Валюта нарыыны тсінігі жне оны рылымы
Валюта нарыы аржы нарыыны трлі растырушыларыны зара рекетін амтамасыз етуде оны аса маызды блігі болып табылады. Бл тетікті кмегімен валютаны ттынушылар мен сатушыларды арасындаы ыты жне экономикалы зара арым-атынас орнап, мынадай негіздегі мтілеперді орындауа тткіндік туады:- блшек сауда ммілелері, онда банк клиентпен сату-сатып алу барысында зара тікелей рекеттеседі;- банкаралы ктерме сауда ммілелері, онда екі банк валюталы брокерді кмегімен бір-бірімен зара рекеттеседі, нтижесінде банкаралы нары рылады.
Мселен, несие беруші банк бос ресурстарды ссудаа зіні табыстылыын ажетті дегейде стап тру масатында немесе баса банктермен корреспонденттік атынасты амтамасыз ету шін береді. Дамуды бастапы сатысында тран жас банктер салыстырмалы трде арты ресурстара оларды жмсауды игерілген сенімді жне табысты салаларыны жотыынан ие болуы ммкін. Бл ммкіндікті олар з мдделерінде пайдаланады. Олар банкаралы нарыа шыып, оны баса банктерге сынады.
лтты валюта жйесі лтты замен аныталан елді валюталы атынасын йымдастыруды формасын білдіреді. Оны мынадай негізгі элементтер сипаттайды:- лтты валюта бірлігі;- ресми алтын валюта резервіні рамы;- валюталарды бірдейлігі (паритет валюты) жне валюта баамын алыптастыруды тетігі;- валюталарды айта алпына келтіруді шарты жне валюталы шектеулерді болуы немесе болмауы;- елді сырты есеп айрысу тртібі;- лтты валюта нарыыны жне алтын нарыыны режимі, елді валюта атынасын реттейтін лтты мекемелерді мртебесі.
Мндай жйені ерекшеліктері ел экономикасыны даму шарттарымен жне дегейімен, сондай-а, оны сырты экономикалы байланыстарымен аныталады. Халыаралы сауда-сатты ммілелері екі жне одан да кп лтты нарытарды арасында жзеге асады. Онда р трлі сауда орталытарыны банктері бір-бірімен зара рекетеседі. Олар екі немесе бірнеше нарытардаы арбитражды операцияларды амтиды.
Валюта –кез келгентлем жаттары немесе халыаралы есеп айырысуларда пайдаланылатын жне андай да бір лтты аша бірлігінде крініс табатын ашалай міндеттеме. Ол шетел мемлекетіні тиісті зады тлем банкноты, тиыны, азыналы билеті трінде болады. Ол елдегі бкіл аша-несие жйесіне басшылы жасайды, ол аша эмиссиясыны, сатаулы тран уаытша бос аражатты жне коммерциялы банктерді міндетті резервтеріні монополиялы ыына ие. Валюта нарыыны негізгі тауары – шетелдік валюта мніндегі кез келген аржылы талап. Бгінгі тадаы азастанны валюта нарыы шетелдік валюталар операциясымен ана шектелген.
Валюталы айырбас – бл бір елді валютасын баса елді валютасымен айырбастау. Валюта нарыыны негізгі атысушылары – банктер, экспорттаушылар, транслтты компаниялар, аржы мекемелері, инвесторлар, кімет агенттіктері, ксіпорындар мен жеке тлалар. Валюта нарыында ашы станымды хеджерлеуді, лемні р трлі аудандарына аражатты инвестициялауды ажеттіліктерін жне сатып алу абілетін бір елден екіншісіне табыстауды ммкіндіктерін оса аланда атысушыларды р трлі ажеттіліктері болады.
Валюта нарыыны атысушылары аша аударымы, хеджерлеу, клиринг жне несие секілді функцияларды жзеге асырады. Оларды ішіндегі е жай операцияа аша аударымын жатызуа болады. Хеджерлеу барысында валюта нарыыны атысушылары леуетті залал шектіруі ытимал валюталы станымдардан орануа мтылады. Мндаы леуетті залала, мселен, мынаны жатызуа болады: доллара атысты теге баамы суі ммкін жне осыан байланысты тауарды долларлы ны артады. Бл жадайда валюта нарыыны атысушысы тегені сатып алу арылы хеджерлеуді жргізуі ммкін. Тегені осылайша форвардты трыдан сатып алу арылы тауарды долларлы нын бекітеді (тратандырады) рі валюта баамыны згерісі барысында оранысты амтамасыз етеді.
Валюта нарыы баса аржы орталытарында орналасан корреспонденттік банкте сатаулы шетелдік валютадаы депозиттер айналымы арылы рекет ететін халыаралы тлемдерді жргізу барысында клиринг тетігін амтамасыз етеді.
Валюта нарыында банктер мынадай маызды ралдарды пайдаланады:- мерзімі шектелмеген салым аша (талап етілмелі депозит) аражатыны телеграфты немесе электронды аударымдарын;- сынушыны банктік векселдерін;- коммерциялы тратталарды.
Кез келген елді ішкі аша айналымында валюта ашаны барлы функциясын орындау трысынан ана емес, бдан лдеайда ке аспектіде – халыаралы экономикалы атынастар мен есеп айрысуларды атысушысы ретінде ала шыанда ана валюта болып табылады.
андай да бір елді валюта баамы барлы маызды экономикалы факторларды, атап айтанда, аша айналысыны жадайын, ндірісті су арынын, бааны дегейін, ебекті німділік дегейін жне т.б. жадайын бейнелейді. Валюта баамыны згерісі бір елді баса елге атысты бсекеге абілеттілігіні артуын немесе кемуін білдіреді.
Валюта баамына з серін тигізетін мынадай негізгі факторлар бліп крсетіледі:- жалпы лтты нім;- сатып алу абілетіні бірдейлігі бойынша валюта баамы;- пайыз млшерлемесіні дегейі;- инфляция;- нерксіп ндірісіні индексі;- жмыссызды.
Валюта баамы екі аша бірлігі айырбасыны араатынасын білдіреді немесе бір аша бірлігіні баса мемлекетті аша бірлігінде крінетін баасы ретінде тлаланады.
Кез келген мемлекетте “валюта” ымы белгілі бір мнде олданылады жне мртебесі бойынша былайша жіктеледі:- лтты валюта – мемлекетті аша бірлігі.- шетелдік валюта – шетелдік мемлекетті аша бірлігі.- резервтік – халыаралы тлем резервіні аражаты мртебесіне ие андай да бір мемлекетті лтты валютасы.
Тлем ралы ретінде лтты валютаны абілеті мынада: ол баса валюта трімен дереу рі е аз шамадаы шыынмен айырбасталады, яни оны абілеті зара айтарымдылыында жне айырбасталатындыында. Осы критерия (лшем) бойынша барлы валютаны жіктеуін ш топа блуге болады:- еркін айырбасталатын;- ішінара айырбасталатын;- айырбасталмайтын (жабы).
Резиденттерді де, резидент еместерді де кез келген операция трі бойынша валюталы мміледе белгіленген за шеберідегі еркін валюта айырбасы еркін айырбасталатын валютаны белгілеу барысында жзеге асырылады. Ішінара айырбасталатына валюта ммілесі бойынша млшер жаынан шектеу ойылан елді валютасын жатызуа болады.
Валюта нарыыны атысушылары арасында валюта айырбасы болмаса жне андай да бір ел валютасыны баса елді валютасына пропорционалды байланысы аныталмаса, валюталы операцияларды жзеге асыру ммкін емес. Мндай тетікті валютаны нын белгілеу арылы жзеге асыруа болады.
Валютаны нын белгілеу – елдер арасындаы валютаны баамдарын анытау, осыны негізінде айырбаса сынылан оларды аша бірліктеріні араатынасы белгіленеді. Бл араатынас валюта нарыындаы сраныс пен сыныса арай дайы згеріп отырады.
Валюта баамыны режимі бойынша валюта былайша жіктеледі:- оны валюталы бірдейлігі арылы тіркелген (біріктірілген) баам;- згермелі баам;- траты немесе жмса валюта.
Тіркелген валюта баамын анытауды классикалы нсасы “тіркеу” сзіні мнінен алынып отыр, яни р трлі лтты валюталарды ресми белгіленген араатынасын бейнелейді. згермелі баама тоталатын болса, ол валюта биржаларындаы сауда-сатты барысында алыптасады рі андай да бір валютаны сранысы мен сынысын бейнелейді. лемдік іс-тжірибені талдауы мынадай тжырым жасауа ммкіндік береді: бірде-бір ел осы келтірілген валюта жйесіндегі элементтерді тек біреуін станып, сонымен ана шектеліп алан емес, йткені валюта саясатында осыларды барлы элементі бар.
Валюта нарыы траты трде олданылатын рі ашалай аражатты ажетті шоырландырушысы болып табылады. Ол андай да бір наты орында шектеліп алмайды, керісінше, байланыс ралдарыны крделі жйесімен, атап айтанда, телефонды, телекстік, тіпті электронды жйелері арылы байланысан операциялы залдарды желісін білдіреді.
Билет