Сатандыру нарыыны мні мен функциялары
аржы нарыыны е маызды салаларыны бірі — сатандыру нарыы. Сатандыру дегеніміз – екі жа туекелге бара отырып, бір жаы екінші жаын сатандыруа келісімін береді. Сатандыру адамдарды трліше ауіп-атерлер мен апаттарды залалдарынан орауды брыннан келе жатан дісі. XVІІІ асырды ортасына таман мліктер мен жеке бастарды сатандыруды 100-ден аса трін жзеге асырып лгірген кптеген ксіпой сатандыру оамдар пайда болды.
леуметтік-экономикалы кеістік болып табылатын сатандыру нарыында сатандыру ызметін ажет ететін сатандырылушылар, оларды талаптарын анааттандырушы сатандырушылар (сатандыру компаниялары), сатандырушы сарапшылар мен сатандыру инфрарылымдарыны йымдары (консалтингілік фирмалар жне т.б.) рекет етеді. Оны руды негізіне ктпеген жадайларда олайсыздыа шыраандара ашалай жрдем крсетуді дайлыын здіксіз амтамасыз етіп отыру ажеттігі жатады.
Сатандыру нарыы сатандырушы мен сатандырушыны арасына тыыз байланыс орната отырып, сатандыруды нтижесіне байланысты экономикалы арым-атынастарды жиынтыын амтиды. Бл нарыта сатандыру ызметін жалпылама танып-білу жзеге асырылады да, оны мір сруіні негізгі экономикалы задары ретінде н заы мен сраныс жне сыныс задары алынады. Сатандыру нарыы тауар шаруашылыы алыптасуыны барысында рылатындытан екеуіні де пайда болуыны шарты ретінде ебекті оамды блінуі мен трліше жекеменшік иелері – ерекшеленген тауар ндірушілерді болатындыы есептелінеді. Бл нары нарыты атынас субъектілеріні дербестігін, сатандыру ызметіндегі сатып алу-сатуа байланысты серіктестікті тепе-тедігін арастырады.
Сатандыруды мн-маынасына арай отырып, сатандыру нарыыны мына тмендегідей негізгі міндеттерін бліп крсеткен дрыс: - реттеуші – нары, барша басалар сияты мемлекет тарапынан реттеліп отырады;- коммерциялы – сатандыру операцияларын жзеге асырудан тсетін табыстарды амтамасыз етеді;- баалы – компанияны сатандыру ызметіні баасын белгілеуді амтамасыз етеді;- сенімділік функциясы – сатандыру операциялары олайсыз, таы баса жадайлар туындаанда сенімділікті амтамасыз етеді.
Сатандыруды мына тмендегідей трлері бар:
1. Салалы белгісі бойынша:- мірді сатандыру нарыы (бан, сондай-а, за мерзімді сатандыруды барлы трлері: зейнетаы, денсаулы сатау, некелесу, аннуитет жне басалар да жатады);- мліктерді сатандыру нарыы;- жауапкершілікті сатандыру нарыы;- баытсызды жадайлардан сатандыру нарыы;
2. Ауымды жаынан:- лтты;- айматы; - халыаралы.
3. Сатандыру индустриясыны йымдастыру-ыты трлеріне байланысты: - мемлекеттік сатандыру; - акционерлік оамдар жргізетін сатандыру; - сйкес сатандыру орларын райтын зара сатандыру.
4. Жзеге асырылу трлері бойынша:- міндетті; - з еркімен.
5. Объектілері бойынша:- жеке; - мліктік.
Міндетті трде – задылы актілерді талап ету кшіне сай жзеге асырылатын сатандыру. Азаматты мірін немесе денсаулыын ешандай задылы актілерімен, келісімсздермен сатандыруа кштеп мжбр етуге жол жо. Міндетті трдегі сатандыру ерікті трдегі сияты келісім негізінде жзеге асырылады. Міндетті трдегі сатандыру келісімі сатандырушымен сатандыруды наты осы трін жзеге асыруа лицензиясы болан жадайда ана жасалады.
Ерікті трде – екі жа бірдей ерік білдірген жадайыда жасалатын сатандыру. Заа айшы келмейтін кез келген азаматты мдде немесе зады тланы мддесі сатандыруды объектісі болып табылады. Міндетті трдегі сатандыруды ерік бойынша сатандырудан айырмашылыы – келісіміні мерзімі шектеулі болып келетіндігінде, сатандыру жарналарын тлегенде ана жзеге асырылатындыында.
Міндетті трдегі мен ерікті трдегі сатандыруды йлесімділік табуы оамды ндіріс пен халыты сатану жаынан оралуы амтамасыз ететін жйе руа ммкіндік береді. йткені сатандыру рекеті андай болан жадайда да кптеген жандарды мддесін орайды.
Жеке сатандыру. Азаматтарды мірі, денсаулыы мен ебекке жарамдылыы жеке сатандыруды объектілері болып табылады. Мліктік сатандыруды здеріне тиесілі немесе жала алан меншіктеріне тікелей немесе жанамалай зиян келтірмеу масатымен жекелеген адамдар мен шаруашылы субъектілері жргізеді. Мліктік сатандыруды объектілері болып жер бетіндегі, уедегі жне су клігі, жктер мен баса да мліктер, сондай-а, аржылы туелділік саналады.
Мемлекеттік сатандыру жадайында сатандырушы мемлекеттік йым болып есептелінеді де, ол задар арылы реттелініп отырады. Ол сатандыруды барлы трлеріне мемлекетті бтіндей стемділігі боланда, мемлекетті сатандыруды тек жекелеген трлеріне стемдігі боланда немесе сатандырылуа ешандай да мемлекеттік стемділік болмаан жадайларда жзеге асырыла береді. азір ТМД елдерінде сатандыруды даму барысы зіні шегіне жетуге жаын. Мысалы, Ресейде бюджет тарапынан скерлерді, милиция ызметкерлерін, салы инспекциясы мен полицияны, прокурорларды, соттарды апаттан тарушыларды, ядролы ондырыларды ызметкерлерін, арышкерлерді, депутаттарды, донорлар мен баса да санаттарды ызметкерлерін міндетті трде мемлекеттік трыдан сатандыру жзеге асырылуда. Ресей Федерациясыны 1991 жылды 28 маусымдаы N1499-1 РФ азаматтарын медициналы трыдан сатандыру Заы бойынша мемлекеттік леуметтік сатандыру жйесіне жататын міндетті трде медициналы сатандырылу енгізілген.
Акционерлік сатандыру – жеке байлыы аз рылтайшылара ашалай ресурстарды здеріне тарту арылы сатандыру операцияларын жргізуді тездетуге ммкіндік беретін акциялар бойынша зіні жарылы капиталын райтын акционерлік оамдар сатандыру ызметіні сатандырушылары ретінде танылатын трі. Бл жадайда ашы жне жабы трдегі акционерлік оамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестік бастапы капиталды рауды тртібіне сйкес ажыратылады. А-ны мндай трлері бкіллемдік іс-тжірибиеде бар. азастанда акционерлік оам трінде сатандыру йымын ру замен аныталан.
зара сатандыру – зара кмек беруді амтамасыз етуге бастайтын ауіпсіздікті сатауды трі. Бл ретте сатандырылушы сатандыру оамны мшесі де болып табылады.
азастан Республикасыны “Сатандыру ызметі туралы” Заында сатандыруды трансшекаралы деп аталатын трі де арастырылан. Трансшекаралы сатандыруда сатандыру сыйаысы республикада да, онан тыс жерлерде де жргізіле береді. Сатандыруды мндай трін жргізуді шарттары мен тртібі азастан Республикасыны заымен жне республикамызда ратификацияланан халыаралы келісімдерімен аныталады. азастан Республикасыны сатандыру йымды-резидентіні зі абылдаан сатандыру туекелін айтадан сатандыру шін елден тыс жерлерге беру — айта сатандыру йымыны Р-ны резиденті еместерге тікелей немесе Р-ны сатандыру брокер-резиденті арылы, егер осы йымдарды рейтингісі болан жадайларда берілуі жзеге асырылуы ммкін.
Билет