жина кітапшалары негізінде толтырылады. Жина салымдарыны тмендегідей ерекшеліктері болады:

– ашалай аражаттарды сатауда траты мерзімді болмайды;

– шоттаы аражатты алдын-ала алу барысында ешандай ескерту тлап етілмейді;

– ашаны шота саларда немесе шоттан аларда міндетті трде ашалай аражаттар озалысы крсетілетін жина кітапшысыны болуы талап етіледі.

Отанды банктік тжірибеде жеке тлалара ашылатын жина салымдары операцияларды мерзіміне жне мазмнына арай тмендегідей трлерге блінеді:

– мерзімді жина салымдары;

– осымша жарна осатын мерзімді жина салымдары;

– тыс салымдары;

– ашалай-заттай тыс салымдары;

– масатты жне аымды салымдар;

– алдын-ала алуын хабарлайтын алымдар;

– валюталы салымдар.