Баалы ааздар нарыындаы ксіби атысушылар

Баалы ааздар нарыына атысушылар деген баалы ааздарды сатушы, не сатып алушы, сонымен атар олар бойынша есеп айырысуды жне оларды айналымын амтамасыз ететін жеке немесе зады тлалар. Олар баалы ааздарды айналымдылыы бойынша зара экономикалы атынастара тсетін жатар.

азіргі кезде баалы ааздар нарыына атысушыларды оларды нарыа араласуына жне нарытаы позициясына арай шартты трде бес топа блуге болады:

Бірінші топ, баалы ааздар нарыына негізгі атысушылар: мемлекет, жергілікті кімшілік органдары, ірі лтты жне халыаралы компаниялар. Бндай компанияларды халы арасында жоары атаы бар. Сондытан олар шыаран баалы ааздар ешбір иындысыз теді. Нары ол ааздарды кп млшерде абылдауа рашан дайын. Бл ааздар, сіресе, мемлекеттік жне жергілікті кімшілікті ааздары, сатып алушыа жоары табыс тсірмейді. Дегенмен, халыты кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалыз басты адамдар, асыраушысынан айырылан отбасылар жне с.с. табысы аздар) беретін табысы аз болсада, сенімді ааздара з аржыларын жмсауа мдделі. АШ-та оларды «кк тбірлі» («голубые корешки») деп атайды.

Екінші топ, инвестициялы институттар, немесе баалы ааздар операциясын жргізетін аржы - несие институттары. Олар:

• коммерциялы жне инвестициялы банктер;

• сатандыру орлары;

• зейнетаы орлары жне с.с. йымдар.

Бл институттарды кпшілігі ртрлі инвесторларды, яни зады жне жеке тлаларды аржысын біріктіріп, оларды табысты баалы ааздара жмсау ммкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияны баылау бумасын иемденуге немесе аржысынан айырылып алу аупінен тылу шін з капиталын ртрлі шаруашылы салаларына жмсауа мтылады.

шінші топ, жеке инвесторлар, яни жеке адамдар, оны ішінде шаын ксіпорындарды баалы ааздары рашан ауіпті. Статистика деректері длелдегендей оларды 3/4 блігі ашылмай жатып жабылып алады, тек 1/4 блігі ана кейбір табыса ол жеткізеді екен. Кейбір шаын ксіпорындар табысты ызмет крсетіп, здеріні болашаы бар екенін длелдеді. Мысалы, электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоары сапалы й заттарын жне сол сияты нім шыаратын шаын ндірістер. Сондай-а кейбір шаын ксіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шылдануда (мысалы, жннен тоылан жне теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шыарушылар). Сондытан халыты бірсыпыра тобы туекелге белбуып, жоары дивидендтерден міттеніп, осы ксіпорындарды акциясын сатып алуда.

Тртінші топ, баалы ааздар нарыыны делдалдары, яни брокерлер мен дилерлер. Оларды олындаы хабарлар, керекті байланыс ралдары олара баалы ааздармен операция жргізуге жеілдік береді. Дилерлер олында з капиталы боласын кптеген операция жргізеді. Дады бойынша, дилерлер сатып алан ааздарды зінде кп стамайды. Олар нары конъюнктурасы олайлы боланын сезсе, баалы ааздарды сатып жібереді. Себебі оларды іс-рекеті – алыпсатушылы (делдалдара ойылатын талаптар жне оларды ызметі туралы тменіректе кеінен баяндалады).

Бесінші топ, баалы ааздар нарыын баылаушы жне адаалаушы мемлекеттік органдар. рбір елде баалы ааздар нарыына атысушыларды жне оан атысу жадайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік за актілерінде елді экономикалы жадайы аарылады. Мысалы, экономиканы дадарысы кезінде задар мен ережелер тез згеріп отырады.

Билет

1. Проблемалы несиелерді жою дістері.Проблемалы несиелерге мыналар жатады: 1. несиелік келісімшартта крсетілген уаытта айтарылмаан, уаыты кешіктірілген жне осымша келісім берілген несиелер; 2.сатандыру, кепіл-хат немесе кепілдемемен амтамасыз етілген несиелер бойынша сатандыру компанияларыны, кепіл-хатты жне кепілдеме берушілерді банк алдындаы міндеттемелері орындалмаандар; 3.несиелерге есептелетін пайызды несиелік келісімшартта крсетілген кннен 30 кн ткенге дейін айтарылмаан несиелер. Сондай-а проблемалы несиелерге арсы шаралара мыналар жатады: а)арыз алушыны ызметін айта ру; )несиені айтару кестесін згерту; б)пайыз (сыйаы) тлеу тртібін згерту. Отанды банктік тжірибеде проблемалы несиелерге несиелерді жіктелу ережесіне сйкес стандартты несиеден згелері, соны ішінде кмнді жне мітсіз несиелер жатады. Кез келген коммерциялы банкте проблемалы несиелер Басармасы немесе жмыс жасау блімі йымдастырылуы ажет. Проблемалы несиелермен рі арай жмыс жасау баытын тадауда мынадай факторлар ескерілуі тиіс: *арыз алушыны Банк алдындаы міндеттемені орындамау себебі; *проблемалы несиені пайда болу себептері: дефолта итермелеген форс-мажор немесе нарытаы жадаятты теріс зргерісі, бизнес жоспарындаы жіберілген ателіктер, ксіпорындаы менеджмент сапасыны тмендігі жне т.с.с.; *арыз алушыны іскерлік беделі, несиелік тарихыны болуы. Проблемалы несиені анытааннан кейінгі банкті жмысы мыналарды амтиды: - арыз алушыны аржылы жаынан сауытыру; - ссудалы арызды тлеттіру (ндіріп алу). арыз алушыны аржылы жаынан сауытыру несиелік келісімшартты згерту арылы несиені айтаруа ммкіндік беру, арыз алушыны аржылы жне шаруашылы жадайын жасартуы шін оан осымша несиелік ресурс беру немесе зге шараларды олдануды кздейді.

Несиелік туекел ымы. Кез келген банк ызметіні табыстылыы банкті берген несиелеріні сапасына, яни оны айтарымдалы дрежесіне тікелей байланысты. Несиені уатылы айтарылмауы банкті зиян шегуіне итермелейді. Сондытан да банктер несиелік тукелді басару шараларымен уатылы айналысып отыруа тиіс.

Несиелік туекел – арыз алушыны банктен алан несиесі бойынша арызын немесе оан есептелінген сыйаысын з уаытында айтара алмауына байланысты банкті зиян шегуін сипаттайды.

Коммерциялы банктегі несиелік туекелді басару жйесі екі субжйеден трады:

- басаратын субъекті;

- басарылатын объект;

Басару субъекті – бл арнайы ебек, апарат, материалды жне аржылы ресурстарды пайдалана отырып, несиелік тукелді басару процесін жзеге асыратын банкті рылымды блімшесі.

Отанды банктер тжірибесінде несиелік тукелді басару субъектілеріне мыналарды жатызуа болады:

- Директорлар Кеесі;

- Басарма;

- Несиелік комитет;

- Активтерді жне пассивтерді басару жніндегі комитет;

- Туекел басармасы;

- Шаын жне орта бизнесті несиелеу департаменті;

- Ипотекалы несиелеу департаменті;

- Ірі жобалар бойынша несиелеу теукел басармасы;

- Несиелік теукел басармасы;

- Проблемалы несиелер басармасы;

- Несиелік блімдер;

- Несиелік менеджер;

- Несиелік – тукел менеджері.

Басарылатын объектіге банкты берген несиелері жне олармен байланысты несиелік туекел жатады.

Несиелік туекелді басару жйесіні негізгі элементтеріне жататындар:

• несиелік ызметті йымдастыру;

• лимиттер белгілеу;

• несиелік сынысты баалау жне арыз алушыны несиелік абілетін баалау;

• несиелік туекел дегейіне байланысты несиелерге рейтинг кою жне белгіленген лимиттермен салыстыру;

• несиелер бойынша ммкін болар зияндарды есепке ала отырып сыйаы млшерлемесін анытау;

• несиелік шешімдерді абылдау барысында зіретті блу – несиелерді авторизациялау;

• несиелік мониторинг;

• несиелік оржынды басару;

• проблемалы несиелерді алпына келтіру.

Мндаы, несие шегі (лимиті) – 1) несие берушіні арыз алушыа беретін несиесі бойынша несиелік атынастын шекті дегейі; 2) арыз алушыны з айналымында несиелік аражаттарды пайдаланудын е жоары шегі.

Несие шегі ішкі жне сырты болып блінеді. Сырты лимит, Р лтты банкті пруденциалды нормативтер атарында, бір арыз алушыа келетін туекелді е жоары млшері ретінде белгіленеді. Ол норматив бойынша текелді (несие млшеріні) банк капиталына атынасы арылы есептеледі жне оны мні екі жадайда белгіленеді: 1) 0,01-ден аспайтын млшерде, яни ол банкпен тыыз арым – атынастылар шін; 2) 0,25-тен аспайтын млшерде, яни ол алан арыз алушылар шін (соны ішінде бланктік несиелер шін -0,01)

Несиелік туекел менеджменті

Жалпы несиелік туекелді басаруды отанды банктерімізде несиелік тукел менеджменті жзеге асырады.

Ал ішкі шегі несие беруші банкті зі зіні олында бар несиелік ресурс клеміне жне арыз алушыны несие алу ммкіндігіне арай белгілейді.

Несиені млшерін банк мекемесі арыз алушымен бірлесе отырып, материалды орларды ралу ажеттілігін зерттеу негізінде шыындарды, ндіріс клемі мен німні тімділігін, ауыл шаруашылы німдерін, оны айта делуі жне баса да шыындарды ескере отырап анытайлы. арыз алушыа берілетін несиені млшері р трлі жадайлыра байланысты болып келеді. Біріншіден, арыз алушыа берілетін несие шамасы арыз алушыны жасаан тінішіне байланысты. Біра бл тініштегі несие млшері несиені айтарудаы наты ммкіндіктермен, сондай – а банкті наты есебімен сйкес келмеуі ммкін. Екіншіден, несиені шегі экономикалы жадайлара байланысты, соны ішінде:

• арыз алушыны тлем айналымындаы алшаты шамасына;

• несиені амтамасыз ететін наты тауарлы – материалды баалылар орыны жне оларды тімділік дрежесіне;

• маржа дегейіне;

• несиелік туекел дрежесіне жне банкті клиентке деген сенім дрежесіне;

• банкте бар ресурс клеміне жне т.б.

Несиелерді авторизациялау – несиелік туекелді тмендету масатында жргізілетін анытамалар жне тексерулер процесін білдіреді.

Несие оржыны – несиелік тукелді немесе одан орану тсілдеріні р трлі факторларына байланысты критерийлері бойынша жіктелген несиелерге байланысты банкті оятын талаптарыны жиынтыы.

Несие оржыны банкті берген несиелеріні негізінде алыптасады. Несие ржынын жиі талдап отыру ажет, себебі, талдау арылы ана несиелік жмсалымдарды ртарапдандыруа болады. Несие оржынын талдау мына кезедерден трады: арыздар сапасын баалау критерийлерін тадау, мндай баалауды дістерін анытау (номерлік немесе балды жйеде баалау, туекел тобына арай жіктеу, рбір топ бойынша туекел пайызын анытау, жалпы несие оржыны бойынша рбір топты клемінде тукелді абсолюттік шамасын есептеу, арыздар бойынша ммкін болар зияндарды жабуа арналан резервтер кздеріні шамаларын анытау, аржы коэффициентері жйесіні, сондай – а оны рылымды талдау негізінде несие оржыныны сапасын баалау). арызды сапасын баалау критерийлеріне лемдік тжірибеде мыналар жатады: несиені таайындалуы, несиені трі, арызды млшері, арызды айтару кестесі, іскерлік туекелді баалауды толытыы, несиелік оперциялармен байланысты арыз алушыны сапасы, оны меншік нысаны, арыз алушыны несиелік абілеттігі, ол тураы толы апаратты болуы, арызды баасы, арызда амтамасыз ету тсілі.

2. Инвестициялы жобаларды бизнес-жоспарлау ерекшеліктері.Бизнес-жоспар –бл инвестициялы жобаны абылдау туралы ксіпорын іс-рекетіні жоспарын сипаттайтын жат болып табылады.Бизнес-жоспарды негізгі масаттары: • инвестициялы жобаны жзеге асырылуыны экономикалы негіздемесі;• ксіпкерлік ызметті алдаы аржылы нтижелерін есептеу;• аржылы кздерді анытау;• инвестициялы жобаны жзеге асыруа абілетті мамандарды тадау.Бизнес-жоспарлауды негiзгi мiндеттерi келесідей:• жобаларды абылдауды масата сйкестiгiн негiздеу;• ксiпорынны ктiлетiн аржылы нтижелерiн есептеу;• аржыландыру кздерiн длдеу;• инвестициялы жобаны жзеге асыратын мамандарды анытау.Елімізде 1990 жылдан бастап бизнес-жоспар шетелдік инвесторды тартуа ммкіндік беретін рал ретінде арастырылып келді. Ал, азіргі уаытта бизнес-жоспар ксіпорыны ызмет етуіндегі біратар мселелерді шешу шін ажетті ішкі басарушылы жат болып табылады. Сондай-а, бизнес-жоспар инвестициялы жобаны жзеге асыру бойынша ксiпорынны ызметi мен стратегиялы масаттарыны жоспарын енгiзетiн жатты бiлдiредi. Бизнес-жоспарды трлері:1) Инвестициялы жобаны бизнес-жоспары – бл бизнес-жоспар инвесторлар шін жасалынады немесе инвесторларды здері де жасауы ммкін. 2) Компанияны бизнес-жоспары – бл директорлар кеесіні немесе акционерлер жиналысыны алдында компанияны алдаы уаыттаы даму болашаын сипаттайды.3) рылымды блімні бизнес-жоспары – бл жоары басшы органа ксіпорынны шаруашылы ызмет бліміні даму жоспарын арастырады. 4) Несиені бизнес-жоспары – бл кредиторларды ашаара жаттарын алуы шін жасалынады.5) Грантты бизнес-жоспар – бл мемлекеттік бюджеттен,баса да орлардан аражаттарды алуа арналады. 6) Айматы бизнес-жоспар – бл айматы леуметтік-эко номикалы дамуды болашаын анытауа жне соан сйкес аржы ландыру бойынша бадарламаларды жасауа негізделеді. Тжірибеде бизнес-жоспарды р трлі нсалары берілген,оларды р трлі болуы инвестициялы жобаны ерекшелігіне байланысты. детте, бизнес-жоспарды кпшілігіні клемі 50 беттен аспайды. Соларды біріні рылымына тоталайы: Бизнес-жоспарды рылымы1) резюме;2) ндіріс объектісіні сипаттамасы;3) саланы сипаты;4) ткізу, нарыты талдау;5) йымдастырушылы жоспар;6) инвестициялы жоспар;7) ндірістік жоспар;8) маркетингтік жоспар;9) аржылы жоспар;10) туекелдерді талдау; 11) орытынды;12) осымшалар.

Тжірибеде бизнес-жоспарды р трлі нсалары берілген, оларды р трлі болуы инвестициялы жобаны ерекшелігіне байланысты. детте, бизнес-жоспарды кпшілігіні клемі 50беттен аспайды. Соларды біріні рылымына тоталайы:Бизнес-жоспарды рылымы1) резюме;2) ндіріс объектісіні сипаттамасы;3) саланы сипаты;4) ткізу, нарыты талдау;5) йымдастырушылы жоспар;6) инвестициялы жоспар;7) ндірістік жоспар;8) маркетингтік жоспар; 9) аржылы жоспар;10) туекелдерді талдау;11) орытынды;12) осымшалар.Резюме – бл е маызды блім. Ол бизнес-жоспарды жасауды е соы кезеінде жасалынады жне бизнес-жоспар мазмнын ысаша сипаттайды. Онда ксіпорын, нім, ызметкерлер туралы мліметтер, ксіпорынны негізгі масаты, ксіпорынны аржылы нтижелері, тартылатын инвестиция клемі, табыстары, теу мерзімдері туралы мліметтер крсетіледі.ндіріс объектісіні сипаттамасы келесідей блімдерден трады:• капитал тарту ашан рылды, азіргі уаыта дейінгі жетістіктері, зады мртебесі, объектіні орналасу орны,ксіпорынны аржылы ызметі; • ксіпорынны аымдаы жадайы, тауарлар мен ызметтерді тізімі, ксіпорынны баса бсекелес ксіпорыннан ерекшелігі, тауар экспорты, клиенттермен, мердігерлермен есеп айырысу шаралары, німні артышылытары;• жмысты жргізу стратегиясы, жаын уаыттаы ксіпорынны масаты, ксіпорынны даму болашаы.Саланы сипаты блімінде арастырылатын мселелер: • саланы шикізат базасы, инвестициялы климаты;• сала бойынша німді сату клемі, ксіпорынны сату клемі, бсекелестік жадайы;• бсекелестерді лсіз жне кшті жатарын, бсекелестікті ескергендегі німді сату жадайлары.ткізу, нарыты талдау блімінде леуетті ттынушыны анытау, нарыты сранысын талдау, німді нарыта блу кестесі, сатылатын німді жетілдіру жадайлары арастырылады. йымдастырушылы жоспар блімінде кадрлармен амтамасыз етілу, ызметтерге ойылатын біліктілік талаптары,оларды ебекаы дегейі арастырылады.Инвестициялы жоспарда – инвестицияа ажеттілік жоспары алыптасады, яни, шикізаттара, материалдара ажеттілік,рал-жабдытар, жер учаскелеріне ажетті жне капиталды тартуды кздері мен шарттары арастырылады.ндірістік жоспарда – ндірістік дерісті толы сипаты арастырылады жне нім ндірісіні клемі аныталады. нім ндірісіні клемі келесідей кезедер бойынша болжанады:• 1 жыл, р тосан сайын;• 2 жыл, р жарты жыл сайын;• 3 жыл, жылына байланысты р жыл сайын. Маркетингтік жоспар – бл жоспарланатын сату клеміне жету мен максималды пайда алу шін ксіпорындарды іс-рекетіні жоспары болып табылады.аржылы жоспар блімшелері:• табыстар мен шыындар жоспары;• аша аражаттарыны тсімі мен тлем жоспары;• олма-ол аша аымыны жадайы;• балансты жоспар.Туекелдерді талдауда ксіпорын ызметіне сер етуі мен барлы туекелдер трлеріне талдау жасалынады. Сонымен атар,туекелді рбір тріне атысты оларды тмендету жолдары арастырылады.орытындыда ксіпорынксіпорына жоба бойынша сыныстар беріледі. Жобаны жзеге асыру шін капитал клемі, инвестицияа берілетін кепілдемелерді трлері, жобаны тем мерзімі, сондай-а аржылы кздерін талдау ммкіндігі сипатталады. осымшаларда аталан блімдерге сйкес графиктер, диаграммалар, кестелер, суреттер крсетіледі.

Баалы ааздар нарыыны тсінігі. Баалы ааздар нарыыны жалпы нарыты жне арнайы функциялары

Баалы ааздар нарыы – нарыты атысушыларыны арасындаы баалы ааздарды шыару, айта сатумен байланысты экономикалы атынастар жиынтыын крсетеді.

Баалы ааздар нарыы – бл баалы ааздарды сату жне сатып алу орны болып табылады.

Баалы ааздар нарыыны масаты – аржы ресурстарын шоырландыру жне оларды нарыа атысушыларды ртрлі операциялары арылы айта блу, яни уаытша бос аша аражатыны баалы ааздарды инвесторларынан эмитенттеріне ауысуына делдалды ету. Осы масата жету шін баалы ааздар нарыы мына міндеттерді жзеге асырады:

• инвестициялау шін уаытша бос аржы ресурстарын тарту;

• лемдік стандарта сай нарыты инфрарылымды алыптастыру;

• екінші нарыты дамыту;

• маркетингтік зерттеулерді кшейту;

• мліктік атынастарды згерту;

• басару жйесін жне нарыты механизмді жетілдіру;

• мемлекеттік реттеу негізінде ор капиталын наты баылауды амтамасыз ету;

• инвестициялы ауіпті азайту;

• портфельдік стратегияны алыптастыру;

• баа белгілеуді дамыту;

• дамуды баытын болжамдау.

Тіркеуден кейін баалы ааз бірінші ретті нарыта орналастырылады.

- Бірінші ретті нары эмитентке ажетті ашаны жинау масатында жаа шыарылан баалы ааздарды инвесторлара сатуды.

Екінші ретті нарыта инвесторлар шыарылып ойан баалы ааздарды сатып алу немесе сата алады.

• Екінші ретті нары биржалы жне биржалы емес болып блінеді.

Баалы ааздар нарыы кптеген ызмет трін атарады. Оларды шартты трде екі топа блуге болады. Біріншісі, жалпы нарыты, яни кез-келген нарыа тн, екіншісі, ерекше, яни осы нарыты баса нарытардан ажырататын ызметтер.

Жалпы нарыты ызметтерге:

• коммерциялы, яни осы нарытаы операциялардан пайда табу;

• баа белгілеу, яни нарыты бааларды алыптастыру жне оларды згеруін, озалысын адаалау;

• апаратты, яни нарыа атысушылара ажетті апаратты жариялау;

• реттеу, яни нарыты сауда жргізу, оан атысу, атысушылар арасында болан дауды шешу туралы Ереже шыару жне баылау органдарын ру ызметтері жатады.

Баалы ааздар нарыыны ерекше ызметтері:

• айта блу, яни баалы ааздарды айналысы арылы ксіпорындар, мемлекет жне халы, сондай-а салалар мен айматар арасында аша аражатын айта блу. Бл ызмет мемлекеттік жне муниципальды баалы ааздарды шыару жне оларды орналастыру есебінен мемлекеттік, облысты жне жергілікті бюджеттерді кемшілігін аржыландыруда мемлекеттік органдарды ксіпорындар мен халыты бос аражатын айта блу арылы жзеге асырылады;

• баа жне аржы туекелдерін сатандыру, яни туынды баалы ааздарды – фьючерстік жне опционды шарттарды сатандыру.

Баалы ааздар нарыы нарыты экономикада ктпеген кездейсо болатын процестерді реттеушісі. Бл алдымен капиталды инвестициялау процесіне атысты жзеге асырылады.

Билет