Тлем карталары, оларды трлері жне аржы нарыындаы рлі

Пластикалы карта - басылы ашасыз есеп айырысу нысандарыны бірі- олда дамыан елдер олма-ол аша айналысынан бас тартып, акшасыз нысандара, атап айтанда пластикалы (кредиттік жекедебеттік) карталарды пайдалануа кшуде. Пластикалы карталар оам жне зара каржы атынастарыны рылымын елеулі трде дамытты. Алайда пластикалы карталар тлем айналымыны сенімділігін толы згежеде амтамасыз етпейді. Жаланды жасаудан келтірілетін ал жыл сайын кбейе тсуде, мны зі шыынны орнын толтыру шін банкілерді арнаулы саты орларын стауа мжбр етуде пластикалы карталарды баса бір кемшіліктері жеке тлаларды арасында есеп айырысуды крделілігі, осы масат шін олданылатын банкоматтар тым ымбат тратын аппараттар

Тлем карточкаларымен есеп айырысулар - тлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабыны, апараттарды автоматты трде ндеу кралдарын олданатын байланыс жйелері арылы жзеге асыратын банктер жне оларды клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындаы тлемдер жиынтыы.

Тлем карточкалары екі трлі дебеттік жне кредиттік болып келеді.

Банктік карточканы мынадай зіне тн реквизиттері бар:

· логотипі, яни карточканы ай тлем жйесіне тиісті екендігі, мысалы: «Master Card», «Visa» жне т.с.с.;

· карточканы нмірі (ол 16 саннан трады);

· карточка иесіні аты-жні

· карточканы эмитентіні атауы;

· карточканы ызмет ету мерзімі;

· карточка иесіні ол ою лгісі.

азіргі кезде кптеген эквайер банктеріміз ірі сауда йлерімен зара жасаан келісімшарт негізінде тлем карточкаларын шыаруды кездеп отыр. Мндай карточкаларды иелері аталан сауда йлерінде сауда жасаанда белгілі бір жеілдіктерді пайдаланады.

Ол шін сауда йінде ПОС терминал орнатылады. Мндаы Pos-терминал дегеніміз сауда немесе кызмет крсететін ксіпорында банктік карточкалара ызмет крсетуге арналан рылым. рылылары орнатылады.

Pos (аылш. Point of Sale — сауда орны) — эквайрер банкпен зара жасалан келісім-шартка сйкес, ттынушыларды сатып алан тауарлар мен ызметтері шін тлем ралы ретінде банктік картаны абылдайтын, сауда немесе ызмет крсететін ксіпорын.

азастан аумаында олданылып жрген карточкалар олданылу аясына арай екі трге блійеді:

3. локальды немесе ошауланан, яни бір елді аумаында олданылатын тлем карточкалары;

4. халыаралы, яни лемдік банктік тжірибеде еркін олданылатын тлем карточкалары.

Тлем карточаларымен есеп айырысулар слипті кмегімен жзеге асырылады.

Слип (Pos-терминал немесе банкоматты тбіртегі) — тлем карточканы пайдаланып операция жасаландыын растайтын есеп айырысу жаты.

Слип мынадай крсеткіштерді амтиды:

· Pos немесе банкоматты идентифкаторы;

· Операцияны жасалан кн;

· Операция сомасы жне валютасы;

· Эмитент банкті операцияларды авторизациялауды растайтын коды;

· Банктік карточканы зіне тн белгілері;

· Слипте карточканы стаушыны олы.

Мндаы, авторизация - эмитент банкті тлем карточкасын пайдаланып операция жргізуге берген рсатын білдіреді. Авторизациялау процедурасы аяталан со эмитентбанк, банктік картаны (слип) пайдалану арылы жасалан есеп айырысу жне езге жаттарды тлеуге байланысты міндеттеме алады.

Авторизациялау екі режимде: «он-лайн» жне «офф-лайн» режимінде жзеге асырылуы ммкін.

«Он-лайн» режимі (аылш. on-line — наты уаыт режимі) — банктік картаны шыарушымен арадаы электронды немесе телефон байланысы арылы немесе магнитті штрихті картаны кмегімен жасалатын операцияны сипаттайды. On-line режимінде рсат алу шін эмитент банкпен арада байланысты болуы ажет.

«Офф-лайн» реэісимі (аылш. off-line — олжетімсіздік) — банктік карточканы шыарушымен арадаы электронды немесе телефон байланысты ажет етпейтін, яни чипті (микросхемалы) картаны кмегімен жасалатын операцияны білдіреді.

Эквайрер банк - банктік карточкалар кмегімен жасалтын операциялар бойынша Pos-терминалдармен есеп айырысуды жзеге асыратын банк.

азастанда 2000 жылды аяында азастан Республикасы лтты банкті рылтайшылыымен жабы акционерлік оам нысанында «Процессингтік орталы» рылды. Мндай йымды руды басты масаты азастанда тлем карточкаларын пайдалануды бірттас кеістігін жасау болып табылды.

лтты процессингтік орталы — тлем жйесіні технологиялы ядросы болып саналатын мамандандырылан есептеу орталыы.

лтты процессингтік орталы мынадай ызметтерді атарады:

· тлем карточкалары бойынша транзакцияларды ендеп, ажетгі жаттарды дайындау;

· тлем жйесіне атысушы банктер арасында зара есеп айырысуларды жргізуге арналан апараттар даярлау;

· телем карточкаларын, соны ішінде халыаралы тлем карточкаларын пайдалану аркылы жзеге асырылатын тлемдер клирингін йымдастыру;

· тлем жйесіне катысушы банктерді стеме шыыстарын азайту масатында екінші дегейдегі банктер мен бадарламалы-техникалы ралдарды ктерме баамен жабдытаушылар арасынын байланыстыру жмыстарын йымдастыру;

· атысушы банктерді техникалык жне апараттык жаынан олдау;

· тлем карточкаларын абылдау торабын йымдастыру .

Пластикалы карточкалар банк ісіндегі «технологиялы» революцияны маызды элементтеріні бірі болып табылады.

азастандаы тлем карточкаларын шыаруа байланысты ызметті лицензиялайтын, оларды шыаруа жне пайдалануа ойылатын талаптарды белгілейтін жалыз орган азастан Республикасыны лтты Банкімемлекетгік мекемесі болып табылады.

азастандаы тлем карточкаларыны нарыы 1994 жылдан бастап дами бастады. Оларды бірінші шыарылымын Иртыш-card бірінші жйесін іске оса отырып, «азастан халы банкі» А жзеге асырды. азіргі уаытта республикада ел аумаында олданылатын жергілікті (Altyn, Иртыш-card, Alem-card, «Каспийский банкі» АА-нын, карточкасы) жне сол сияты ел аумаында жне де одан тысары олданылатын халыаралы (VISA, EuroCard/ MasterCard, Cirrus/Maestro American Express) тлем карточкалары пайдаланылады.

Импринтерлер мен тлем терминалдарыны кп болуына арамастан, азастандаы тлем карточкаларын стаушылар брыныша, карточкаларды негізінен олма-ол аша алу шін пайдаланады жне оларды тауарлар мен ызмет крсетулер шін есеп айырысу ралы ретінде аз пайдаланады.

Тлем карточкаларын саудада тауарлар мен ызмет керсетулер шін есеп айырысу ралы ретінде пайдалану пайызыны тмен болуына арамастан, белшек саудада олма-ол жасалмайтын тлемдерге туді сзсіз болатынын жне мемлекет шін салыты тиімді жинауды, олма-кол ашаны клекелі айналымын азайтуды, аша айналымын баылауды кшейтуді білдіреді. Тлем карточкасы са блшек тауар-аша айналымындаы олма-ол аша массасын экономикаа тартуды, оны олма-ол жасалмайтын айналыма аударуды нерлым олайлы ралы.

Тлем карточкасы — бл аша емес, карточка стаушыа тлемдерді жзеге асыруа, олма-ол аша алуа, валюта айырбастауа жне карточкасыны эмитенті айындаан жне оны талаптарымен баса операцияларды жасауа ммкіндік беретін апараттан тратын электронды терминалдар немесе зге ралдар арылы ашаа ол жеткізу ралы. Карточканы жоалту ашаны жоалту дегенді білдірмейді: олар толы саталады.

Карточка стаушыны тауар алуы оны сынан бойда жедел жзеге асырылады, ал сауда йымыны аша алуы банкке орындалан операция туралы хабарлау шін жне оны шотынан аша аударуа ажетті уаыт ткеннен кейін жргізіледі.

Тлем карточкаларына ызмет крсету барысында туындайтын тлем міндеттемелерін орындау кепілгері осы карточканы берген банк болып табылады. Тлем карточкаларыны мынадай трлері болады: дебеттік,кредиттік жне дебет-кредиттік.

Дебеттік карточкасы клиентті карт-шотындаы аша сомасы шегінде тлемдерді жзеге асыруа ммкіндік береді. Дебет карточкасыны стаушы бола отырып, сіз банкке брын енгізілген аша сомасын ана жмсауа ммкіндік аласыз. Кредиттік карточкасы эмитент банк берген заем сомасы шегінде тлемдерді жзеге асыруа ммкіндік береді.

Дебет-кредиттік карточкасыны кемегімен з аражатын жне сол сияты банкті заемын пайдалануа болады.

Тлем карточкалары корпоративтік болуы ммкін. Олар андай да болмасын занды тланы ызметкерлеріне шыыстарды, мысалы іс сапар шыыстарын тлеу шін беріледі. Осындай карточкалар банкте ашылан жалпы карт-шота байланысты.

рбір наты карточка шін лимит белгіленуі ммкін, оны шегінде зады тланы укілетті кіліні тлемдерді жзеге асыруа ммкіндігі болады. Банк практикасында магнит жолаы жне орнатылан микропроцессоры бар карточкалар олданылады.

азіргі уакытта сырты жаына орналасан, стаушыны жеке басын бірегейлендіру шін ажетті деректер жазылан магнит жолаы бар карточкалар е кп таралан. Тлем карточкасын тиісті оитын рылыа салан кезде жеке деректер операцияны жзеге асыруа рсат алу шін желі бойынша жіберіледі. детте, карточка жоалан немесе рланан болып табылатыны не табылмайтыны, шоттаы аражат жеткіліктілігі (дебет карточкалары шін), заем лимитіні асып кетпеуі (кредит карточкалары шін) тексеріледі.

олма-ол ашамен салыстыранда тлем карточкаларыны аны артышылытарынан баса, оны стаушысы зімен бірге олма-ол акшаны кп сомасын алып жру ажеттілігінен жне оан байланысты туекелдерден тылады. Карточканы иесі банктегі шоттаы аша алдыына сыйаы, сауда йымдарында сатып алу кезінде жеілдіктер алады. Тлем карточкаларыыз бар болса, сізде немі аша болады, ол ашаны жоалтып алудан ауіптенбейсіз, кеденде млімдемейсіз, лемні кез келген елінде тауарлар мен ызмет крсетулер шін аы тлеу кезінде айырбастамайсыз.

Тлем карточкалары жйесіне атысудан сауда йымдары да пайда алады: сатып алушыларды саны седі, айналым лаяды, олма-ол ашаны сактау, ндеу жне тасымалдау шыыстары тмендейді, жасалан барлы тлем операцияларын есепке алу жне баылау сапасы жасарады. Карточкаларды жргізу банктерге клиентгерді тарту жне ызмет крсету бойынша кеестіктік шектеулерді жеуге ммкіндік жасады.

Тлем карточкасы банк филиалдарынан мындаан шаырым жерлерде операциялар жасауа ммкіндік жасайды.

Тлем карточкаларыны нарыы аржы секторыны болашаы бар баыттарыны бірі бола отырып, жедел жне тиімді аркынмен дамуда.

азіргі уаытта нарыта ызмет крсетуді лкен ассортименті бар жне р трлі карточкалы бадарламаларды айтарлытай млшері сынылады. Мселен, тлем карточкасыны кмегімен дкендер мен мейрамханаларда тауарлар мен ызмет крсетулер шін есеп айырысуа, коммуналды ызмет, байланыс ызметі шін аы, салы жне кеден тлемдерін тлеуге, кредиттерді теуге, карточкадан карточкаа аша аударуа болады.

Сондытан азастанны трындары баран сайын тауарлар мен ызмет крсетулерді жеткізушілерді пайдасына олма-ол жасалмайтын тлемдерді жргізу кезінде тлем карточкаларын пайдалануды дрыс креді.

Билет