Азастанны зейнетаы нарыын алыптастыру жне дамыту
азастанны зейнетаымен амтамасыз ету жйесінде халыты жалпы санындаы арт азаматтар лесіні артуына байланысты объективті иыншылытар пайда болды. Соны нтижесінде елді зейнетаы жйесін кешіктірмей реформалауды ажеттілігі ткір сезілді. Оны жргізуді негізгі аидасына мыналар кіреді: рпатар ынтыматастыы аидасымен зейнетаыны дербес жинатау аидасына ту жне 1980 жылдарды басында басталан чилийлік е озы лгіні негізінде мемлекеттік зейнетаы жйесінен мемлекеттік емес зейнетаы жинатау жйесіне кшу.
Осыан байланысты 1997 жылды наурыз айында Р кіметі “азастан Республикасындаы зейнетаымен амтамасыз ету жйесін реформалауды тжырымдамасын” малдады жне 1997 жылды 20 маусымында Р “азастан Республикасында Зейнетаымен амтамасыз ету туралы” Заы абылданды.
азастанны зейнетаымен амтамасыз ету жйесін дадарыса шыратан негізгі себептер мыналар:
1. Халыты артаюы, тууды азаюы, жмыссыздыты артуы нтижесінде зейнетаы жасындаылар мен жмыс істеушілерді арасындаы араатынасты (арасалматы) кемуі.
2. Бюджеттен тыс орлара аударылатын міндетті аударымдар млшеріні жоары болуы (жиынты шамасы 32%-ке жетті) жне тлемдермен байланысты болмауы тлеуден бас тарту, бюджеттен тыс орлара сынылатын есеп берулерде табысты азайтып крсету, белсенді жарылы ызметін тотатпаса да салы органдарына тіркелуден ашу секілді рекеттерді траты сипат алуына кеп сотырды. Зейнетаы орларына тсетін тсімдерді аз болуы — з кезегінде тлемдерді азаюына жне аз да болса тлеп тратын тлеушілерді салыты млдем тлемеуге итерлемеген табысты малмдалан блігінен ндіріліп алынатын салыты суін тудырады.
3. Зейнетаы жарнасыны дербестендірілген есебіні болмауы арттыты амтамасыздандырудаы жеке жауапкершілік пен мдделікті жойды.
4. Шаруашылыты дербес жргізушілерге баылауды млдем болмауы. Мселен, 1996 жылды бірінші жартысында ксіпорындар жарнасыны сомасы 34,7 млрд тегені рады, ал шаруашылыты дербес жргізулерден тскен жарна – 2,4 млрд теге ана.
5. Бюджеттен тыс орлар аражатыны алай пайдаланатыны баыланбады.
6. Облыстарды жергілікті тсімдерден зейнетаыны тлеу бойынша ммкіндіктері бірдей емес. Р Ебек жне халыты леуметтік орау министрлігі тсімдерді айта блуді тетігін жасады. Ай сайын жиналан 30% жарна республикалы шота баытталып отырды. Министрлік бл тсімді тапшылыы бар облыстара бліп береді. Облыстар бойынша зейнетаы тлемдеріндегі айырмашылы ділетсіздік болып табылады, бл халыты леуметік трыдан орауды лтты ынтыматастыына салынын тигізеді. Оны стіне, бл тиімсіз. Табысы жоары облыстар барлы жарнаны жинауа аса ынталы болмайды, йткені олар – сіресе, сатап ойан 70% тсімдерінен здеріні зейнеткерлеріне тлеуге ммкіндіктері болса – оларды зейнеткерлерге тлейтін сомасынан асатын тсімдерді кп блігінен немесе барлыынан айырылып алады. азастан зейнеткерлер мен салымшыларды айда мір сретініне арамастан олара бірдей ызмет крсетілетін зейнетаы мен тсімдерді наты лтты жйесіне кшуі керек.
7. Басаруды екі жаты кімшілік рылымына келетін жергілікті жерлердегі кіметті орталысыздандырылуы бір жаынан – айматы дегейдегі операциялар министрлікті блімшелерімен жзеге асырылады, екінші жаынан – барлы айматы йымдар кімдерге баынады.
8. Зейнеткерлерге уаытылы тленбеген зейнетаы тлемдер ондаан миллиард тегеге жетті.
Зейнетаы реформасын жзеге асыруды нтижесінде зейнетаыа кететін шыындарды лес салмаы кеміп, леуметтік сатандыру бюджетінде аржылы ресурстарды жинаталуын амтамасыз ететін табыс сті.
Бл ресурстарды мемлекеттік трыдан орландырылан зейнетаы сызбаларын наты рекетке енгізу шін пайдалануа болады. Зейнетаы шыындарыны лес салмаыны кемуіне наты зейнетаы жасын зарту, сондай-а леуметтік сатандырылан тлаларды лес салмаын арттыру з серін тигізуі керек. Бл арада зейнетаы реформасы леуметтік сатандыруды жйесіне белсенді осылуа, з табыстарын толы ашып крсетуге жне зіні ебек ететін жылдарын зартуа халыты ынталандыруы ажет.
Оны жзеге асырылуы мемлекетті макроэкономикалы жадайына жаымды серін тигізеді деп болжанан болатын, мемлекеттік трыдан орландырылан зейнетаы мен жеке зейнетаы орларыны енгізілуі азастанны капитал нарыын дамытуа ыпалын тигізетін ауымды да, за мерзімді аржылы капиталды алыптасуын амтамасыз етеді. Сонымен атар, жмыс берушілерге арналан леуметтік сатандыруды млшермесін кеміту жне осы жйеге кіруге мдделік танытушыларды кбеюі клекелі экономиканы лес салмаын азайтады.
Бл себептер мемлекетті зейнетаы жйесін реформалауа кеп сотырады. Онда халыаралы йымдарды сарапшылары мынадай принциптерді, атап айтанда, табанды, траты болуды, е аз шамадаы кімшілік нмен рекет етуді жне т.б. сынды. Ал, зейнетаы бріне бірдей діл тленуі керек. Бл арада зейнетаы реформасын жзеге асыруда азастан азаматтарыны санасын згертуді маызы зор.
Жаа реформаа сйкес зейнетаы жасы зартылды: ерлер – 63 жас, йелдер – 58 жас. Зейнетаы жасыны зартылуы бір мезгілде емес, біртіндеп жзеге асырылады:
1998 жылды 1 атарынан бастап, ерлер – 61 жасында, йелдер – 55 жасында;
1998 жылды 1 шілдесінен бастап, ерлер – 61,5 жасында, йелдер – 56,5 жасында;
1999 жылды 1 шілдесінен бастап, ерлер – 62 жасында, йелдер – 57 жасында;
2000 жылды 1 шілдесінен бастап, ерлер – 62,5 жасында, йелдер – 57,5 жасында;
2001 жылды 1 шілдесінен бастап, ерлер – 63 жасында, йелдер – 58 жасында зейнетаыа шыа алатын болды.
1998 жылды 1 атарынан бастап барлы артышылыты зейнетаы жойылып, зейнетаыа шыуды талаптары бірдей болды. Зейнетаымен амтамасыз етуді ынтыматасты жйесі кезінде экономика секторларыны барлы субъектілері мемлекетті зейнетаы орына ебекаы орынан (Е) 25% тлеп отырды. Бл 25% екі аыма блінді: оны біріншісі 15% млшерінде мемлекеттік зейнетаы орына зейнетаы жарнасы ретінде тсе бастады. азіргі уаытта мемлекеттік зейнетаы оры зейнетаы тлеу бойынша мемлекеттік орталыа (ЗТМО) айналып, ммкіндіктері артты. ЗТМО осы 15%-тен 1998 жылды 1 атарына дейінгі зейнетаы алушылара аымдаы зейнетаысын тледі жне алдаы кезені зейнеткерлеріне
1998 жылды 1 атарына дейін зейнетаыа шыан азаматтарды ебек стажыны жылдар млшеріне пропорционалды млшерде тлене бастады. 10% млшеріндегі екінші аым салымшыны з алауы бойынша бекіткен зейнетаы келісімшартына сйкес мемлекеттік немесе мемлекеттік емес зейнетаы орындаы жеке зейнетаы шотына міндетті зейнетаы жарнасы ретінде тсе бастады. Мнда салымшы жылына 2 мрте зейнетаы орын себебін тсіндірмей ауыстыруа ылы. Мемлекеттік емес зейнетаы жинатаушы орлар жабы акционерлік оамдар трінде рылды.
Билет