Негізгі жне туынды баалы ааздар, оларды айырмашылытары.

Негізгі баалы ааздар акция жне облигация

Акция – лесті немесе меншік куландыратын баалы ааз.

Ол иеденушісіне компанияны, капиталыны, млкіні кіріс бір блігіне за жзінде меншік ыын береді.

Акцияны шыару мына жадайда болады:

· Меншікті акциландыранда, яни акционерлік оам рып, оны жарылы капиталын алыптастыранда.

· Бар компанияны акционерлік оам ретінде айта ранда.

· Жарылы капиталды осымша молайтанда.

Атап айтанда, жарылы капитал дегеніміз – шыарылан акцияларды бастапы жиынты ны. Ол з кезеінде айналымдаы капиталда (жай жне артышылыты бар акциялар) жне компания портфелінде алан баалы ааздар болып блінеді.

Ол иемденушісіне оам капиталыны, млкіні, кірісіні бір блігіне за жзінде меншік ыын береді. оам анша уаыт жмыс істеп трса, акция да сонша уаыт олданылады, яни акция – олдану мерзімі шектеусіз баалы ааз. Біра осы уаыт ішінде акцияны иесі сан рет згеруі ммкін. Акционер оны екінші нарыта сатуына болады.

Акцияда жазылан сома оны крсетілген (номинал) ны деп аталады. Крсетілген н оамны жарылы капиталыны бір акцияа шаандаы баасын білдіреді. Алайда, акцияны шыаран оам оны наты баасы андай болатынына кепілдік бермейді. Наты бааны тек нары айындайды. Нарытаы акцияны сатып алу-сату баасын акцияны баамы (курсы) деп атайды. Бл баа акцияда жазылан баадан згеше: ол крсетілген ннан жоары да, тмен де болуы ммкін. Демек, акцияны эмиссиялы жне нарыты баасын, сондай-а дивиденд млшерін анытау шін оны крсетілген ны бадар трізді болады. оам таратылан жадайда акционерлерге тиесілі оны млкіні лесі акцияны номиналы мен санына пропорционалды есептеледі

Облигация - несие берушi (облигация иесi) мен арызданушы (облигация эмитентi) араларындаы заем атынасы бар екендiгiн растайтын баалы ааз. Облигация оны» иесi тарапынан аша аражаты салынандыын растайды жне ол иесiнi» лесiне кнi брын белгiленген мерзiм iшiнде тiркелiнген проценттердi тленуiмен оса облигацияны номиналды ныны орнын толытыру керек екендiгi туралы мiндеттемесi бар екендiгiн малдайды.

Облигация деп – эмитентті оны сынушыа белгілі бір уаытта облигацияда крсетілген нды жне осы ннан белгіленген процентті алуа ы беретін эмиссиялы баалы ааз (3,4 осымшалар). Облигация шыару арылы тартылан капитал акционерлік капитал деп есептелмейді. Облигация шыару – осымша капитал таратуды бір нысаны. Облигация – арызды баалы ааз. Эмитентті жалпы шыыны облигацияны шыаруа жне оларды орналастыруа жмсаан жылды шыына те болады.

Облигация мерзімдік арыз міндеттемесі боландытан оны кепілі болып эмитентті жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік – эмитентті банкрота шырап, з міндеттемесін орындай алмаан кезінде – оам млкіні бір блігін иемденуге облигация стаушыны ыы.

Туынды баалы ааз деген базистік активтерді баасы згеруіне байланысты, яни осы баалы аазды негізі болан активке шыарылан мліктік ыты (міндеттемені) білдіретін жатсыз формадаы баалы ааз. Базистік активтерге тауарлар (асты, ет, мнай, алтын жне т.б.), негізгі баалы ааздара акция жне облигация жатады. Туынды баалы ааздар деп аталуыны себебі, олар негізгі классикалы баалы ааздара (акция, облигация) шыарылады. Туынды баалы ааздарды сатып алу-сату шін екі жа мерзімді ммілеге келеді. Онда мміле жасаушылар крсетілген активті болашата алу, біра шарттасан кездегі баа бойынша жеткізіп беру кзделеді. Туынды баалы ааздарды олданып жасалан мерзімді мміле туынды баалы ааздар нарыында сатып алынады жне сатылады. Басаша айтанда, туынды баалы ааздар нарыы – ол мерзімді нары.* Мерзімді нарыты басалардан згешелігі – ммілені орындалуы (шарт жасасан кездегі бекітілген бааммен активті жеткізіп беру) болашатаы келісілген мерзімде жзеге асырылады.

Мерзімді ммілелер ртрлі активтерге, атап айтанда, баалы ааздара, банктік депозитттерге, индекстерге, валютаа, ымбат металдара, шикізат тауарларына жне мерзімді шарттарды зіне жасалады.

Мерзімді ммілелерді екі трі болады:

• шартты трдегі мміле, онда екі жаты біріне жасасан шартты орындау немесе орындамау ыы беріледі. Оан опциондар жатады;

• траты мміле – ол міндетті трде орындалуы тиісті бекітілген шарт. Оан форвардты, фьючерстік ммілелер жатады.

Туынды баалы ааздарды шыарып, айналыса тсіруді масаты – кез-келген биржалы активтерді баасыны ауытуынан тек пайда табу ана емес, сонымен бірге бааны олайсыз згеруіне байланысты ауіптен сатандыру.

Туынды баалы ааздарды негізгі ерекшеліктері:

• оларды баасы оларды шыаруа негіз болан биржалы (базистік) активті баасына негізделеді;

• оларды айналысыны сырты формасы негізгі баалы ааздарды айналысына сас болады;

• шыару негізі болан активті айналыс мерзімімен салыстыранда (акция – мерзімсіз, облигация – бірнеше жылдар, тіпті ондаан жылдар) оларды олдану уаыты шектеулі (бірнеше минуттан бірнеше айа дейін) болады;

• баса активтермен салыстыранда тувнды баалы ааздарды аз ана инвестиция жмсаланмен оларды сатып алу-сатудан пайда тсіріледі. Себебі инвестор активті барлы нын тлемей, тек кепілдік (маржалы) жарнаны ана тлейді.

2. Туынды баалы ааздарды трлері. (Опцион, депозитарлы ол хат, варрант,коносомент

Опцион – шарта енгізілген мерзімдік талапты крсететін баалы ааз. Ол белгіленген уаытта немесе одан брын келісілген баамен ааздарды біраз млшерін сатуа немесе сатып алуа ы береді.Опцион биржада саудаа тседі. детте, опционоамны зіні жоары лауазымды ызметкерлеріне траты баамен жай акция сатып алу ыын беретін екінші атардаы баалы ааз. Опцион – зады трде бекітілген стандартты жат. Онда сатылатын баалы ааздар саны крсетіледі. Оны лшемі лот деп аталады, 1 лотта 100 дана біратаулы баалы ааз болады. Опционны мазмнында опционды шартта бекітілген ыты орындалуы, яни баалы ааздарды сату немесе сатып алу кні, айналыс мерзімі, аяталу кні, жнелту-абылдап алу жадайлары жне баасы крсетіледі.

Опционны екі трі кездеседі:

а) активті сатып алуа ы беретін опцион. Ол сатып алушы опционы немесе колл опционы деп аталады.

) активті сатуа ы беретін опцион – оны сатушы опционы немесе пут опционы деп аталады.

Колл опционы – сатып алу шарты, онда опционны зі сатып алынады.

Пут опционы – сату шарты, ол баалы аазбен бірге сатылады. Айта кететін жйт, алашыда опционды шарт тек ор нарыындаы акцияа атысты болса, азіргі кезде ондай шарт кез-келген активке жасалады.

Опционны негізі болан активті екі баасы болады: аымдаы нарыты баа, немесе спот баасы жне опционда крсетілген оны орындау баасы. Ал опционны з баасы сыйаы деп аталады. Ол опционны негізі болан активті баасы емес.

ыты баалы ааздарды келесі трі – варрант. Варрант – ол з иемденушісіне белгілі-бір оамны аныталан акция (немесе облигация) млшерін алдын-ала бекітілген баамен алдаы мерзімде сатып алу ыын беретін екінші атардаы баалы ааз. Ол – оамны айналымдаы баалы ааздарына сатушыны сатып алушыа меншік ыын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі олындаы варрантты белгілі бір уаыт аралыында траты баамен онда белгіленген артышылыты акциялар жне облигациялар санына айырбастауа ыы бар. Варрантты акцияа айырбастамай-а, оам оны зіне сатып алып, жою ммкіндігі де бар.

Варрант – за мерзімді баалы ааз. Ол 10 жылдан 30 жыла дейін, ал кейбіреуі мерзімі шектеусіз айналыста жреді. детте, оны оам облигациялармен жне артышылыты акциялармен оса шыарады. Бл, бір жаынан, баалы ааздарды алашы орналастыранда тартымды (тімді) етсе, екінші жаынан, оамны эмиссиялы шыындарын азайтады.

Варрант оамны баса баалы ааздарымен оса шыарыланнан кейін, олардан блініп, з алдына айналыма тседі. Ол туралы оамны жарысында крсетілген болуы керек. Варрант блінгеннен кейін негізгі баалы аазды сатылу баасы варрант баасына кемиді. Екінші нарыа тскесін варрант зіні нарыты курсына ие болады. Варрант бойынша сатып алынатын баалы аазды баасы варрантты орындалу баасы деп аталады. Кейде варрантты негізгі баалы аазбен бірге сынады, ондай жадайда оларды баасын біріктіріп айтады.

Экономикалы мазмны бойынша варрант сатып алу опционына сас боланымен одан бірсыпыра айырмашылытары бар.

Біріншіден, варрант оам эмиссиялайтын (шыаратын) баалы ааз, ал опцион опционды мміле жасасудан туындаан шарт.

Екіншіден, варрант сан жаынан шыарылатын баалы ааздарды эмиссия млшеріне сай келсе, ал опционды ммілелерді керекті санын нарыты ттыну ажеттілігі анытайды.

шіншіден, варранттар за мерзімге шыарылса, ал опционды мміле – ол, детте, ыса мерзімді шарт.

Тртіншіден, варрант алашы иемденушіге аысыз берілсе, ал опцион иесі опционды жаздырып алушыа (сатушыа) ол шін сыйаы тлейді.

Соы онжылдыта лемде еуроааздар нарыына ызыушылы артуда. Халыаралы баалы ааздар нарыына (эмитент елге сырты нары болып саналады) орналастыратын еуроралдара акциялар, облигациялар, ноталар, деривативтер (туынды баалы ааздар) жатады.

Еурооблигациялар – ол еуронарыта замерзімді займ аланда арыз алушыны шыаран арыз міндеттемесі. Оларды елді кіметі, муниципалитеттер, банктер, халыаралы несие йымдары, транслтты корпорациялар осымша аржыландыру кзі ретінде шыарады. Еурооблигациялар негізінен оны иеленуші еш жерде тіркеуден тпейтін иесі сынушы баалы ааздары болып шыарылады. Онда крсетілген валютадан тыс мемлекетте шыарылып сатылады. Еурооблигацияларда халыаралы саудада басым жадайда олданылатын, негізінен, АШ доллары крсетіледі.

Еурооблигациялар жай жне проценттік ставкасы бекітілген трінде шыарылып, айналыс мерзімі 3 жылдан арты уаыта орналастырылады. Оан осымша еурооблигацияларды: проценттік ставкасы згермелі; купоны нольге те; баса облигациялара конверсиялау ыы бар; екі валютамен крсетілген ны бар (крсетілген ны – бір валютамен, ал процентті тлеу баса валютамен); белгілі-бір тауар баасына байланыстырылан трлері де болады.

Еурооблигацияда арыз сомасы, арызды теу датасы мен жадайлары жне белгіленген мерзімде процентті алуа ы беретін купоны болады. Процент жылына бір немесе екі рет тленеді. Еурооблигацияа табыс салыы жне баамды ныны суіне салы салынбайды. Еурооблигациялар ртрлі схемамен:

• бір уаытта;

• блшек-блшек;

• мерзімінен брын (егер шартта крсетілсе) телуі ммкін.

теу схемалары алдын-ала шыарылым ережелерінде келісіледі, ал теу туралы малмат аржылы апараттарда алдын-ала хабарлануы керек.

Еурооблигацияларды негізгі сипаттамасы тмендегідей:

• айналыс мерзімі 3-тен 30 жыла дейін;

• крсетілген ны аса кп емес, проценттік табысы купон формасында тленетін сынушы баалы аазы трінде шыарылады;

• эмиссияны негізгі блігі амтамасыз етілмеген болып шыарылады. Дегенмен кейде шінші жаты кепілдігімен немесе эмитентті млкімен амтамасыз етіледі;

• листинг жне баа белгілеу процедураларынан жетекші Еуропа биржалары ткізеді.

3. Форворд жне фьючерс, оларды бір бірінен айырмашылыы

Шетел экономикалы дебиеттерінде туынды баалы ааздарды деривативтер (derivatives – аылшынша, туынды) деп те атап, детте, олара форвардтарды, фьючерстерді, баалы ааздара шыарылан опциондарды, варранттарды, депозитарлы олхаттарды жне т.б. жатызады.

Форвардты нары мерзімді нарыты е алашы формасы. Ол тауарлар баасыны трасыздыына байланысты ХVIII-XIX асырларда Еуропада сатып алушы мен сатушы тауарды млшерін, шамамен жеткізіп беру уаытын жне болашатаы баасын крсетіп мміле жасасан. Дл осындай келісімдер азіргі кезде, сіресе, шетел валютасымен банкаралы сауда-саттыта олданылады (рине, онда жеткізіп беру уаыты дл крсетіледі).

Форвард –активті сатып алу-сату жадайлары туралы алдын-ала келісілген, біра болашата орындалатын биржадан тыс жасалатын мерзімді шарт. Бндай шарт саудаа тсіру шін келісілген актив баасыны олайсыз згеруінен сатандыру шін жасалады, яни баасы скенде шартты сатып алушы тса, тмендегенде сатушы тады. Бл шартты стандартты формасы жо, сондытан алан міндеттемені шінші жаа бергенде атысушы бір жа шін экономикалы олайлы жадайды тууы шартты орындалмау аупін туызады.

Фьючерс – ммілеге келген кезде бекітілген баамен белгілі-бір баалы аазды стандартты млшерін болашата сатып алуа немесе сатуа жасасан шарт. Оны опционнан згешелігі тадау ыы емес, ол – орындау шін алан міндеттеме. Бл стандартты шартта фьючерсті барлы параметрі – мерзімі, стандартты лотты клемі, сатандыру депозиті крсетіледі. Фьючерстермен саудаа атысушыларды масаты баалы ааздарды зін сатып алу емес, баасыны айырмасын алу шін йымдасан ойын. Шартты сатып алушы оны жоары баамен сатуа, ал сатушы тап осындай шартты болашата тмен баамен алуа мтылады. лемде опциондар мен фьючерстерді е ірі сауда орталытары болып, Чикаго опциондар биржасы, Лондон халыаралы аржы фьючерстеріні биржасы жне с.с. есептеледі.

Депозитарлы олхат – ол шетел компаниясы шыаран акцияны белгілі-бір млшерін банкті иемденуін куландыратын баалы ааз. Ол арнаулы за негізінде шыарылады. Алашыда депозитарлы олхат ткен асырды 20-жылдарында американды инвестицияны шетел акциясына салу масатында АШ-та пайда болды. Сондытан оны американды депозитарлы олхат (АД – ADR) деп атайды. АД-ты мні банк зіні шетелдегі филиалында (детте эмитент елде) акцияны белгілі-бір млшерін сатайды, ал акцияны амтамасыз ететін олхаттар Америкада эмиссияланып, американды нарыта айналыса тседі. олхатты шыарушы банк эмиссиялааны жне оны дегені шін сыйаы тріндегі пайда алады. АШ-та депозитарлы олхаттарды шыарушы е ірі депозитарлы эмитент-банктер – City Bank of New-York, The Bank of New-York, Mozgan Bank – саналады.

Билет