Инвестициялы жобаны жасаудаы аша аындарын моделдеу

азіргі батыс дебиетінде инвестициялы жоба тсінігіні жалпы маынасы «Жобаларды басару туралы білімдер кодексінде» (Project Management Institut, USD) айтылан: «Жоба міндетті орындалу тсілдерімен кзделген белгілі бастапы мліметтері жне ажетті нтижелері бар міндетті білдіреді». Отанды экономикалы дебиетте «жоба» деп оны шегінде рылан масаттар жйесі аталады. Берілген анытама жобаны жасау жне оны жзеге асыру шін ажетті ресурстарды жне ызметті барлы трлеріні ерекшеліктерін есепке алады. Осы анытаманы зі жобаны инвестициялы екенін білдіреді.

азастан Республикасыны «Инвестициялар туралы» Заында «Инвестициялы жоба – бл жаа ндірістерді руа, рекеттегі ндірісті кеейту жне жаартуа салынатын инветицияларды кздейтін шараларды кешені». Инвестициялы жоба – белгілі масаттара жетуді (белгілі нтижелерді алуды) амтамасыз ететін ызмет, шара.

рбір жоба жзеге асырылу кезінде алдын ала кзделген масаттарды кздеу ажет. Экономикалы теорияда инвестициялы жобаа олданылатын масаттарды жіктелуі рылан.

Берілген масаттарды келесі трде крсетуге болады:

- Инвесторды ажеттіліктерін анааттандыруды суімен байланысты масаттар.

- Фирманы мліктік жадайын отайландырумен байланысты масаттар.

Осы масаттар нды нысанда крінуі ммкін. Натыра айтанда, ол:

- пайданы максимизациясы;

- сату клеміні суі;

- тауар айналымыны лаюы;

- аымды шыындарды минимизациясы;

- инвестициялы шыындарды ысаруы жне т.б.

Жобаны алдында бір уаытта бірнеше масат труы ммкін. Жобаны рылан масаты оны мір циклыны барлы кезедерінде ата саталуы ажет, себебі оны згеруі берілген жобадан бас тартуа жне жаа жобаны жасауа алып келеді.

Инвестициялы жобалар экономиканы наты талаптарымен, институционалды ортамен, ыты кеістікпен, леуметтік жне демографиялы ортамен, аржылы нарытарды дамуы, нім жне ресурстар нарытарымен аныталатын сырты ортамен зара рекетте жзеге асырылады. Жобалар соы нтижелерге сер ететін сырты ыпалдарды есепке алумен арастырылады жне жоспарланады.

Кез-келген жоба ртрлі ресурстарды: материалды, техникалы, ебек, аржылы жне т.б. салынуын талап етеді. Оларды барлыы шектеулі, жне рбір наты жадайда шектеулер енгізілуі ммкін.

Инвестициялы жобаларды талдауы оларды жіктелуіне негізделуі ажет. Инвестициялы жобаларды тадалан критерийге туелді жіктеуге болады. Инвестициялы жобаларды басару трысынан жіктеу ажетті инвестицияларды клемі, жобаны жзеге асыру мерзімі, туекелге атысты, жобаны атысушысы, аша аымыны типі, жобалар арасындаы арым-атынас, енгізу белгісі негіздемелері бойынша крсетілуі ммкін.

ажетті инвестицияларды клеміне атысушыларды белгілі бір шеберінде жобаны жзеге асыру ммкіндігі жне берілген жобаны аржыландыру жолдарын іздестіру туелді болады. Берілген критерий жобаны масштабы деген ата ие. ажетті инвестицияларды клемі бойынша жобаларды ірі (мегажобалар), дстрлі жне кіші деп бледі. Батыс тжірибесінде масштаб бойынша кіші жне мегажобаларды келесі сипаттамалары абылданан.

Кіші жоба масштабы бойынша лкен емес, арапайым жне ажетті аражаттарды клемімен шектелген:

- капитал салымдары: бірнеше мынан 10–15 млн АШ долларына дейін;

- ебек шыындары: бірнеше жзден 40–50 мы адам-саата дейін.

Мегажобалар келесі ерекшеліктерге ие:

- жоары ны – 1 млрд доллардан асады;

- капиталды кп ажет ететіні – осындай жобаларды жзеге асыру шін орлар аржылы резервтерден асады, аржыландыруды осымша кздері: банктік несиелер, экспортты несиелер, аралас несиелеу;

- фирмаларды консорциумдарыны аржыландыруын жзеге асыруы;

- сааттаы жмыстарды жалпы клемі: жобалауа 2 млн саат, объектілерді салу шін 15 млн саат;

- жзеге асыру мерзімдері – 5-7 жыл жне одан кп;

- активтерді динамикасы кезінде табыстар мен шыындарды жоары дегейі;

- халыаралы бизнесті мселелерін шешу ажеттілігі;

- мегажобалар жзеге асырылатын аудандарды ашытыы, инфрарылыма осымша шыындар;

- мегажоба жзеге асырылатын айматы жне елді леуметтік жне экономикалы сфераларыны ыпалы.

азасатанды тжірибеде масштаб бойынша жобаларды наты блу жо, біра берілген блу шартты жне инвестицияны жзеге асыратын компанияларды клемімен байланысты екенін естен шыармау ажет. Осылай, мысалы, ірі ксіпорын жне кіші кспорын шін талданатын жобаны ірі немесе саа жатызу те ерекше болады.

Жзеге асыру мерзімі бойынша жобалар: ыса, орта, за мерзімді.

Туекелге атысты критерийі бойынша: жобалар туекелді жне туекелсіз болып блінеді..

Жобаны атысушылары бойынша: мемлекеттік ксіпорындар, біріккен ксіпорындар, шетел инвесторларын есепке алу саналады.